Gidrologiya, gidrometriya va oqim hajmini

0 ‘rta O siyoda oqim hajmini rostlashning rivojlanish tarixi.
O 'rta Osiyoda sug'orilm a dehqonchilik ham da gidrotexnika 
qurilishinmg rivojlanishi suv resurslaridan unum li foydalanish, 
daryo oqimini qayta tartibga solish, sug'oriladigan mintaqalarda 
oqimni kerakli tom onga oqizish, katta va kichik suv omborlarini 
qurish bilan birgalikda olib borildi.
O 'rta Osiyo h ududida suv om borlarining barpo etilishi ko'p
asrli tarixga ega. O'zbekiston arxeologlari Nurota tog'i etaklarida va 
Zarafshon vodiysida qadimgi suv omborlarining qoldiqlarini 
top'^hdi. Ularning ayrimlari loyqa bosishi yoki urushlarda buzib 
yuborilishi natijasida ishdan chiqqan. Qadimgi zamonlarda ham
164
/

---

daryo oqim hajmini rostlashning asosiy usuli sug'orish tizimi 
rivojlanishi jarayonida ro'yobga kelgan daryolarni halqalash bo'lgan. 
X—XI asrlardayoq O 'rta Osiyoda suv om borlarining qurilishiga 
katta e’tibor berilgan. Ulardan Osm onsoy daryosidagi to 'g 'o n
bizning davrimizgacha saqlangan, Sultonbent to'g'oni esa yuz yillar 
davomida suv toshqini va urushlar natijasida bir necha marta vayron 
bo'lib, yana tiklandi.
Suv omborlarini qurish XIX—XX asrlarda keng ko'lam da rivoj 
topdi. Birinchi suv omborlari 1896-yili Murg'ob daryosi vodiysida 
umumiy hajmi 13 mln.m.kub bo'lgan bitta o'zanli va ikkita quyilma 
suv omborlari, 1909— 1910-yillari um um iy hajmi 65 m ln .m 3 
bo'lgan Sultonbent va Iolatan suv omborlari barpo etildi. 1940- 
yilda Toshko'prik suv ombori qurildi, Murg'ob-Tedjin vohasidagi 
suv om borlari t a ’m irlandi. Shu yillari F arg 'o n a vodiysidagi 
Kosonsoy daryosida O 'rta to 'q a y suv om bori, Zarafshon daryosi 
vodiysida K a ttaqo'rg'on suv om bori barpo etildi. Keyingi 30 yil 
ichida (1950— 1980-yillarda) 40 dan ortiq suv omborlari qurildi, 
ulardan eng yiriklari Janubiy Surxon, Uchqizil, Pachkam ar, 
C h im q o 'rg 'o n , Quyim ozor, N urak, Tolim arjon, T uyam o'yin, 
Q a y ro q q u m , C h o r d a r a , K a rk id o n , O h a n g a r o n , C h o r b o g ',
Tuyabo'g'iz, O'rtato'qay, Xauzxon va boshqalardir.
O 'rta Osiyo suv omborlarining o 'rn i asosan daryo vodiysi- 
ning kengaygan ko'lsimon joylariga to'g'ri keladi. Bunda suv ombori 
o'rn in i tanlashda suv xo'jaligi va texnikaviy-iqtisodiy omillar, 
qurilajak to'g'onning turi va o'lchamlari, suv tagida qolishi mumkin 
bo'lgan relyef shakli hisobga olinadi. Suv omborlari qurilishining 
birinchi bosqichida ular asosan sug'o riladigan m intaqalarga 
maksimal yaqin bo'lgan pasttekislik hududla^da barpo etildi. Bu 
suv omborlarining qurilishi ayrim h o lla rd a 'd a ry o oqimiga va 
hududning tabiiy-geografik sharoitlariga t a ’sir ko'rsatdi.
XX asrning 60-yillari suv omborlari k o 'p ro q tog'li m intaqa- 
larda qurila boshlandi. Buning afzal tomonlari shunda ediki, tog'li 
joylarda kengaygan ko'lsim on relyefning mavjudligi suv ombori 
barpo etilishiga va vodiyning toraygan joylari esa to'g'on qurilishiga 
qulaydir.
.Tog'li joylarda suv om borining qurilishi bilan sug'oriladigan 
m aydonlarning kam roq suv bosishiga, kichik yuza maydoniga, 
katta hajmdagi suv zaxirasi yig'ilishiga, suv isrofini kamaytirishga 
erishildi. 90-yillarga kelib O 'rta Osiyo hududidagi Am udaryo,
165

---