Gidrologiya, gidrometriya va oqim hajmini

Takrorlash uchun savollar
1. N im a uchun daryo oqim ining yil ichida taqsim lanishi o'rganiladi?
2 .O q im n in g yil ich id a ta q sim la n ish i qaysi usu llar yord am id a
h isoblanadi?
3 .A m aldagi yil u su lid a h iso b la sh o lib b o rilg a n d a O 'zb ek isto n
daryolari suv xo'jaligi y ilin in g m uddati b o 'y ich a nech a turga
b o'lin ad i?
4. Amaldagi yil usulida cheklangan davr deganda nim ani tushunasiz?
5. O qim ning yil ichida taqsim lanishini kuzatish m a’lum otlari yetarli
b o'lm aganda qanday hisoblanadi?
4.4. Daryolarning maksimal oqimi
T o ‘lici suv va toshqin suv davrlarida maksiraai sm sarilari- 
ning liosil bo'lish omillari. T o 'lin suv va toshqin suv davrlarida 
kuzatilgan eng katta suv sarfi m aksimal suv sarfi deb aytiladi.
Tog' daryolarida maksimal oqimning hosil bo'lishida erigan qor, 
muz va yomg'ir suvlaiining ahamiyati kattadir. Maksimal oqimga 
qordagi suv zaxirasi, qorning shiddat bilan erishi va yerga shimilishi 
yer yuzasida suvning yig'ilishi, yomg'irlarning shiddat bilan yog'ishi 
va uning davom etishi, shu bilan birgalikda daryo havzasida bo'ladi- 
gan bug'lanish va u yerdagi ko'l, o'rmonlaming mavjudligi, havzaning 
shakli, o'lchami va boshqalar o'z ta ’sirini ko'rsatadi.
Yuqorida qayd etilgan omiliarni ikki guruhg& bo'lish mumkin: 
meteorologik omillar va erigan qor h a m d a yom g'ir suvlari isrofi 
miqdoriga, ularning yetib kelishi vaqtiga t a ’sir etuvchi omillar.
Q o r erishi shiddatini belgilovchi o m illa r ichida quyosh 
radiatsiyasining miqdori, qor va muz usti issiqlik baiansini tashkil 
etuvchi havo haroratining ahamiyati katt dir. Shu bilan birgalikda 
maksimal suv sarflarining hosil bo'lishida qordagi suv zaxirasining 
miqdori m uhim o'rin n i egallaydi.
Qor va m uz usti issiqlik balansiga, shu ju m la d an , qor erish 
shiddatiga o'rm onlarning mavjudligi, tog' tizmalari yonbag'irla- 
rining ekspozitsiyasi, suv yig'ilish havzasi relyefi qor va muz 
erishiga ta ’sir ko'rsatadi.
153

---

Erigan qor isroflari vaqtinchalik va qaytarib bo'lmaydigan 
bo'lib, ular q orning suv bilan t o ‘yinishiga, tu p ro q -g ru n tg a
shimilishiga (infiltratsiyaga),' suv yig'ilishi havzasi yuzasida, 
ko'llarda, qayirda va o'zanda suvning yig'ilishiga (akkumulatsiyasi) 
va nihoyat bug'lanishga isrof bo'ladi.
Y uqorida qayd etilgan om illar m aksim al suv m iqdorini 
kamaytiradi yoki bo'lm asa uning gidrografi silliqroq bo'lishiga 
olib keladi.
Y om g'ir suvlari m aksim umining hosil bo'lishida meteorolo- 
gik omillar, y a ’ni yog'inlarning sutkalik maksim umi, ularning 
shiddati va boshqalar ahamiyatga ega.
O 'r ta Osiyo daryolarida maksimal suv sarflarining hosil 
bo'lishida erigan qor, m uz va yom g'ir suvlarining birgalikda 
qo'shilishi sabab bo'ladi. Hattoki muzlik — qor suvlari bilan 
to'yinuvchi daryolardagi maksimal suv sarfi yana q o'shim cha 
yomg'ir suvlari hisobiga sezilarli ko'payadi. Suv yig'ilishi havzasi 
p a stro q d a jo y lash g an d a r y o la r asosan y o m g 'ir la r hisobiga 
to'yinadi. Shunday qilib, to'lin suv davridagi maksimal suv 
sarfini hisoblaganda ularning aralash (erigan qor va yom g'ir 
suvlari) holatda hosil b o i i s h in i e'tiborga olish kerak.