Gidrologiya, gidrometriya va oqim hajmini

d
— qabul 
qilingan suv sathiga nisbatan to 'g 'o n balandligining zaxirasi; 
d —
quyidagi formula yordamida hisoblanadi:
bu yerda: 
a
— t o 'g 'o n yonbag'iriga urilayotgan to'lqin miqdori;
5 — m e ’yorlar bo'y icha qabul qilingan kafolatli zaxira (inshoot 
sinfiga bog'liq holda 0,80 — 1,80 m qabul qilinadi.); 
с
— sonni 
yaxlitlash uchun qo'shiladigan m a ’lum bir qiymat.
(5.7)
d
= 
a
+ 8 + 
c.
(5.8)
178
.4

---

2. 
Suv to'lqinining urilishi miqdori B. A. Pishkin formulasi 
yordamida aniqlanadi:
a
= 0 , 5 6 5
kh,o4.
(
5
.
9
)
bu yerda: 
hm1 —
to'lqin balandligi; 
m
— bosimli to'g'on qiyaligining 
joylanishi; 
n —
bosimli qiyalikning g'adir-budirlik koeffitsienti.
Tuproqli va toshli to'g'onlami loyihalashda to'g'on tanasi orqali 
suvning shimilishini m inim um gacha kamaytirishga va uning suv 
bosim ta’siridagi yonbag'irlarini shamol to'lqini ta ’siridan saqlashga 
katta e ’tibor beriladi. Buning uchun t o 'g 'o n ichida shimilishga 
qarshi maxsus to'siqlar va to 'g 'o n yonbag'iri tem ir-b e to n g 'ilof 
bilan qoplanadi.
S u v c h i q a r u v c h i i n s h o o t deb, suvga bo'lgan talab 
rejasiga ko'ra, suv om boridan suvni chiqarishga m o'ljallangan 
inshootga aytiladi.
Suv chiqaruvchi inshootlar tuzilishi bo'yicha turlichadir. Ularni 
ochiq darvozalar (shlyuzlar) tartibga soluvchilar (regulyatorlar) 
va naychasim on suv chiqaruvchilarga bo'lish m um kin. Ochiq 
darvozali — tartibga soluvchi suv chiqaruvchilar u n ch a chu q u r 
b o ' l m a g a n suv o m b o r l a r i d a q o ' l l a n i l a d i ( m i s o l u c h u n
Turkmanistondagi Murg'ob va Tajan daryolaridagi suv omborlari). 
O ' r t a c h a va c h u q u r suv o m b o r l a r i d a n a y c h a s i m o n suv 
chiqaruvchilar qo'llaniladi (misol u c h u n K a tt a q o 'r g 'o n suv 
ombori). «Gidrotexnika inshootlari» kursida suv chiqaruvchilarning 
tuzilishi batafsil o'rganiladi.
To'g'on qoshidagi GESlarda maxsus suv chiqaruvchi bo'lmay- 
di, chunki uning turbinalari suv chiqaruvchi y»shoot vazifasini 
o'taydi. C h u n o n ch i, nasos stansiyasi suv chiqaruvchi inshoot 
vazifasini bajarishi m um kin. Bunga misol qilib Sirdaryodagi 
. Qayroqqum suv om borida nasos stansiyalaridan foydalanishni 
keltirish mumkin.
S u v t a s h l a m a inshooti deb suv om bori to'ldirilgandan 
so'ng ortiqcha suvning o'tkazishga mo'ljallangan inshootga aytiladi. 
Suv tashlam a inshootlar tuzilishi b o'yicha turlicha, y a ’ni yer 
ustidagi, yer ichidagi va aralash bo'ladi.
Yer ustidagi suv tashlam a inshootlar quyidagi ko'rinishda 
o'matiladi:
1 
- Ochiq suv tashlama. 2. Sifon taxtasi bilan jihozlangan ochiq 
darvoza (shlyuz) — tartibga soluvchi (regulyator). 3. Shaxtali suv
179

---

tashlama. Sifonli taxta suv tashlamalar Qayroqqum suv omborida 
qurilgan. Darvoza — tartibga soluvchi suv tashlama turi Kosonsoy, 
Pachkamar, Toshkent suv omborlarida ishlatiladi. Shaxtali suv 
tashlama Chorbog' suv omborida mavjud.
Yer ichidagi suv tashlam a inshootiga suv om bori tubida 
o'rnatilgan katta kesimli naychalar kiradi. Bunday suv tashlamalar, 
misol uchun, Norin daryosidagi Uchqo'rg'on G E S in in g to ‘g‘onida 
suv osti oqiziqlarini yuvish uchun ishlatiladi.
Aralash tashlam a inshootlar — bir paytning o'zida ham suv 
chiqaruvchi va ham suv tashlama inshoot ishini bajaradigan 
inshootlardir. Aralash tashlamalarga M urg'ob suv omboridagi 
ochiq darvoza — tartibga soluvchilar misol b o ‘la oladi. U ndan 
ham murakkab aralash tashlovchi C h im q o 'rg 'o n suv omborida 
o'rnatilgan.
S u v o m b o r i a t r o f i d a g i d a m b a — suv om bori­
ning a trof chegarasi bo'yicha qurilgan tuproqli to'siqdir. Suv 
om bori atrofidagi d a m b a u n d a n chetdagi ek inzorlarni suv 
bosishdan saqlash va suv ombori ustidan bo'ladigan bugianishga 
ketgan isrofni kamaytirish uchun quriladi. Bunga misol tariqasida 
Sirdaryodagi Qayroqqum suv omborining chap qirg'og'i bo'yiab 
qurilgan dam bani keltirsa bo'ladi. Bu dambalar 32 km uzunlikka 
cho'zilgan bo'lib, ko'pgina bug'doy va paxta dalalarini suv tosh- 
qinidan asrab turadi. D am badan shimilib o'tgan suvlar maxsus 
nasos moslamalari yordam ida boshqatdan suv omboriga tashla- 
nadi.
Dam balam ing pastki yonbag'irida o'rnatilgan zovur va nasos 
m o slam alari suv b o sish in in g oldini olish u c h u n k o 'rilg an
choralar hisoblanadi. Suv ombori atrofidagi dam balar uzunligi, 
balandligi va ko'ndalang kesimi bilan ifodalanadi.
Q u y i l m a s u v o m b o r l a r i n i n g tarkibiy qismlariga 
ayrim inshootlari bilan birga suvni yetkazib beradigan va suvni 
tarqatadigan kanallar kiradi.