Gidrologiya, gidrometriya va oqim hajmini

Daryo oqimi tavsiflari va ularning o ‘lchov birliklari. 
Daryo 
oqim hajmi odatda kub metrda, kub kilometrda yoki million kub 
metrda ifodalanadi. Daryoning yillik oqimi gidrologik hisoblash­
larda eng m uhim m iqdor hisoblanadi. U taqvim yil, gidrologik 
yil yoki suv xo'jaligi yili uchun hisoblanishi m um kin. Taqvim 
yil 1-yanvardan 31-dekabrgacha bo'lgan vaqtni tashkil etadi. 
Gidrologik yoki balansli yil 1-oktabrdan boshlanib, kelgusi yilning 
30-sentabrida tugaydi. Uning ba’zida balansli yil deyilishiga sabab, 
oktabr oyidan boshlab daryo havzasida qor qoplamining yig'ilishi 
boshlanadi va bu jarayon qish-bahor mavsumlarida davom etadi. 
Yoz oylari yig'ilgan mavsumiy qorlar asosan erib tugaydi. Faqatgina 
muzlik havzalarida bu qor qoplamining ayrim qismi bulturgi qor- 
ga—fimga aylanadi.
O'zbekiston sharoitida suv xo'jaligi yilining boshi daryoda 
suv oqimining keskin ko'payishi vaqti bilan belgilanadi. Shu 
munosabat hilan O'zbekiston daryolari suv xo'jalik yili bo'yicha 
uchta turga bo'linadi: birinchi turga gidrologik rejimi So'x daryosiga 
o'xshash daryolar; ikkinchi turga C hirchiq va Qashqadaryoga 
o 'x s h a g a n la r; u c h i n c h i tu rg a O h a n g a r o n , G 'u z o r d a r y o g a
o'xshaganlar kiradi. Birinchi turdagi daryolarda suv xo'jaligi 
yilining boshlanishi V—IV oylarga to'g'ri keladi, ikkinchi turdagi 
daryolarda IV—III oylar va uchinchi turdagi daryolarda esa I I I -
II oylarga to'g'ri keladi.
D a ry o o q im in i m i q d o r i y b a h o l a s h d a u n in g q u y id a g i 
ko'rsatkichlaridan foydalaniladi: 1. Suv sarfi — Q(m3/s, 1/s), 2. 
Oqim moduli — 
M
(1/s, km 2), 3. Oqim hajmi — Ж ( т 3, k m 3.),
4. Oqim qatlami — 
h
(m m ), 5. Modul koeffitsienti—A', 6. Oqim 
koeffitsienti—r).
1. 
Suv sarfi — 
Q
bir soniyadagi, o ‘n kunlikdagi, yildagi va 
ko'p yillardagi o 'rta c h a oqim ni ifodalaydi. Bir necha yillar (n)
+36
♦

---

dagi o ‘rtacha yillik suv sarflari bo 'y ich a hisoblangan o 'rta c h a
a r if m e tik q iy m a tо q i m m e ' y o r i debataladi:
£ 0 = M m 3/ s. 
(4.22)
2. Oqim moduli — m a ’lum bir darvda kuzatilgan suv sarfining 
Q
m 3/ s havza maydoni 
F
km 2 ga nisbatidir.
M 0 , M
“ l / s W .
(4.23)
Daryo suvliligining o'lcham lari va kuzatuvlarning davom etish 
muddatiga ko'ra, oqim hajmi million kub m etr (106m 3) yoki 
kub kilom etr ( l k m 3= 1 0 9m 3) bilan ifodalanadi.
3. O'rtacha ko'p yillik oqim hajmi quyidagi formula yordamida 
hisoblanadi:
a) o 'rta c h a k o'p yillik suv sarfi bo'yicha:
W0 =Q„.
31,536.106 m 3/yil; 
(4.24)
b) o 'r ta c h a k o 'p yillik oqim m oduli bo'yicha:
fV0
= 
MaF^
3 6 M 0.F .3
1,536.10, m 3/yil; 
(4.25)
v) o 'rta c h a k o'p yillik oqim qatlam i bo'yicha:
WQ = h oF .\0 .
m 3/yil. 
(4-26)
Bu yerda: 31,536.106 — yil ichidagi soniyalar soni, 
M 0
— o'rtacha 
ko'p yillik oqim moduli, 1/skm2; 
F —
havza m aydoni, km 2; 
hg
— 
o 'rta c h a k o 'p yillik oqim qatlami, mm.
4. O 'r ta c h a k o 'p yillik oqim qatlami — m illim etrda berilgan 
suv qatlam i bo'lib, u o 'rta c h a k o 'p yillik oqim hajmini o 'r g a n i­
layotgan havza maydoniga bir tekis taqsimlash natijasida hisobla­
nadi:
Л о = 1
^
= _ И ^ т т /
уф.
(4 27)
F . 1 0
f ’.lO 3 
K 
’
Bu formulada suratdagi 103 — millimetrga o'tish soni, maxrajdagi 
106 — kilometrdan metrga o'tish qiymati.
5. Modul koeffitsienti 
К
— m a ’lum vaqt (davr)dagi oqim 
miqdorining oqim m e ’yoriga nisbatidir:
„
Q, 
M, _ h, 
W,