Gidrologiya, gidrometriya va oqim hajmini

T a k r o r l a s h u c h u n s a v o l l a r
1. D a r y o l a r n in g yill ik o q i m i d e b n i m a g a ay tila d i?
2. Y i llik o q i m n i n g h o s il b o ‘lis h id a qays i o m i l l a r t a ’sir k o 'rsatad i?
3. O q i m m e ’yori n im a ?
4. D a r y o o q i m i n i n g q a n d a y a s o s iy tavsiflari jtiavjud?
5. Y i llik o q i m o ' z g a r u v c h a n li g i n i m a n i ifodK'laydi va u q a n d a y
f o r m u la y o r d a m i d a h iso b la n a d i?
6. O ' z g a r u v c h a n l i k k o e f f i t s i e n t i k u z a t i s h m a ’l u m o t l a r i y e ta rli
b o ' l m a g a n h o lla rd a q a n d a y h is o b la n a d i?
7. G i d r o l o g i k h is o b la s h la r d a g i d r o lo g i k q a t o r q isq a b o ' l g a n d a u n i
q a n d a y u za y tirish m u m k i n ?
8. O 'x s h a s h d a r y o q a n d a y shartlar ga j a v o b b eris h i kerak?
4 .3 . D aryo oqim ining yil ichida taqsim lanishi
D aryo oqim ining yil ichida y o'nalishini taqvim davrlar, 
m avsum lar va m avsum ichida taqsim lanish 
q on u n iyatlarin i
belgilash m uhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Bular asosida
143

---

liar turli suv xo'jaligi maqsadlarida suv manbalaridan foydalanish 
rejalari tuziladi va suv omborlaridagi gidrotexnik inshootlarning 
asosiy parametrlari aniqlanadi.
Oqim ning yil ichida taqsimlanishini aniqlash ancha murak- 
kab ish, chunki oqimning yil davomida taqsimlanishiga ko'pgina 
tabiiy geografik omillar ta’sir ko'rsatib, ularning barchasini hisobga 
olish ancha qiyin.
Oqim ning taqsimlanishi, birinchi navbatda, yog'in va havo 
haroratining, dem ak, bug'lanishning yil davomida o'zgarishiga 
bog'liq. Iqlimiy omillar geografik mintaqaga ega bo'lganligi sababli 
oqimning yil ichida taqsimlanishi bo'yicha daryolar tasnifini ishlab 
chiqish imkoni tug'ildi.B u tasniflar ichida eng asoslangani 
B. D. Zaykov tasnifidir.
Oqim ning taqsimlanishiga iqlimiy om illardan tashqari yana 
havzadagi oqimning tabiiy boshqarilishini ifodalovchi boshqa tabiiy 
geografik omillar t a ’sir ko'rsatadi. Bu guruh omillarga havza 
maydoni va relyefi, gidrogeologik sharoitlari, ko'l, o 'r m o n , bot- 
qoqlikning mavjudligi kiradi. U m u m an oqimning tabiiy boshqa- 
rilishi oshishi bilan uning yil ichida taqsimlanishi ancha tekislanadi: 
qisqa muddatli suv toshqini miqdori kamayadi va kamsuv davrda 
suv sarfi ko'payadi.
Oqimning yil ichida taqsimlanishi insonning m ehnat faoliyati 
tufayli anchagina o'zgaradi. Ularga sun’iy havza va suv omborlari, 
botqoqliklarni quritish, ixota daraxtlari mintaqasining tashkil 
etilishi, agrotexnik tadbirlarni ko'rish kiradi.
D aryoning m a ’lum bir joyi u c h u n oqim n in g yil ichida 
taqsimlanishi bir xil bo'lib qolmasdan, balki yildan-yilga katta 
miqyosda o'zgarib turadi.
Oqim ning yil ichida taqsimlanishi masalasi va uni hisoblash 
usullari oqimni qanday maqsadlarda ishlatishga mo'ljallanganiga 
bog'liq. Misol uchun janubda suv bilan t a ’minlash loyihasida eng 
noqulay fasl yozgi kamsuv davri, shimolda esa, aksincha, eng 
noqulay fasl bo'lib qishki kamsuv davri hisoblanadi. Sug'orish 
ishlarida esa oqim ning vegetatsiya davrida taqsimlanishini bilish 
zarur.
Oqimdan energetika maqsadlarida foydalanishda qishki kam ­
suv davrini, kema qatnovida esa, ular qatnaydigan oylarni va 
boshqalarni bilish zarur. O qim ning yil ichida taqsimlanishini 
hisoblash ham uning yil ichida taqsimlanish xiliga bog'liq. Misol 
uchun qurg'oq tumanlaridagi daryolarda bahorgi suv toshqini 
yillik oqim ning 95% ni tashkil etgani uchun bahorgi oqimni 
saqlab qolish asosiy suv xo'jaligi masalasidir. Bunda oqimning yil 
ichida taqsimlanishini hisoblashga bahorgi suv toshqini gidrografi
144

