Gidrologiya, gidrometriya va oqim hajmini

E C v =
± V ^ P - 1 0 0 '
< 4 ’ 1 5 )
G i d ro lo g ik h i so b la rd a
E x
va £ m i q d o r la r i lo y ih alash
me'yorlaridan k o ‘rsatilgan yo ‘l q o ‘yish m um kin bo'lgan xato 
bilan taqqoslanadi. Odatda £ = ± 5 - 1 0 % , £ = 1 0 - 1 5 % oraliqdan 
oshmasligi kerak. Agar hisoblangan xato belgilangan xatodan 
ortiq bo‘lsa, demak kuzatish qatori qisqa, (4.10) formula b o ‘yicha 
aniqlangan С uchun yetarli emas.
Asim m etriya koeffitsientining nisbiy xatosini (foizlarda) 
quyidagi formula b o ‘yicha hisoblash mumkin:
£ CJ = ± ^ ^ 0 + 6Cv2 +5Cv4) • 100. 
(4 .
16)
£ Cs ni hisoblashlar shuni ko'rsatadiki, asimmetriya koeffitsien­
tini aniq hisoblash uchun kuzatishlar m uddati 100-150 yildan 
ko‘proq boMishi kerak. Amalda bunday kuzatish qatoriga ega bo'lgan 
daryolar juda kam. Shu sababli gidrologik hisoblashlarda С qiyosiy 
yo liar bilan topiladi.
9 - 2 0 4
129

---

Hozirgi vaqtda amaliy ishlarda XX asrning 20-30-yillari ingliz 
matematigi R. Fisher taklif etgan o'xshashlik usuli va 1960-yilda 
G.A. Alekseyev to m o n id a n kashf etilgan t a ’minlanganlik egri 
chizig'i parametrlarini aniqlashning grafoanalitik usuli q o ‘llaniladi.
4 .1 .
7. 
Hisobli gidrologik tavsiflar
G idrologik h isoblashlarning asosiy m aqsadi — gidrolik 
jarayonlarni va hodisalarni m iqdoriy ifodalaydigan tavsiflarni 
aniqlashdir. Ular g i d r o l o g i k t a v s i f l a r y o k i g i d r o l o ­
g i k p a r a m e t r l a r deb ataladi.
Sanoat korxonalarini va aholi yashaydigan joylarni suv bilan 
ta ’minlovchi gidrotexnika qurilmalarini (suv oluvchi qurilmalar, 
nasos stansiyalar) loyihalashda, G E S ni loyihalash va kema 
qatnovini uyushtirishda daryolarning o 'rtacha yillik, maksimal va 
minimal suv sarflari va suv sathlarining hisobli t a ’minlanganligi 
km
va 
kga
muvofiq aniqlanadi.
Yuqoridagi bo'limlarda bayon qilinganlardan foydalanib, misol 
tariqasida, hisobli gidrologik tavsiflar, shu ju m la d a n , yillik 
oqim ning hisobli m iqdorini (masalan, 
P —
80% da) aniqlash 
bilan tanishtiramiz.
Hisoblash quyidagi tartibda bajariladi:
1. Gidrologik qatordagi yillik suv sarflari kamayish tartibida 
yozib chiqiladi. M o m e n t l a r usulida Q0, Cv, С m iqdorlari 
hisoblanadi. Agar qatordagi a ’zolarning kuzatish m uddati 100 
yildan kam bo'lsa, Cv va С o ‘rtasidagi m unosabat С = 2 С deb 
qabul qilinadi.
2. Hisoblangan miqdorlar £>0, C n i n g nisbiy o'rtacha kvadratik 
xatosi hisoblanadi va xatolar baholanadi.
3. G id ro lo g ik qato rd a g i b a r c h a yillardagi suv sarfining 
ta ’minlanganlik foizi (
P%)
formula bo'yicha hisoblanadi.
4. Hosil bo'lgan ta ’minlanganlikning empirik egri chizig‘ining 
param etrlari 
Qn, С
va 
С
asosida hisobli yillik suv sarflari 
Fosterning quyidagi formulasi yordamida hisoblanadi:
Q r
Q„( l + W
bu yerda 
Qh
— hisobli yillik suv sarfi, m 3/s; 
Q0 —
oqim m e ’yori, 
m 3/s; 
C
v— o'zgaruvchanlik koeffitsienti; 
Фр
— hisobli Foster 
soni.
Bunda 
Fx
miqdori Foster-Ribkin jadvalidan 
C = 2 C v
bo'lgan 
hoi uchun aniqlanadi (1-ilova bo'yicha). O qim m e ’yori 
Q{l
va 
o'zgaruvchanlik koeffitsienti С ni miqdorlar formulasiga qo'yib,
130
/

