Gidrologiya, gidrometriya va oqim hajmini

M aksim al oqim ga suv y ig ‘ilishi havzasining m aydoni, k o ‘l,
botqoqliklar, relyef, tuproq va agrotexnika chora-tadbirlarining
t a ’siri. 
T o 'lin suv davrida daryo havzasining suv yig'ilishi 
maydonida oqib keladigan oqim miqdori asosan qordagi suv 
zaxirasiga va qor erishining shiddatiga bog'liq. Erigan qor suvlari 
tog' yonbag'iridan birdan oqib tushmaydi, avvalo suv yig'ilishi 
maydoni relyefining notekisliklarini to'ldirishga sarflanadi. Suv 
yig'ilishi havzasining maydoni qanchalik katta bo'lsa, uning suv 
to'plash qobiliyati shunchalik oshadi va shu bilan to 'lin suvning 
gidrograf shaklini silliqlash bo'y icha t a ’sir ko'rsatadi.
Ko'pgina holatlarda maksimal suv sarflarining hosil bo'lishi­
da daryo suv yig'ilishi havzasi o 'lch a m i asosiy omilga aylanadi. 
Daryo suv yig'ilishi havzasining maydoni oshgan sari maksi­
mal oqim m odulining qiymati kamayadi, daryoning to'lin suvli 
davri uzayadi, gidrograf shakli ancha silliqlashadi va cho'ziladi. 
Daryoning suv yig'ilishi havzasida ko'llarning mavjudligi ham
daryo havzasida oqim ning yig'ilish jarayoniga sezilarli t a ’sir 
ko'rsatadi. Ko'llar erigan qor suvlarining m a ’lum qismini ushlab 
turadi va shu bilan bahorgi to'lin suv davridagi maksimal suv 
sarfini pasaytiradi.
O 'rta Osiyo sharoitida ko'llarning t a ’siri anchagina, am m o 
maksimal suv sarflariga oqim hajmini rostlash xususiyatiga ega 
bo'lgan nisbatan yirik ko'llargina t a ’sir ko'rsata oladi.
154

---

T o 'lin suv davri oqim iga suv o m b o rin in g t a ’siri k o ‘llar 
t a ’sirining aynan o ‘zginasidir. Bahorgi suv toshqini davrida 
m a k sim u m n in g susayishi o ‘r m o n la rn in g t a ’siriga, ularning 
maydoniga, joylashishiga va tarkibiga bog'liq. Daryoning suv 
yig'ilishi havzasida o'rm onlarning mavjudligi qor erishi shiddati- 
ni anchagina susaytiradi. V. D. Komarov tadqiqotlariga ko'ra, ochiq 
m aydonlarda qorning erish koeffitsienti har bir o 'r ta c h a kunlik 
haroratga 5,0—5,2 m m dan to'g'ri kelsa, o 'rm o n bilan qoplangan 
joylarda 1,4— 1,5 m m ni tashkil etadi.
Shunday qilib, o'rmonlardagi qor erishi shiddati ochiq may- 
donlarga nisbatan 2,7— 1,25 barobar kamdir.
To'lin suv davri maksimal suv sarfini pasaytirishi b o'yicha 
daryoning suv yig'ilishi havzasida ko'I, o 'r m o n la r va botqoqlik- 
larning t a ’siri gidrologik hisoblashlarda e ’tiborga olinadi.
Maksimal suv sarfming hosil bo'lishida joy relyefining t a ’siri 
nihoyatda katta. Bu ta’sir iqlimiy omillar vositasida amalga oshirilib, 
oqim hosil bo'lishi sharoitini, qor va m uz erishi jarayonini va 
boshqalarni belgilaydi. Shu m unosabat bilan oqim ning miqdori, 
uning davom etishi relyef omillari va birinchi navbatda, joy 
balandligiga bog'liqdir.
Tog'li joylarda qiya yonbag'irliklarning 15—30 gradus m av­
judligi erigan qor suvlarini relyefning pastki joylariga katta tezlikda 
oqishini va daryo tarmog'iga qo'shilishini t a ’minlaydi.
Tog'li joylardagi katta miqdordagi yog'inlar, nisbatan kam 
bug'lanish va qiya yonbag'irlarning mavjudligi maksimal suvlar- 
ning hosil bo'lishiga sharoit yaratadi. Shu bilan birga baland tog' 
m intaqalari bilan birga tog' oldi adirlari mavjud bo'lib, ular 
maksimal suv sarflaridan iborat sellar kelishiga eng qulay joy 
h isob lan ad i. Bunga misol b o 'l i b , T u r k i s t o n va Oloy tog' 
tizmalarining shimoliy yonbag'iridan boshlanuvchi Oqsuv, Xo'ja- 
baqirgan, Isfara va So'x daryolarini keltirish mumkin. Tog'li min- 
taqalarda maksimal suv sarflari k o 'p r o q tog' *qoyalari chiqqan 
joylarda va suv kam shimiladigan loyli va qum oq tuproqli yerlarda 
hosil bo'lishi o'zbekistonlik olim Yu. B. Vinogradov to m o n id a n
Chirchiq va Qashqadaryo misolida aniqlangan.
Maksimal suv sarflariga bir q ator agrotexnik chora-tadbirlar 
t a ’sir ko'rsatadi. Tog' va tog' oldi adir yonbag'irlarining tabiiy 
holatini ehtiyotkorlik bilan o'z gartirish, u n d a n foydalanish 
b o sqichm a-bosqic h am alga oshirilishi, yer ustining yom g'ir 
suvlari t o m o n i d a n yuvilib k e tish in in g o ld in i olish u c h u n
o'rmonlarning barpo etilishi, maksimal suv sarflarining miqdorini 
kamaytirish va natijada ular to m o n id a n keltiriladigan zararning 
kamaytirilishi maqsadga muvofiq ishdir.
155

---