Genetika akadem ik litsey o ‘quvchilari uchun darslik
tabiiy tanlash t a ’siri kuzatilmaganda va yuqorida
Yüklə 398,07 Kb.
|
|
tabiiy tanlash t a ’siri kuzatilmaganda va yuqorida
keltirilgan ayrim sharoitlar saqlanganda panm iksiyali populyatsiyada allellar va genotiplar chastotasi avlodlar almashinishi jarayonida o ‘zgarmaydi. Bu qonunning matematik ifodasi allellar va genotiplar chastotasini hisoblashga imkon beradi. Masalan, populyatsiyada biron belgining ikki alleli: A va a mavjud. O‘z-o‘zidan m a’lumki bunday populyatsiyada AA; Aa, aa genotiplari uchraydi. A ning uchrash chastotasini r bilan, a ning uchrash chastotasini esa q bilan belgilasak, ularning yig‘indisi pA+qa=l yoki 100% ga teng bo‘ladi, chunki populyatsiyada faqat ikki xil allel bo‘lganligi uchun ularning yig‘indisi 100% ga tengdir. Shundan kelib chiqqan holda genotip lar yig‘indisi AA + Aa + aa ham 100% (1) ga tengdir. M a’lum bo‘lishicha genotiplar chastotasi yig‘indisi allellar yig‘indisi kvad- ratiga teng ekan (rA — qa)2 = p2AA + 2pqAa + q2aa = l/100%. Bundan kelib chiqadiki allellar chastotasi m a’lum bo ‘lsa, genotip lar chastotasini ham hisoblab chiqish mumkin ekan. Buni konkret misolda ko‘rib chiqamiz. Populyatsiyada rezus manfiy shaxslar chastotasi 16% (0,16) ga, rezus musbat shaxslarniki esa 84% (0,84) ga teng. Rezus-manfiylikni aniqlovchi gen retsessiv bo‘lganligi uchun 16% (0,16) shaxslarning hammasi dd genotipiga ega, domi nant gomozigotalar (DD) va geterozigotalar (Dd) yig‘indisi 84% 109
teng. A allelning chastotasi l — qd = pA= l — 0,4 =0,6 (60%) ga teng. Bundan r2AA genotip chastotasi 0,62 — 0,36 (36%) ga teng ekanligi kelib chiqadi. Geterozigotalar chastotasi esa 2pqDd = = 2 x 0 , 6 x 0,4= 0,48 (48%). Geterozigotalar chastotasini quyi- dagicha hisoblash ham mumkin: 2pqDd = l — (p2DD + q2dd) = = 1 - (0,36 + 0,16) = 1-0,52 =0,48 (48%). Shunday qilib, W populyatsiyada rezus-omilga nisbatan do minant va retsessiv allellar, retsessiv, gomozigot, geterozigot, domi nant gomozigot genotiplar chastotasini hisoblab chiqish mumkin. Bunday hisoblashlarni patologik allellar chastotasini aniqlash- da qo‘llash mumkin. Odatda patologik genlarni tashuvchi shaxs- larning yashovchanligi sust b o ‘lib, ular eliminatsiyalanishi mumkin, lekin ularning o ‘rni yangi kelib chiquvchi mutatsiyalar hisobiga to ‘ldiriladi. Populyatsiyalarning genetik strukturasini aniqlash katta ahamiyatga ega bo‘lib, irsiy kasalliklarning oldini olish choralarini ishlab chiqishda foydalaniladi. Agar retsessiv mutant alleli bo‘lgan geterozigotalar chastotasi m a’lum bo ‘lsa, oldindan kelajak avlodda mutant allelning gomozigotalari chastotasini hisoblab, profilaktik choralarni ishlab chiqish va bunday kasallarni davolashga tayyor- lanish mumkin. Populyatsiyaning genetik strukturasini aniqlash ayni po- pulyatsiyada tanlashning har xil shakllarining tasirini o‘rganishga ham imkon beradi. Tabiiy tanlash populyatsiyaning genetik tarkibi- ning doimiyligini buzadi. Tanlash intensivligini o‘rganish uchun tanlash koeffitsientidan (C) foydalaniladi. Bu koeffitsient m a’lum genini tashuvchi shaxsning avlod qoldirish imkoniyati qandayligi- ni, ya’ni genotipning adaptivlik samarasini ifodalaydi. Tanlash koeffitsienti 1(100%) ga teng bo ‘lsa, bu genni tashuvchilar elimi- natsiyalanadi (keyingi avlodga genlarini o‘tkazmaydi). Aksincha, 0 bo‘lsa, genotipning adaptiv samarasi 1 ga teng bo‘ladi (maksimal moslanuvchanlik kuzatiladi). Odamlar populyatsiyasida patologik allelning dominantligida tanlash ta ’siri gomozitotalarga qarshi qaratilgan bo ‘ladi. Masalan, axondroplaziya genida selektiv samara 0,195 = 20% ga teng, shuning uchun ham axondroplaziya genining juda kam qismigina keyingi avlodga o ‘tadi, chunki kasallarning ko‘pchiligi reproduktiv davrgacha o‘lib ketadi (S=0,8). Nikoh qurganlari ham sog‘lom oilalarga nisbatan kam farzand ko‘radi. Gentington 110
xoreyasi asosan 40—45 yoshlarda yuzaga chiqadi (juda kam holat- lardagina bundan oldin yoki keyin yuzaga chiqishi mumkin). Ko‘pincha ota yoki ona fenotipik jihatdan sog‘lom bolalar tug‘ilganidan keyin kasallanishi mumkin. Ya’ni ota yoki onaning kasal ekanligi aniqlanganida patologik dominant gen avlodga allaqachon o‘tgan bo ‘ladi. Vrach taktikasi bu holatlarda shunday oilalarda bolalar tug‘ilishini chegaralashga qaratiladi. Retsessiv genlarga qarshi tanlash holatlarida geterozigotalarda (Aa) retsessiv allel tanlashning eliminatsiya ta ’siridan qutulib qolgani uchun ham ularning profilaktikasida qiyinchiliklarga uchraladi. Populyatsiyaning genetik strukturasi juda ko‘p evolyutsiya omillari tomonidan nazorat qilinadi, ularning orasida tanlashdan tashqari mutatsion jarayon ham katta ahamiyatga egadir. Masalan: hatto ba’zi allel tanlash ta ’sirida keyingi avlodga o ‘tgan taqdirda ham uning konsentratsiyasi 100%ga yetmaydi, chunki o ‘sha allel- ga nisbatan yangi mutatsiyalar hosil bo‘ladi. Foydali allelning kon sentratsiyasi shakllanishida mutatsion jarayon bilan tanlash ta ’siri- ni o ‘zaro munosabati katta rol o ‘ynaydi. Odamlar populyatsiyasida axondroplaziyaning chastotasi 1:10000 ga teng. Odamlar populyat siyasida geterozigotalarga qarshi tanlash patologik genga nisbatan ham (axondroplaziya geniga qarshi), retsessiv genga nisbatan ham (rezus omil geniga qarshi) kuzatilishi mumkin. Gomozigotalarga qarshi tanlash (HbS HbS gomozigotalari o‘roqsimon hujayrali kamqonlik bilan kasallanadi), geterozigotalar foydasiga tanlash (ayrim regionlarda NvA HbS geterozigotalari selektiv ahamiyatga ega bo ‘ladi) shakllari ham kuzatiladi. Tanlashning har xil shaklla- rining ta ’siri natijasida mutatsiyalar jarayonida hosil bo‘lgan genetik polimorfizm mustahkamlanadi. Ayrim allelarning har xil populyatsiyalardagi chastotalarining farqlari ham tanlashning ta ’siri natijasidir. Masalan, gemoglobinning 130 dan ko‘proq shakllari, G -6-FD G fermentining 70 dan ortiq variantlari mavjuddir, ular- ning har bir variantining yuqori chastotasi ayrim populyatsiyalarda kuzatiladi. HbS subtropik va tropik areallarda 1% chastotada, III qon guruhi (JB) Osiyoda, I (J°) qon guruhi esa Avstraliyada va Polineziyada ko‘proq uchraydi. Hozirgi zamon populyatsiyalar genetikasi bu fenomenlarni sta- tistik — populyatsiya usuli yordamida tushuntiradi. Popu lyatsiyaning genetik tarkibini aniqlashdan odamlar populyatsiyalari tarixini, kelib chiqishini aniqlashda ham foydalaniladi va bu antro- pogenezning ko‘p jumboqlarini yechishda katta ahamiyatga ega. |