---

Р=
0,01-99,9 oralig‘idagi barcha t a ’minlanganlik foizlariga mos 
kelgan hisobli yillik suv sarfining qiymatlari hisoblanadi.
5. H osil b o 'l g a n
Q
va 
P
q i y m a t l a r i d a n f o y d a l a n i b ,
t a ’minlanganlikning nazariy egri chizig'i 
Q =
f(P) tuziladi.
6. T a ’m inlanganlikning nazariy egri chizig'i to'g'riligini 
tekshirish u c h u n unga em pirik n u q talar tushiriladi va ular 
tutashtiriladi. Agar tutashtirilgan nuqtalar t a ’minlanganlik nazariy 
egri chizig 'i ustiga (yoki unga yaqin) tu sh s a, tu z g a n egri 
chizig'imiz to 'g 'ri va qabul qilingan 
С = 2 С b o 'y ic h a ishlash 
mumkinligini ko'rsatadi. Shunday qilib, t a ’minlanganlikning har 
xil qiymatlari uchun hisobli suv sarflarining m iqdorini aniqlash 
imkoni hosil bo'ladi.
4.1.8. Korrelyatsiya bog'lanishi
Gidrologik hodisalarni tadqiq etishda ikki va undan ko'proq 
qatorlardagi gidrologik tavsiflar o'rtasidagi bog'lanishni tuzishga 
to 'g'ri keladi.
Avval qayd etiJganidek, tabiatda sodir bo'ladigan hodisalar 
shunchalik murakkab va ko'p qirraliki, bu hodisalarga ta ’sir etuvchi 
omillamingbarchasini e'tiborga olish ancha mushkul ishdir. Misol 
uchun bahorgi suv toshqini faqatgina qor tarkibidagi suv miqdoriga 
bog'liq b o im a s d a n , balki bahorgi yomg'irlar, tuproqning yog'in 
yog'm asdan oldingi vaqtidagi namligi va tu p ro q d a muz qatlami 
mavjudligiga ham bog'liq.
Yuqorida ko'rsatilgan barcha omillarni hisobga olishning iloji 
b o'lm aganidan suv toshqini davridagi maksimal suv sathi va 
qordagi suv zaxirasi o'rtasidagi bog'lanish taxminiydir.
Agar у funksiya faqat 
X {, X2, X }
o'z garuvchan miqdorlarga 
bog'liq bo'lmasdan, balki boshqa sabablarga ham bog'liq bo'lganida, 
У
va 
X v X 2, X 3
orasidagi bog'lanish n o a n i q ^ o k i korrelyatsion 
bo'lib, u aniq yoki funksional bog'lanishdan farq qiladi.
Funksional bog'lanishda 
x
argumentining qiymatiga mos bitta, 
ancha aniq у funkciyasi qiymati to 'g 'r i keladi. Korrellyatsion 
bog'lanishda argum entning har bir qiymatiga funksiyaning bir 
nechta qiymatlari to'g'ri keladi.
F unksional bog'lanishga fizika, kimyo va boshqa fanlarning 
barcha qonunlari kiradi. Gidrologik hodisalar o'rtasidagi bog'la- 
nishlar k o 'p hollarda korrelyatsion bo'ladi. D aryo oqim ini 
o'rganishda ko'p incha korrelyatsion bog'lanishlar uchraydi. Ular 
to'g'ri va egri chiziqlar ko'rinishida bo'ladi.
Ikki qiymat 
X
va 
У
o'rtasidagi bog'lanishlarning qanchalik 
yaqinligi korrelyatsiya koeffitsienti bilan ifodalanadi. U absolut
131

---

miqdorlari bo'yicha 0 dan 1 gacha o'zgaradi; uning ishorasi plyus 
yoki minus bo'lishi m um kin. Korrelyatsiya koeffitsienti musbat 
bo'lganida to 'g'ri chiziq bog'lanishini ko'rsatib, unda 
X
va 
У
qiymatlari bir vaqtning o'zida oshadi yoki kamayadi. Korrelyatsion 
koeffitsienti manfiy bo'lganida 
X
qiymati oshgan sari У kamayadi 
va teskari bog'lanish sodir bo'ladi.
Shunday qilib, korrelyatsiya koeffitsienti (r) 
0
dan ± 1 gacha 
o'zgaradi. 
r
qiymati 1 ga yaqinlashgan sari 
x
va 
у
o'rtasidagi 
bog'lanish sh u n ch a lik zich b o 'ladi. Agar /-> + 0,80 bo'lsa, 
gidrologik bog'lanish yetarli zich deyiladi. Korrelyatsiya koeffitsienti 
quyidagi formulalar yordam ida hisoblanadi:
КДЛАУ) 
,■ 
Y(A*A 
Y)
_____
в
М
М
/
Korrelyatsiya koeffitsientining o'rtacha kvadratik og'ishi quyidagi 
formula bilan aniqlanadi:
5' = ё г
<4 Л 8 >
Yuqoridagi formulalarda 
&X = { X
-
X 0),
ДУ = (К - У0). 
Х \ ъ
Y 
daryolarning suv sarflarining ayrim miqdorlarini ularning 
o 'rta ch a k o'p yillik miqdorlariga 
Xu
va 
Yn
nisbatan og'ishini 
ko'rsatadi; 8 va 5x — o'rtacha kvadratik og'ish bo'lib, ular quyidagi 
formulalar kilan hisoblanadi:
5 , = ^
5- = i S -
*4Л 9 >
n —
kuzatish yillari soni.
Korrelyatsiya usuli gidrologik hisoblashlarda qisqa muddatli 
kuzatishlarni uzoq davrga keltirishda keng qo'llaniladi.