Geografiya va tabiiy resurslar fakulteti

1.2. O`zbekistonning hozirgi iqtisodiy rayonlari setkasi va iqtisodiy rayonlari
Dunyodagi barcha davlatlarda milliy, siyosiy va ma`muriy-hududiy bo`linish rayonlashtirishni amalga oshirishda asosiy omillardan hisoblanadi. Iqtisodiy rayonlashtirish mamlakat hududiy mehnat taqsimoti, ayrim joylarning o`zlashtirish darajasi, aholi zichligi transport vositalarinig qay darajada rivojlanganligi, yirik shaharlar yoki iqtisodiy markazlarning bor yo`qligini hisobga olgan holda amalga oshiriladi.
O`zbekistonning hozirgi iqtisodiy rayonlari setkasi va iqtisodiy rayonlarning xalq xo`jaligi majmualarini yanada takomillashtirish vazifalari. O`zbekistonning xalq xo`jaligi tarkibiga, shuningdek odamlarning moddiy - manaviy turmush tarziga, Respublika tabiiy sharoiti va boyliklari qatorini uning iqtisodiy geografik o`rni ham jiddiy ta`sir ko`rsatadi.
Respublikaning ma`muriy-hududiy tuzilishi viloyatlar, tumanlar, shaharlar, qishloqlar, ovullar hamda Qoraqalpog`iston Respublikasidan tarkib topgan. Respublika tarkibiga quyidagi viloyatlar kiradi: Andijon, Buxoro, Jizzax, Navoiy, Namangan, Samarqand, Sirdaryo, Surxondaryo, Toshkent, Farg`ona, Xorazm, Qashqadaryo.
Markazlashgan rejalashtirish sharoitlarda Mintaqaviy rivoj mehnatning hududiy taqsimoti va ishlab chiqarish kuchlarining rivoji deb atalgan tushunchaga asoslangan edi. Sarmoyalar oqimining yo`nalishi, iqtisoslashuv va mehnatining hududiy taqsimoti Moskvadan turib belgilangan edi. O`zbekiston uchun bunday taqsimot tabiiy va xom ashyo resurslarining zaxiralariga binoan mehnatning mintaqalar bo`yicha bo`linishini to`la ifodalamas edi. Birinchi navbatda qazib oluvchi sanoat va qishloq xo`jaligi xom ashyosini yetishtirishga asosiy e`tibor qaratilgan.
Iqtisodiy tamoyillariga asosan Respublika 6 ta mintaqaga bo`linadi,
Har bir mintaqa katta tabiiy-iqtisodiy salohiyatga ega, lekin ulardagi iqtisodiy - ijtimoiy taraqqiyot va inson taraqqiyoti darajasi bir xil emas. Barcha ko`rsatkichlar bo`yicha birinchilik shubxasiz Toshkent iqtisodiy mintaqasi mansub. Uning aholisini ko`p chiligini shaharlarda istiqomat qilishi, sanoat rivoji, ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzulmaning yuksak rivoji belgilaydi. Mazkur mintaqada bandlik darajasi va aholining moddiy farovonligi o`zga mintaqalarga nisbatan sezilarli darajada yuqoridir.
