Genetika akadem ik litsey o ‘quvchilari uchun darslik

I. Mavzuni o'rganing va quyidagi savollarga javob bering:
1. Genetika fani nimani o‘rgatadi va uning asoschisi kim?
2. Irsiyat va o‘zgaruvchanlik haqida nima bilasiz?
3. Irsiyat mexanizmlari to‘g‘risida dastlabki fikrlarni ayting.
4. Uyg‘onish davrida genetika fanini rivojlanish holati qanday bo‘ldi?
5. XIX asr oxiri va XX asrda genetika faniga asos solgan olimlar va
ularning nazariyalari haqida nimalarni bilasiz?
6
. O‘zbekistonda genetika fanini rivojlanishi to‘g‘risida nimalarni bilasiz?

---

---

8
Genetika

I I B O B . Irsiy at qonuniyatlarining yaratilishi
G. M endel kashfiyotining yaratilishidan ancha avval sun’iy
duragaylash usuli qo‘llanila boshlagan, belgilarning dominantligi
xususiyatlari kashf etilgan b o ‘lsa ham nim a uchun irsiyat qonunlari
aynan G. M endel tom onidan yaratilgan, degan savol kelib chiqishi
tabiiy.
G. M endel irsiyatni o ‘rganishga yangicha yondashdi, gibri-
dologik analiz usulini takomillashtirdi va bu usul genetikaning
asosiy usuli b o ‘lib qoldi.
Gibridologik (duragaylash) usuli — bir-biridan keskin farq qiluv-
chi (alternativ) belgilarga ega b o ‘lgan organizmlarni chatishtirish va
bu belgilarning keyingi avlodlarda yuzaga chiqishini tahlil qilishga
asoslangan usuldir.
Gibridologik usulining o ‘ziga xosliklari quyidagicha:
1. Ayrim belgilar (odatda 1 yoki 2 ju ft alternativ belgilar) irsiy-
lanishini tahlil qilish.
2. Duragaylash uchun sof liniyalar yoki gomozigotalardan foy-
dalanish.
3. Har bir individdan olingan avlodni alohida tahlil qilish.
4. Juda k o ‘p belgilardan bitta yoki bir-birini inkor etuvchi belgi-
larni ajratib olish va ketm a-ket keladigan bir qancha avlodlarda
ularning yuzaga chiqishini aniq miqdoriy tahlil qilish.
G. M endel n o ‘xotlar ustida tajribalar olib bordi. N o ‘xot o ‘sim-
ligi o ‘z -o ‘zidan changlanadi, juda ko‘p alternativ belgilarga ega
(masalan, donining shakli, silliq yoki q ‘adir-budur, rangi sariq-
yashil va boshqalar).
N o ‘xotlarni ko‘p m arta o ‘z -o ‘zidan chatishtirish natijasida G.
M endel sof liniyalarni keltirib chiqardi. Ularning o ‘zaro duragaylab
keyingi avlodlarda belgilar irsiyatlanishini tahlil qildi.
Irsiyat qonuniyatlarini o ‘rganishni G. M endel monoduragay
chatishtirishdan, ya’ni faqat bir juft belgisi bilan farq qiluvchi ota-
onalarni duragaylashdan boshladi.
2 -§ . M endelning birinchi qonuni
(birinchi avlod bir xilligi)
Bir-birini istisno etuvchi bir juft belgilar bilan farq qiluvchi
organizmlarni duragaylash
monogibrid
chatishtirish deyiladi. Ikki
juft bir-birini inkor etuvchi belgilari bilan farq qiluvchi organizmlar

---

---

9
chatishtirilsa

digibrid,
ko‘p belgilar bilan farq qiluvchi organizmlar
chatishtirilsa
poligibrid
chatishtirish deyiladi.
Monogibrid chatishtirish bilan tanishamiz.
Sariq va yashil
n o ‘xotlarni chatishtirsak, birinchi avlod duragaylari ham masi bir
xil, ya’ni sariq rangda b o ‘ladi. Bu tajribadan
birinchi avlod dura-
gaylarining bir xilligi qonuni
kelib chiqadi. Birinchi avlodda yuza­
ga chiqqan belgi
dominant
(lotincha “dom inans” — “ustinlik qi­
lish”) m a’nosini beradi, nam oyon b o ‘lmagan belgi esa
retsessiv
(lotincha recessus — chekinish) deb ataladi. M endel yashagan
davrda irsiyatning moddiy asosi aniqlanmagan edi. M endel ularni
«irsiy omillar» deb atadi. Hozirgi zam on fanida bu tushuncha gen
m a’nosini anglatadi. Bir juft belgi genlari bir xil harf bilan dom i­
nant belgi geni katta, retsessiv belgi geni esa kichik harf bilan bel-
gilanadi. Bizning tajribamizdagi sariq belgini yuzaga chiqaruvchi
gen A harfi bilan, yashil rang geni a harfi bilan belgilanadi. Bir-
birini inkor etuvchi belgilarni yuzaga chiqaruvchi genlar —
allel
genlar
deyiladi. U lar gomolog xromosomalarning bir xil lokuslari-
da (joylarida) joylashadi. Bir xil dom inant (AA) yoki retsessiv (aa)
allellardan tashkil topgan organizm
gomozigotali
deyiladi va bir xil
gam etalardan tashkil topadi. H ar xil allellardan (bitta dom inant va
bitta retsessiv — Aa) tashkil topgan organizm
geterozigotali
deyila­
di va ikki xil gametalarni hosil qiladi.
Duragaylash natijasini sxematik ko‘rinishda yozish qabul qilin-
gan. Tajriba uchun olingan shakllarni P harfi bilan (lotincha “pe-
rentes” — “o ta-ona” m a ’nosini beradi), birinchi avlodni Fi,
ikkinchi avlodni F
2
(lotincha “filii” — “bolalar” m a’nosini beradi)
harflari bilan belgilash qabul qilingan. Erkak organizm O, urg‘ochi
organizm esa
belgilari bilan belgilanadi. Chatishtirish X belgisi
bilan ifodalanadi. Avval urg‘ochi organizm genotipi, keyin erkak
organizm genotipi yoziladi. Shunday qilib, birinchi qatorga ota-
ona genotiplari, ikkinchi qatorga hosil b o ‘ladigan gametalar,
uchinchi qatorga esa birinchi avlod genotiplari yoziladi.
Yuqoridagi tajribani quyidagicha ifodalash mumkin:
P:
O AA
X
O aa
Gametalar: A
A
a
a
F1:
Aa:
Aa:
Aa:
Aa: