Grammatika haqida umumiy ma’lumot. Morfologiya haqida umumiy ma’lumot. Ot, sifat, son va olmosh so‘z turkumlari yuzasidan mashqlar, testlar ishlash. Mustaqil ravishda ijodiy ishlar tayyorlash Reja

Son so‘z turkumi 
Predmetning sonini miqdorini va joylashish tartibini bildirgan so‘zlar turkumi 
son deyiladi. Sonlar 
qancha? necha? nechanchi? 
so‘roqlaridan biriga javob bo‘ladi. 
Hozirgi o‘zbek tilida 22 ta tub son bor: 
bir, ikki, uch, to‘rt, besh, olti, yetti, sakkiz, 
to'qqiz, o‘n, yigirma, о‘ttiz, qirq, ellik, oltmish, yetmish, sakson, to'qson, yuz, ming, 
million, milliard. 
Qolgan sonlar esa shu sonlar asosida hosil qilinadi. 
Masalan: 
о’n olti, yigirma besh, yetti yuz о‘tiz, ikki ming to‘rt 
kabi. Sonlar harf 
bilan ham, raqam bilan ham yoziladi: 
sakson, to’qson, yuz; 80, 90, 100. 
Raqamning ikki xilidan foydalaniladi. 
1
.
Arab raqami. 
Asosan, hisob ishlarida, kun yilni ko'rsatishda ishlatiladi: 
14+16=30, 21 mart, 2004 yil 
kabi. 

---

8 
2.Rim raqami 
esa ko‘proq asr, oy, hukumat anjumanlari, ilmiy tadqiqotlarda bob 
va fasllarni belgilashda ishlatiladi: 
XXI asr, 10. XI, 2004, XX chaqiriq, IX sessiya, I 
bob, I kurs 
kabi. 
Sonlar otga bog'Ianganda 
sifatlovchi, 
fe’lga bog‘lanib kelsa 
hol 
vazifasini 
bajaradi: 
To‘qqizinchi 
qavat, Ilmsiz 
bir 
yashar, ilmli ming yashar. 
Sonlar otlashganda, kelishik, egalik qo‘shimchalarini oladi va gapda ot 
bajargan vazifalarda keladi. Masalan, ega: 
Biri 
mamnun bo‘lsa, 
ikkinchisi 
kuyaveradi 
(T.Malik); kesim: Ikki karra ikki – 
to‘rt, 
to'ldiruvchi: Bo‘tqa sendaqadan 
о'ntasini 
sixga terib qo'yadi (T.Malik); qaratqich aniqlovchi: 
О‘nning yarmi – 
besh. 
Songa xos morfologik xususiyatlardan biri so'z yasash tizimining yo'qligi 
bilan belgilanadi. Boshqa turkumdagi so'zlardan son hosil qilinmaydi. Songa -
nchi (-
inchi), -ov, -ata, 
-
ta, -tacha 
qo'shimchalarini qo'shish orqali sonning turli shakllari 
hosil qilinadi: 
to‘rtinchi, beshov, uchala, to‘rtta, о‘ntacha. 
Ko'pincha sonlar maxsus o'lchov-miqdor bildiruvchi hisob so'zlari bilan keladi: 
o'n 
daqiqa
, bir 
tomchi
, uch 
qadoq
, to'rt 
kilogramm
, bir 
burda. 
31-mashq. Gazeta va jurnallardan sonlar ishtirok etgan gaplami ko'chiring. 
Ularning qaysi so'z turkumi bilan bog'langanligini ayting. 
32-mashq. Gaplarni o‘qing. Raqam bilan ifodalangan sonlami harflar bilan, 
harflar bilan yozilgan sonlarni raqam bilan yozing. Sonlarning imlosi va gapdagi 
vazifasini izohlang. 
1. Qimmatli qog‘ozlar bozoridagi umumiy mablag’ aylanishi 32889 million 
so‘mni tashkil etdi. 2. Yer yuzida har yili o‘rta hisobda yigirmata kuchli va uch yuz 
mingdan ortiq sezilmaydigan yer tebranishlari bo‘lib turadi. 3. Biija bozorida 
7954,3 million so‘mlik, birjadan tashqari bozorda esa 24934,6 million so‘mlik 
aksiyalar sotildi. 4. Akula terisining bir kvadrat santimetri to‘rt yuz oltmish 
kilogrammgacha kuchga chiday oladi. 5. Yuz kilogramm og‘irlikdagi dengiz 
toshbaqasi bir soatda o‘ttiz ikki kilometr masofani bosib о’ta oladi. 6. Yog‘ochdan 
qilingan eng uzun narvon 1955 yilda Norvegiyada tayyorlangan. Uning uzunligi bir 
kilometrdan ortiq bo‘lib, uch ming yetti yuz o‘n besh pog‘onaga ega. 7. Narvon 740 
metr balandlikka 45 gradus burchak ostida ko‘tariladi (Gazetadan).