Respublika bo`yicha sanoat rivojining o`rtacha darajasiga nisbatan pasportiga Qoroqalpogiston Respublikasi (43.8), viloyatlardan Sirdaryo (40.5 foiz), Xorazm (34.5 foiz)da shakllangan. Respublikadagi mehnatga yaroqli aholining 1/4 qismidan ortig`i istiqomat qiluvchi mazkur mintaqalarga sanoat mahsulotlarining atiga 13.4 foizi, sanoat ishchi xodimlarining 14.8 foizi va asosiy fondlarning 17.6 foizi to`g`ri kelgan bir paytda, Toshkent va Farg`ona viloyatilarida mazkur ko`rsatkichlar mutanosib ravishda 22.3 foiz, 30.3 foizi, 29.3 foizi va 34.7 foizi darajasida bo`lgan. Toshkent shahar, Toshkent va Farg`ona viloyatlarga transport yalpi mahsulotining 30,4 foizi, aloqaning 48,4 foizi, savdo-sotiqning 41.7 foizi, ta`minotning 48,8 foizi, kapital mablag` kiritishlarning 37,5 foizi to`g`ri keladi. Shuningdek ularning ulushiga Respublika barcha asosiy fondlarinng 35 foizi to`g`ri keladi. Shu jumladan 54,5 foizi sanoat asosiy fondlari, 35.1 foizi qurilish, 26.5 foizi transport, 48.3 foizi aloqa, 48.8 foizi moddiy texnika, ta`minoti, 38.9 foizi savdo va umumiy ovqatlanishga to`g`ri keladi.
Ishlab chiqariladigan soxada ham shunga o`xshash vaziyat shakllandi. Uning asosiy fondlarini 35.7 foizi mazkur viloyatga to`g`ri kelib, shu jumladan: kommunal xo`jaligining ulushi 42.3 foizni maishiy xizmat turlari bilan ta`minlnish indeksi Toshkent shahri bo`yicha 1.56 foizni va Toshkent viloyatida 1.8 foizni tashkil etgan bir paytda, Qoraqalpog`istonda u 0.7 foizni va Surxondaryoda 0.4 foizni tashkil etadi.
Iqtisodiy rivojlantirishda yuqoridagi ko`rsatkichlar e`tiborga olinadi. Lekin ayrim xollarda turli ko`rsatkichlarga, masalan: tarixiy rivojlanish xususiyatlarga, ishlab chiqarish aloqalari, rivojlanish istiqbollariga qarab Respublika ichida iqtisodiy rayonlar bitta emas, bir necha viloyatlarni ichiga olishi ham mumkin. Masalan, Farg`ona iqtisodiy rayoni. Shuningdek bundan boshqa sabablar ham bo`lishi mumkin. Jumladan, bazi viloyatlar sanoat jihatida yuqori darajada rivojlanmagan bo`lsa, uni alohida rayon sifatida ajratmay, xo`jalik ixtisosi o`xshash bo`lgan qo`shni viloyatlar bilan birlashtirish mumkin. Masalan: Mirzacho`l, Quyi Amudaryo iqtisodiy rayonlari. Umuman rejalashtirish xususan, ishlab chiqaruvchi kuchlarni rejalashtirish ishlab chiqaruvchi kuchlarni joylashtirish va rivojlantirishning samaradorligini oshirish uchun ma`muriy birliklar bilan hududiy ishlab chiqarish majmualari chegarasining mos kelishi eng maqbul holat hisoblanidi.
O`zbekistoning iqtisodiy rayonlashtirish masalalari bilan jumxuryatimiz olimlaridan Z. A. Akramov, K.N.Bedrinsev, A. Soliyev, N.G. Sapenko va boshqalar samarali shug`ullanganlar. Ular tuzgan setkaga asosan O`zbekiston 6 ta iqtisodiy rayonlarga bo`linadi. Ular quydagilardir:
1. Toshkent iqtisodiy rayoni (Toshkent viloyati).
2. Mirzacho`l iqtisodiy rayoni (Sirdaryo va Jizzax viloyatlari)
3. Farg`ona iqtisodiy rayoni (Andijon, Farg`ona Namangan viloyatlari)
4. Zarafshon iqtisodiy rayoni (Samarqand viloyati, Buxoro va Navoiy
viloyatlari).
5. Janubiy iqtisodiy rayoni (Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari.
6. Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoni (Qoraqalpog`iston Respublikasi va
Xorazm viloyati)
Iqtisodiy rayonlar hududiga ko`ra, yoki aholisining soniga ko`ra, bir-biridan keskin farq qiladi. Aholi soni yoki hududining katta-kichikligi emas, balki xalq xo`jaligining kompleks rivojlanishi va ma`lum iqtisoslashgan tarmoqlarga ega ekanligi asosiy mezon bo`ladi.
