Gidrologiya, gidrometriya va oqim hajmini

Eng yuqori maksim al suv sarflarini hisobga olish. 
Maksimal 
suv sarflari to'g'risidagi m a ’lum otlar ichida eng yuqori miqdori 
(ekstremal) bo'lib ajralib turadi. Bu m a ’lumotni e'tiborga olib 
Q
q
max’ CV m.,x hisoblansa natija haqiqatdan ancha yiroq bo'lishi 
m um kin. S h u n in g u c h u n ekstrem al suv sarfini k o 'p yillik 
niiqdorlarga keltirish kerak. Bu borada S. N. Kritskiy, M. F. Menkel 
taklif etgan quyidagi formulalar bilan 
Q \
Cy hisoblanadi:
A). Agar ma k s i mu m 
QN
(e k s tr e m a l suv sarfi) tarixiy 
m a ’lumotlarga ko'ra topilgan bo'lsa va muntazam kuzatishlar 
(n)
qatoriga kirmasa:
C,
Smax’
V 
1 
У
(4.41)
N
(4.42)
158
♦

---

bu yerda: 
QN
— tarixiy m a ’lumotlar asosida belgilangan ekstremal 
suv sarfi; 
n
— kuzatishning davom etish muddati, 
N
— kuzatishlar 
davom etgan davrdagi 
Qs
ning eng katta qiymati.
B). Agar ekstremal suv sarfi m untazam gidrometrik kuzatish- 
larga kiritilgan bo'lsa:
Ekstremal suv sarfining empirik ta ’minlanganligi quyidagi formula 
yordamida hisoblanadi:
PN
= ( 1 - 0 . 3 ) 1 0 0 / ( N + 0.4) = 70/(yV + 0,4))% 
(4.45)
Gidrometrik m a’lum otlar yetarli bo'lm aganda va umuman
b o ‘lm aganda qor suvi sarflarini hisoblash. 
Qo'yilgan vazifani 
bajarish u c h u n bir q a to r em p irik fo rm u la la r (D. L. Sokolovs­
kiy, V. I. Moklyak, L. T. Fedorov, G. A. Alekseev, M. F. Sribniy va 
b.) mavjud. A m m o bu formulalar b u n d a n 30-40 yil ilgari kam 
sonli m a ’lumotlar asosida faqat Rossiyaning Yevropa qismi uchun 
tayyorlangan.
1 9 6 0 -1 9 6 5 - yillari Davlat gidrologik institutining xodimlari 
A. A. Sokolov rahbarligida qor suvlari oqim ini hisoblashning 
b a r c h a mavjud usullarini tahlil qilib, p a r a m e trla r i hozirgi 
gidrometrik m a ’lumotlariga asoslangan hisobli chizm ani ishlab 
chiqdi. Natijada o'rganilmagan havzalar uchun bahorgi maksimal 
o q im n i hisoblash u c h u n birinchi m e ’yorlitr tuzildi. Ayrim 
tuzalm alar bilan bu hisobli chizm a hozir h am tavsiya qilinadi.
Ko'rsatmalar Yevropa qismidagi suv yig'ish maydoni ^<20.000 
k m 2 va Osiyo qismi uchun F<50.000 km 2 bo'lgan daryolarning 
qorli maksimal suv sarflarini hisoblashda ishlatiladi. Yuqorida 
ko'rsatilgan m aydondan ko'p havzalarning maksimal suv sarflari 
eng baland suv sathining izlari bo 'y ich a maxsus gidrologik 
tadqiqotlar asosida olib boriladi.
D a r y o l a r n i n g qorli m a k sim a l suv s a r fla rin i h is o b la sh
pasttekislik va tog' daryolari uchun ayrim-ayrim olib boriladi.
Avval qayd etilganidek, to g 'li jo y la rn in g k o 'p qism ida 
tuproqning nam ni shimishi va yig'ishi shunchalik ko'p miq-
----- 
I 
(
\T
I
*
V 
7
(4.43)
(4.44)
154

