Grammatika haqida umumiy ma’lumot. Morfologiya haqida umumiy ma’lumot. Ot, sifat, son va olmosh so‘z turkumlari yuzasidan mashqlar, testlar ishlash. Mustaqil ravishda ijodiy ishlar tayyorlash Reja

Olmoshlarning ma’no turlari 
Olmoshlar ma’nosiga ko'ra yetti turga bo'linadi: kishilik olmoshlari, ko‘rsatish 
olmoshlari, o‘zlik olmoshlari, so'roq olmoshlari, belgilash olmoshlari, bo’lishsizlik 
olmoshlari, gumon olmoshlari. 

---

11 
Kishilik olmoshlari. 
Nutqdagi uch shaxs yoki predmetni ko'rsatib, birlik va 
ko'plikda qo’llanadi: 
men, sen, u; biz, siz, ular. 
Ko'plikni ko'rsatuvchi biz, siz, ular olmoshlari qo'llanishiga ko‘ra ba’zan birlik 
hamda kamtarlik, hurmat, kibrlanish, faxrlanish kabi modal ma’nolarni ifodalaydi. 
Biz, siz olmoshlariga ba’zan ko'plikni ta’kidlash maqsadida -lar qo'shimchasi 
qo'shiladi. Kishilik olmoshlari hech qachon egaiik qo‘shimchalarini qabul qilmaydi. 
Men, sen olmoshlariga qaratqich va tushum kelishigi qo‘shimchalari qo'shilganda 
bitta n tushib qoladi: 
men+ni-meni, men+ning-mening. 
U olmoshi jo'nalish, o‘rin-
payt, chiqish kelishigi qo'shimchalarini olganda bitta n orttiriladi: 
u+ga-unga, u+da-
unda, u+dan-undan. 
Ko‘rsatish olmoshlari 
predmet, shaxs, belgi, voqea-hodisa, o'rin yoki vaqtga 
nisbatan ko'rsatish, ajratish, ta’kidlash uchun ishlatiladi. Ko'rsatish olmoshlariga 
quyidagilar kiradi: 
bu, shu, и, о’sha, ana u, mana bu. 
Poetik nutqda va tarixiy 
asarlarda 
ul, bul, shul, о‘shal 
olmoshlari qo'llanilganligini kuzatish mumkin. 
Ko'rsatish olmoshlariga qo’himchalar quyidagi tartibda qo'shiladi: 
Olmosh+kelishik: u+ni, shu+ning, o‘sha+ni. 
Olmosh+ko'plik: u+lar, bu+lar, o'sha+lar. 
Olmosh+ko'plik+kelishik: u+lar+ni. 
Olmosh+ko'plik+egalik+kelishik: shu+lar+ing+ni, o'sha+lar+ing+da. 
So‘roq olmoshlari 
predmet, shaxs, belgi, ish-harakatning bajarilish o'rni 
haqidagi so'roqni bildiradi. So'roq olmoshlariga quyidagilar kiradi: 
kim?, nima?, 
qanday?, qanaqa?, necha?, qancha, qachon?, qaerda?. 
Poetik nutqda 
ne? na?, 
nechun?, nechuk?, qay? 
shaklida qo'llanishi kuzatiladi. 
O‘zlik olmoshi 
aniq, yakka shaxsni ajratib ko'rsatish uchun qo‘llanadi. 
O’z
(o'zi) 
so‘zi o‘zlik olmoshi hisoblanadi. Bu olmosh kishilik olmoshlari o‘rnida: 
о'zim-o‘zing-o‘zi; о‘zimiz-o’zingiz-o‘zlari 
ba’zan birga men o‘zim-sen о‘zing-uning 
o‘zi; ot o'rnida kelib, egalik qo'shimchasini oladi va har uchala shaxsni ko'rsatadi. 
Qo‘shimchalar 
qabul 
qilish 
tartibi 
quyidagicha: 
olmosh+egalik-o‘z+i; 
olmosh-egalik+kelishik-o‘z+i+ni. Ko'plik qo'shimchasini olganda nutq vaziyatiga 
ko'ra hurmat, kesatiq, piching kabi modal ma’nolarni ifodalashi mumkin. Gapda ega, 
aniqlovchi, to'ldiruvchi va kesim vazifasida keladi. 
Belgilash olmoshlari 
predmet yoki uning biror belgisini jamlab, yakkalab, 
ajratib ko'rsatish uchun ishlatiladi. 
Har kim, har nima, ba
’
zi
, 
har qanday
, 
har qaysi
olmoshlari shaxs yoki narsa belgini ajratib, alohida ta’kidlash orqali ifodalaydi. 
Hamma, barcha, bari, butun 
olmoshlari jamlashga, umumlashtirishga xizmat qiladi. 
Butun, bari olmoshlari ko‘plikda qo'llanmaydi. Ba’zi olmoshi va har so'zi ishtirokida 
yasalgan belgilash olmoshlariga kelishik qo'shimchasi egalik qo'shimchasidan so'ng 
qo'shiladi: 
ba’zisini, har qaysingizni. 
Belgilash olmoshlari gapda sifatlovchi bo'lib 
keladi. Otlashganda (hammasini, ba’zilar, har narsangizni) otga xos morfologik-
sintaktik xususiyatga ega bo'ladi. 
Bo'lishsizlik olmoshlari 
umuman mavjud bo'lmagan predmet, belgi yoki 
miqdorni ko'rsatadi. Bo'lishsizlik olmoshi 
hech 
so'zidan keyin so'roq olmoshi yoki 
narsa, bir so'zini keltirish bilan hosil qilinadi: 
hech qaysi, hech kim, hech narsa, hech 
bir 
kabi. 