Iqtisodiy rayonlar tarkibida 3 ta viloyat (Farg`ona iqtisodiy rayoni), 2 ta viloyat (Mirzacho`l, Buxoro-Navoiy, Quyi Amudaryo iqtisodiy rayonlari) yoki bitta viloyat (Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo iqtisodiy rayonlari) bo`lishi mumkin. Iqtisodiy rayonlar setkasi vaqt o`tishi bilan o`zgarib qolishi ham mumkin. Masalan, yangi konlarning ochilishi bilan, yangi korxonalarning ishga solinishi bilan yangi ixtisosliklar shakllanishiga sabab bo`ladi va bu yangi iqtisodiy rayonlarning shakllanishiga olib keladi.
Chunki yangi-yangi xo`jalik tarmoqdarining shakllanishi iqtisodi tez yuksalib borayotgan O`zbekiston uchun amalga oshishi mumkin bo`lgan oddiy xolga aylandi. Iqtisodiy rayonlar xalq xo`jalik majmualari mustaqillik yillarida takomillashtirilmoqda. Chunki sobiq sho`rolar davrida O`zbekiston xom ashyo bazasi sanaldi. Endi esa Respublika iqtisodiyoti uchun faqat paxta, pilla, qorako`l terisi, tabiiy gaz yoki rangli metall kerak bo`lib qolmasdan, balki zamonaviy mashinalar, don, meva, sut va go`sht singari mahsulotlar ham kerak. Shuning uchun har bir hududning tabiiy iqtisodiy ijtimoiy va tarixiy xususiyatlarini hisobga olib iqtisodiy rayonlarning xalq xo`jalik majmualarini yanada takomillashtirish zarur. Bunda ko`p mehnat talab tarmoqlarni, dunyoning eng yirik mamlakatlari bilan zamonaviy tehnologiyani jalb etib, qo`shma korxonalar barpo etish ishlariga alohida e`tibor berish kerak.
Toshkent iqtisodiy rayoni xo`jaligi geografiyasi. Toshkent iqtisodiy rayoni ma`muriy jihatdan Toshkent viloyatidan iborat bo`lib, uning maydoni 15.6 ming km2, aholisi 5.5 mln. (2000 yil). U respublikaning shimoliy-sharqiy qismida, Surxondaryoning irmoqlari Chirchiq va Oxangaron daryolari okib o`tadigon vodiylarni egallaydi. Uning iqtisodiy geografik urni juda qulay. Bu qulaylik avvalo iqtisodiy rayonni Farg`ona vodiysi, Mirzachul va Zarafshon voxalari chorraxasidaligida, yana ham kattaroq qamrovda qaralsa, O`zbekistonning chorvachilik, paxtachilik tarkib topgan hududlarini Hamdo`stlikning Yevropa qismi, Qozog`iston hamda Sibir bilan bog`lanadigan temir yo`llarning Toshkent iqtisodiy rayoni ustidan o`tganligidadir. Shular tufayli Toshkent iqtisodiy rayoni o`ziga tutash hududlarni bir-biriga iqtisodiy bog`lovchi tugun hisoblanadi. Toshkent geografik urniga hos qulayliklar e`tiborga olinib O`zbekistonning poytaxti 1930 yilda Samarqanddan Toshkentga ko`chirildi. Poytaxtning shu shaharga ko`chirilishi bilan iqtisodiy rayonning iqtisodiy geografik o`rni yana ham yaxshilandi. Rayon yer yuzining tuzilishi (tog`, tog` oldi, daryo vodiysi va tekislik)ning xilma-xilligi hamda sanoatning yuksalganligi qishloq xo`jaligi tarmoqlari tarkibiga jiddiy ta`sir etgan.