---

dordaki, shu tufayli yer usti oqimi faqat ayrim joylardagina 
kuzatiladi.
Y om g'irdan hosil bo'lgan suv toshqinining ko'pchiligi 0 ‘rta 
Osiyoning kichik suv soylariga to'g'ri keladi. Maksimal yom g'ir 
suvlarining moduliga kelsak, u asosan suv yig'ish havzasining 
maydoniga to'g'ri keladi. Ko'pgina soylardagi maksimal yomg'ir 
suvlari sel bo'lib oqadi.
Sel deb shunday suv toshqini tushuniladiki, bunda uning 
davom etishi qisqa bo'lib, gidrografning maksimal ordinatasi 
yuqori bo'ladi.
Demak, seining davom etishi kun emas, balki soatlarga teng 
bo'lgan suv toshqinini sel deb hisoblash kerak. Bir necha kun 
(3-4) davom etgan suv toshqinini sel toshqini deb atash m a ’qul. 
Sellar o'zi bilan k o'p loyqa oqiziqlarni olib keladi. Ularning 
miqdori 150-200 kg/m kub.dan kam bo'lmaydi. Sellar oqizib 
kelgan toshlar, yo'ldagi ko'p rik ostilari bitib qolishi natijasida 
keyingi sellarning balandligi bir necha bor ko'payib, to'lqin 
bilan oqishi mumkin. Shu o'rinda tarixga murojaat qilaylik. 1921- 
yilning 8- iyulida Kichik O lm aota daryosidagi sel 80 ta to'lqin 
hosil qilib oqqan. Katta Olmaota daryosida esa 1950- yil 8- lyulda 
o'tgan sel 3-4 yirik to'lqin hosil qilib oqib, 7 m etr balandlikni 
hosil qilgan.
Sel toshqinlarini hisoblash ancha oson hisoblanadi. Buning 
uchun sel o'tgan soyning ko'ndalang kesimi maydonini o'lchash 
kerak. Bundan tashqari seining oqish tezligini ham aniqlash 
mumki n, uni hisoblash yo'lini Rabkova topgan:
fl = 25 
( £ ) ' ,bj R t
(4.46)
bu yerda: 
R
— gidravlik radius: / — sel toshqini yuzasi nishabi, 
A— fizik g'adir-budirlik koeffitsienti bo'lib, u V.N. Goncharovning 
quyidagi formulasidan topiladi: A = 0 ,3 5 D + 0 ,5 mm (D -o 'z a n n i 
tashkil etgan toshlarning maksimal diametri). Lekin hozircha sel 
toshqinining tezligini aniq hisoblash oxirigacha to'g'ri yechilmagan.
Sellar qisqa muddatli va juda kam dan-kam sodir bo'lganidan 
ham da uni o'lchash uchun oddiy gidrometrik usullarni qo'llash 
m u m k i n b o ' l m a g a n i d a n , u l a r n i n g sarfi hal i h e c h e r d a
o'lchanmagan. Hozirgi paytda bu sohada tadqiqot ishlari davom 
etm oqda, paydo bo'lish sabablari, ularni qaytarilishi, oylar va 
h u d u d b o 'y i c h a ta q sim la n ish i, ular k eltirayotgan za rarla r 
o'rganilmoqda. Shuni aytish mum kinki, O 'r ta Osiyodagi sellar 
shiddatli yomg'irlar va jalalar tufayli paydo bo'ladi. Hisobga olingan
J 6 0
/

---

sellaming 17,5% aprelda, 28,6% mayda va 20,4% iyunda kuzatilgan. 
Shunday qilib, b o ‘ladigan sellarning 65,5% uch oyga (aprel- 
iyunda) to'g'ri keladi. O 'rta Osiyo tog'larining pastki mintaqalari 
(2500-3000 m .gacha bo'lgan joylarda) sel kelishi xavfi eng k o'p 
bo'lgan joylardir. Seining loyqaligi k o'p hollarda 100 k g/m kub 
ga teng, b a ’zida esa 200 kg/m kub va hattoki 300 kg/m kub bo'li­
shi mum kin. Loyqa oqiziqlarning yirikligi 50% da 0,01 m m dan 
oshmaydi. 2500—3000 m gacha bo'lgan joylar sel kelishi xavfi 
eng k o'p bo'lgan joylardir.