---

12 
Gumon olmoshlari 
mavjud, ammo noma’lum bo'lgan predmet, belgi yoki 
miqdorni ko‘rsatadi. Gumon olmoshlari so'roq olmoshlariga 
-dir 
qo'shimchasini 
qo'shish orqali hosil qilinadi: 
kimdir, nimadir, qaysidir 
kabi. Shuningdek, so'roq 
olmoshlari oldidan 
alla 
yoki 
bir 
elementini keltirish bilan: 
allakim, allanima; bir 
narsa, bir qancha, bir necha 
kabi hosil qilinadi. Nutqda ba’zi, birov olmoshlarining 
birgalikda qo'llanilganini kuzatish mumkin: ba’zi birov, ba’zi birovlarning kabi. Bir 
so'zi qaysi, ba’zi olmoshlaridan so'ng kelishi mumkin: 
qaysi bir, ba’zi bir. 
Kimdir, 
qandaydir olmoshlariga sinonim bo'lgan birov, biron, biror so'zlari ham gumonni 
anglatadi. Hatto 
bir 
so'zining o‘zi ham o'rniga ko'ra gumonni anglatadi. 
38-mashq. Gapdagi olmoshlami topib, qaysi so'z bilan bog’langanligini ayting. 
Ulardagi qo'shimchalarning qo'shilishini izohlang. 
1.O'zi pasmondaning ko'zi osmonda (Maqol). 2.Har qanday chuqur yerdan ham 
osmonga ko'tarilish mumkin (Seneka). 3.Palag‘da tuxumga murch sepib bergan bilan 
uni yeb bo‘lmaydi (A.Qahhor). 4. Mening oltita sadoqatli xizmatkorim bor. Hamma 
narsani ulardan o‘rganaman. Ismlari: nima?, qachon?, qanday?, qaerda?, kim?, 
nimaga? (D.Kamegi). 5.Taqdirotning muqarrar qonuniga ko‘ra, har bir xalq o‘z 
turmushi bilan jami insoniyat hayotining qaysidir bir qirrasini ifodalashi lozim, aks 
holda, bu xalq hayot kechirmaydi, balki behuda tirikchilik qiladi va uning 
mavjudligidan hech qanaqa naf yo'q (V.Belinskiy). 6.Biryoqlamalik har qanday 
odamga zararli, jumladan, butun insoniyatga ham. Butun dunyo Rimga aylanganida, 
hamma xalqlar rimcha fikrlab, rimcha his qila boshlaganida, inson tafakkurining 
harakati ham to'xtaydi (V.Belinskiy). 7. Har kimning o'z eli – o'ziga shirin (Maqol). 
8.Birovning bergani – ko’rgulik, mehnatning bergani – to‘ygulik (Maqol). 9.O‘zining 
butunini qo'yib, birovning yarmiga osilar (Maqol).