Rayonning tekislik qismi dengiz satxidan 250-450 metr balandga joylashgan Chirchiq va Oxangaron vodiylaridan iborat. Bu vodiylarning Sirdaryo tomon 100 km dan ortiq masofada bir maromda pasayib borishi sug`orib dehqonchilik yuritishni osonlashtiradi. Shu tufayli bu yerlardan uzoq zamonlardan buyon xo`jalik maqsadlarida foydalanib kelinadi. Endilikda tekisliklarning tabiiy ko`rinishi butkul o`zgargan. Tog` va tog` oldilarida yillik yogin miqdori 500-700 mm. Yog`inning bahorda ko`p bo`lishi ekinlarni, ayniqsa mevali daraxtlarni sug`ormay o`stirish imkonini beradi. Tog`lardagi oqib tushayotgan daryolardan faqat daraxtlarni sug`orishdagina emas, balki elektr quvvati olishda ham foydalanilmoqda. O`tmishda tog`lardagi o`rmonlardan palapartish foydalanib, ular nes-nobud qilingan. Natijada uzoq yillar davomida qaror topgan tabiat unsurlarining o`zaro aloqalariga jiddiy putur yetkazgan-endilikda tog` yon bag`irlarida kun ilishi bilanoq qorlar erib, yomg`ir suvlariga qo`shilib, sel hosil bo`lmoqda. Shuning uchun seldan saqlaydigan inshoatlar va suv omborlari barpo qilinmoqda. Iqtisodiy rayon suv bilan yaxshi ta`minlangan. Suvga bo`lgan ehtiyojni asosan Chirchiq, Oxangaron daryolari qondiradi. Chirchiq daryosi Oxangaron daryosiga nisbatan sersuv va elektr quvvati imkoniyatlariga boy.
Iqtisodiy rayondagi Obikor maydonlarining 70 % ga yaqinini Chirchiq daryosi sug`oradi.
Chirchiq daryosi sug`orishdan tashqari Toshkent, Chirchiq, Yangi yo`l kabi yirik shaharlarning aholisini ham, ulardagi sanoat korxonalarini ham suv bilan ta`minlaydi. Chirchiq suvidan yanada samarali foydalanish maqsadida uning yuqori oqimida sig`imi 2 mlrd. Kub m. Bo`lgan Chorvoq suv ombori barpo etilgan.
Iqtisodiy rayonning ko`p qismida o`simliklarning o`sish muddati 200 kundan ortadi. Quyosh radiatsiyasi esa 4000-5000 darajaga yetadi. Iqlim sharoiti o`rta pishar paxta yetishtirishga, sabzovot ekinlaridan yiliga 2-3 marta, bedadan 4-5 marta xosil olishga imkon beradi, Shu bilan birga bahor va kuzda ba`zan kunlar to`satdan sovib ketib, mevali daraxtlar, xatto paxta ham sovuqdan zarar ko`radi.
Qazilma boyliklarning xilma-xilligi jihatdan birorta rayon Toshkent iqtisodiy rayonga teng kelolmaydi. Rayonda oltin, mis, qo`rg`oshin, marmar, shisha, ko`mir, oxaktosh konlari hamda boshqa konlar bor. Bu konlar aholi zich joylashgan hamda qishloq xo`jaligi rivojlangan nohiyalar yaqin ekanligidan iqtisodiy jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi. Rayonning o`zida neft va gaz boyliklari yuk, ular Buxoro-Navoiy va Qashqadaryo iqtisodiy rayonlaridan keltiriladi.
Angren ko`mir xavzasi Toshkent iqtisodiy rayonidagi emas, balki butun Markaziy Osiyoda ham eng yirik ko`mir koni hisoblanadi. Ko`mir qatlamlari yer yuziga yaqin joylashgan va qatlamlar orasida alyuminiy, sement va keramika ishlab chiqarishda xom ashyo bo`la oladigan gilmoya ko`p uchraydi.