Gidrologiya, gidrometriya va oqim hajmini

Yillik oqimning o ‘zgaruvchanligi. 
O'zgaruvchanlik koeffitsientini 
suv sarflari bo'y icha m a ’lum otlar yetarli bo'lganda aniqlash.
Daryolarning yillik oqim miqdori doim iy b o 'lm asdan, har 
yilning ob-havo sharoitiga qarab, o'zgarib tu rjd i.
O'rta Osiyo daryolari yillik oqimi o'zgaruvclumligi quyidagilarga 
bog'liq:
1. Daryo havzasidan mavsumiy qor va qorliklarning erishi- 
dan hosil bo'lgan yillik oqim hajmining yildan-yilga o'zgarishiga.
2. Daryo havzasidagi abadiy qorlar, k o 'p yillik qorliklar va 
muzliklarning erishidan hosil b o'lgan yillik oqim hajmining 
yildan-yilga o'zgarishiga.
3. Daryolarning yer osti suvlari bilan to'yinishining o 'z gari­
shiga.
Mavsumiy qor va qorliklarning erishidan hosil bo'lgan suv 
miqdori har yilgi yoqqan qorlarda yig'ilgan suv zaxirasiga, havo 
haroratiga va shu davming radiatsiya sharoitiga bog'liq.
139

---

M u z l i k l a r d a n ( a b a d i y q o r l a r , k o 'p yillik q o r l i k l a r n i
q o 's h g a n d a ) hosil b o 'l a d i g a n o q im h a jm ig a o q im hajm i 
o'rganilayotgan yilda yoqqan yog'in miqdori t a ’sir etmaydi, 
oqim hajmi asosan qor va muz ustiga tushayotgan issiqlik miqdoriga 
bog'liq bo'ladi.
Yer osti suvlari bilan to'yinuvchi daryolarning yillik oqimi 
asosan gruntlarning shimilish xususiyatlariga bog'liq. Shunday qilib, 
mavsumiy qor suvlari bilan to'yinuvchi daryolarning yillik oqimi 
har yilgi yoqqan yog'inlarga bog'liq bo'lganligi sababli yillik oqim 
yildan-yilga nihoyatda o'zgarib turadi. Muzlik suvlari ko'proq bo'lgan 
daryolarda yillik oqim miqdori yildan-yilga kam o'zgaradi. Yer 
osti suvlari bilan to'yinuvchi daryolarda ularning o'zgaruvchanligi 
havzadagi qor suvlari zaxirasi bilan parallel sodir bo'ladi. Har 
qalay yer osti suvlarining yildan-yilga o'zgaaivchanligi qor suvlariga 
nisbatan kamroq bo'ladi.
Daryolarning yillik oqim o'zgaruvchanligi o'zgaruvchanlik 
koeffitsienti bilan ifodalanadi ham da Cv bilan belgilanadi va 
quyidagi formula yordamida hisoblanadi:
bu yerda: 
K. —
m odul koeffitsienti bo'lib, u o 'rta c h a yillik suv 
sarfining uning o 'rta c h a k o 'p yillik miqdoriga nisbatiga teng:
Modul koeffitsienti 
К
ning har yilgi qiymatiga qarab, yillik 
suv miqdorini belgilash m um kin. Agar A>1 bo'lsa sersuv yil, 
K<\
bo'lsa, kamsuv yil, 
k =
1 bo'lsa, suvlilik o 'rta c h a yil deb 
hisoblanadi.
O'zgaruvchanlik koeffitsienti C v gidrologik qatorning o'z g a­
ruvchanlik darajasini, ya’ni daryoning ayrim kuzatish joyida ko'p 
yillar davomida kuzatilgan oqimning o'zgaruvchanligini ko'rsatadi.