---

tuziladi va shunga qarab suv om borining asosiy parametrlari 
belgilanadi.
Shunday qilib, oqimning yil ichida taqsimlanishini hisoblash 
m a ’lum bir joy uchun loyihalash talablariga javob beradigan bir 
yoki bir n ec h a h iso b lash lard a n eng m aq b u lin i ta n la s h d a n
iboratdir. Bu vazifani bajarishda albatta, tabiiy-geografik omillar 
hisobga olinishi shart.
Hosil bo'lish nuqtai n a z a rid a n o q im n in g yil d av o m id a 
taqsimlanishini hisoblashda eng maqbul yo‘l suv balansi usulidir. 
Bunda suv balansi tenglamasini tuzishda oqim ning har oy yoki 
yil fasli bo'y icha qiymatlari quyidagi form uladan topiladi:
У = X - E ± И
(4.36)
b u yerda: 
X —
y o g ‘in; 
E—
y ig 'in d i b u g 'l a n i s h ;
И —
yig 'ilish
(akkumulyatsiya) a ’zosi bo'lib, unga q or va m uzning to'planishi 
va erishi, tuproq va yer qatlamidagi namlikning o'zgarishi, daryo 
o'zani va uning qayirlaridagi hamda havzadagi suv zaxirasi kiradi.
Oqimning yil ichida taqsimlanishi ko'rilayotgan paytda yig'ilish 
a ’zosi b a ’zi bir hollarda, hattoki 4.36 tenglam ani tashkil etgan 
X
va 
E
dan ham katta ahamiyatga ega bo'lishi mumkin.
Yig'ilish a ’zosi 
И
ni bevosita aniqlash ancha og'ir ish, tuproq- 
dagi nam va yer osti suvlarini o'lchovchi kuzatish vositalari yaxshi 
rivojlanmagan. Qisqa m uddatlar uchun yig'indi bug'lanishni 
aniqlash qiyinchiliklarni tug'diradi. S huning uch u n suv balansi 
usuli nazariy to m o n d a n aniq bo'lsada, oqim ning yil ichidagi 
rejimini hisoblashda undan keng foydalanilmaydi. Hozirgi paytda 
oqim ning taqsimlanishi qonuniyatlari va m atem atik statistika 
usullarini qo'llashga asoslangan oqimning yil ichida taqsimlanishini 
hisoblash yaxshi rivojlangan.
Oqim ning yil davom ida taqsimlanishini ta^avvur etishning 
ikki usuli mavjud: 
*'
Taqvimli har turli vaqt oralig'i (fasl, oy, o 'n kunlik, kunlar) 
va kamayish tartibidagi suv sarflari (oylik, o 'n kunlik, kunlik), 
y a ’ni suv sarflarining d av o m etish ( t a ’m in la n g a n lik ) egri 
chiziqlari ko'rinishida.
Davom etish egri chiziqlari ko'proq turg'un ko'rsatkich bo'lib, 
oqim rejimining ayriin yillardagi xususiyatlariga kam bog'liq. 
Taqvim bo'yicha ketma-ketlikka bo'ysunmaslik uning kamchiligi 
hisoblanadi. Shuning uchun davom etish egri chiziqlari suv xo'jaligi 
hisoblashlarida loyihalashning faqat birinchi bosqichlarida qo'lla- 
niladi.
1 0 - 2 0 4
145

---

O q im n in g yil ichida ta q sim la n ish in i a niqlash borasida 
mukam mal hisoblashlarni taqvim bo'yicha olib borgan m a ’qul.