Geografiya va tabiiy resurslar fakulteti

1. O`zbekistonning ma`muriy-hududiy bo`linishi va iqtisodiy rayonlarini shakllanishi.
1.1. Iqtisodiy rayonlashtirishga asos bo`luvchi tamoyillari.
O`zbekistonning ayrim hududlari bir-birlaridan tabiiy, tarixiy va ijtimoiy - iqtisodiy sharoitlari bo`yicha farq qiladi. Bu hududlar bir yoki bir nechta xildagi mahsulotlar ishlab chiqarish yoki xizmat ko`rsatish sohasiga ixtisoslashib, o`z mahsulotlari bilan mamlakatning boshqa qismlarini ta`minlaydi, o`zida yetishmagan mahsulotlarini esa, uning o`rniga chetdan oladi. Shu tariqa mehnat natijalari ayriboshlanadiki bu bilan hududiy mehnat taqsimoti yuz beradi. Xududiy mehnat taqsimoti hududlarning ayrim xildagi mahsulotlari ishlab chiqarishga ixtisoslashuvining mustaxkamlashishi va shu mahsulotni boshqa hududlar bilan ayirboshlashidir. Xududlarning ixtisoslashishi - umumdavlat ahamiyatiga ega bo`lgan tarmoqning rivojlana olishida ifodalanadi.
Iqtisodiy rayon uchun quyidagi 2 belgi xos bo`ladi:
1. Ixtisoslashgan tarmoqlarga ega bo`ladi.
2. Xo`jaligi kompleks holda rivojlanadi.
Iqtisodiy rayonda ixtisoslashgan tarmoqlar bu rayonning iqtisodiy ijtimoiy rivojlanish darajasiga bog`liq bo`ladi. Rayon qancha yuksak rivojlangan bo`lsa, unda ixtisoslashgan tarmoqlar shuncha ko`p bo`ladi.
Xududlarning biror mahsulot (xizmat)lar ishlab chiqarishga ixtisoslashishi quyidagi holda shakllanadi:
a) uning mahsuloti mamlakatning boshqa qismlaridan arzon bo`lsa;
b) shu mahsulotni maxalliy ehtiyojlaridan ancha ortiq miqdorda ishlab chiqarish mumkin bo`lsa;
v) shunday mahsulot ishlab chiqarish uchun resurslar va shart-sharoitlar bilan ta`minlangan bo`lsa;
g) ishlab chiqarish mamlakat uchun zarur bo`lsa;
d) geografik urni, shu jumladan transport tarmoqlariga nisbatan tutgan urni xususiyatlari imkon bersa.
Xududlarning ixtisoslashishi tarixan shakllanadi. Xo`jalikning rivojlanishi bilan u o`zgarishi ham mumkin. Masalan, Mingbuloq neft koni to`la quvvat bilan ishga tushsa Farg`ona iqtisodiy rayonining ixtisosligi o`zgaradi. Geografik yoki hududiy mehnat taqsimoti natijasida iqtisodiy rayonlar shakllanadi.
Iqtisodiy rayonlar- ishlab chiqarish ixtisosligi, o`ziga xos xo`jalik tarmoqlarining uyg`unligi, mustaxkam ichki aloqalari bilan ajralib turuvchi, shuningdek mamlakat iqtisodiyotidagi ro`li bilan boshqalardan ajralib turuvchi hududlardir.
Iqtisodiy rayondagi ishlab chiqarishning ayrimlari ixtisoslashgan tarmoqlarga mansub bo`ladi. Ulardan tashqari yordamchi tarmoqlar ham (ixtisoslashgan tarmoqlar tomonidan istemol qilinuvchi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi tarmoqlar) bo`ladi. Aholiga xizmat ko`rsatuvchi tarmoqlar, yani mahsuloti shurayon aholisi tomonidan istemol qilinuvchi tarmoqlar ham mavjud bo`ladi. Bu tarmoqlar o`zaro aloqador bo`ladi.
Iqtisodiy rayonlashtirishga asos bo`luvchi tamoyillari. Iqtisodiy rayon mamlakatning xalq xo`jaligi tarmoqlari o`rtasida har tomonlama aloqa bog`laydigan, umumdavlat miqyosida o`ziga xos ixtisoslashgan hududiy ishlab chiqarish majmuasini o`z ichiga oluvchi bir qismidir. Iqtisodiy rayon malum ijtimoiy tuzumning iqtisodiy qonunlari ta`sirida tashkil topadi.
Iqtisodiy rayonlarning shakllanishi obektiv jarayon bo`lib, ularni ajratishda quyidagi 3 ta tamoyilga rioya qiladi:
1. Iqtisodiy tamoyil.
2. Milliy tamoyil,
3. Ma`muriy tamoyil.