Guliston davlat universiteti b. A. Xasanov, A. A. Xashimov, A. B. Muxametov, A. A. Abduvohidov buxgalteriya hisobi

Transfert bahoni aniqlash tartibi va tamoyillari

Bozor islohotlarini chuqurlashtirish sharoitida transfert bahoni aniqlash ishlab chiqarinshi tashkil etishning markazlashgirilgan va markazlashtirilmagan shakllariga bevosita bog’liq bo’ladi.

Ishlab chiqarish markazlashtirilgan holda tashkil etilgan sharoitda javobgarlik markazlari o’rtasida mahsulot va xizmatlar almashinuvi ko’proq haqiqiy (normativ) tannarx asosida amalga oshiriladi.
Markazlashtirilmagan holda tashkil etilgan ishlab chiqarishlarda javobgarlik markazlari nisbatan mustaqil bo’lib, korxona ichidagi uzatuv (toshpirish) bahosi har bir bo’linma foydasining aniq va ishonchli ko’rsatkichini aniqlash imkoniyatiga ega bo’lishi nazarda tutilgan holda o’rnatilgan bo’lishi kerak. Korxona ichidaga uzatuv (topshirish) bahosini tanlash nafaqat bo’linma faoliyati natijalarini aniqlash uchun, balki "qanday qilib ishlab chiqarish va sotib olish", "sotish va bundan keyin ishlov berish" kabi savollar bo’yicha qarorlar qabul qilish, shuningdek, ishlab chiqarishning muqobil variantlarini tahlil qilishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Transfert bahoni aniqlash quyidagi asosiy talablarga tayanadi:
– ishlab chiqarish korxonasining pirovard maqsadiga erishishini va alohida bo’linmalar maqsadini korxonaning umumiy maqsadi bilan uyg’un holda birikib ketishini ta’minlash;
– boshqaruvning turli darajalarida menejerlar uchun moslashuvchan va bir xilda bo’lish;
– markazlashtirilmagan holda boshqarish sharoitida sotuvchi va xaridor bo’linmalar rahbarlariga ularning mustaqilligini saqlab qolishga imkon tug’dirishi kerak;
– ichki va tashqi bozorlarning o’zgaruvchan sharoitlarini tez ilg’ab olish, foydani samarali sohalarga yo’naltirish imkonini berish. Masalan, yuqori foydani soliqlardan imtiyozlar mavjud bo’lgan sohalarga, yuqori bo’lmagan foydani esa soliqlari yuqori bo’lgan sohalarga yo’naltirish lozim;
– amaldagi qonunlar talablari asosida shakllantirilishi va ularga mos kelishi.


Transfert bahoni belgalash usullari

Korxona ichki bo’linmalari o’rtasida transfert baholarni shakllantirishda uni belgilash usullariga alohida e’tibor qaratish zarur.

Transfert baholarni belgilashning quyidagi usullari mavjud:
– bozor bahosi;
– to’liq tannarx plyus foyda (to’liq tannarxdan % sifatida);
– o’zgaruvchan xarajatlar plyus foyda (o’zgaruvchan xarajatlardan % sifatida);
– tomonlarning o’zaro kelishuvi asosidagi shartnomaviy baho;
– to’liq yoki qisqartirilgan tannarx.
Korxona boshqaruvchilari, bo’linma-sotuvchilar va bo’linma-xaridorlarning talablariga birdek javob beradigan yagona transfert baho mavjud emas. Amaliyotda korxonalarnint bir qismi shartnomaviy bozor bahosidan transfert baho sifatida foydalanadi, boshqa bir qismi esa "to’liq tannarx plyus foyda" usulidan foydalanishni afzal ko’radi.
Mahsulot (ish, xizmat)larning shartnomaviy bozor bahosi hajmi qulay transfert baho hisoblanadi, chunki bu baho har bir markazning foydasini mustaqil xo’jalik birligi sifatida tahlil qilib chiqish imkoniyatini yaratadi.
Agar tashqi bozorda baho aniq bo’lsa (masalan, yangi mahsulot turiga muqobil tovarlar bozori bo’lmaganda va baho oldindan belgilanmagan bo’lsa), unda "to’liq tannarx plyus foyda", ya’ni, to’liq tannarxdan foiz sifatida olingan bahoni qo’llash lozim bo’ladi, chunki bunday baho bozor bahosiga yaqin hisoblanadi va bo’linmalar faoliyati kamchiliklarini aniqlashga imkon tug’diradi.
Bahoga ustama belgilash vaqtida bugun korxonani foydalilik koeffitsentini emas, balki mazkur bo’linmaning xarajatlari xususiyatlarini hisobga olish zarur. Amaliyotda foyda ko’pincha moliyaviy qo’yilmalardan olingan daromad hisoblanadi hamda belgilangan reja ko’rsatkichi bilan solishtirilib boriladi. Agar transfert baho sifatida "o’zgaruvchan xarajatlar plyus foyda" usulidan foydalanilsa xomashyo, materiallar, xizmatlar va ish haqi kabi xarajatlarni o’zgarishiga tuzatishlar kiritadigan qoidaga amal qilinadi.
Transfert baho haqiqiy tannarx plyus qo’shimcha foyda tarzida belgilanishi ham mumkin. Mazkur usuldan menejerlar o’z bo’linmalarida mablag’lar sarfi uchun javobgar bo’lgan hollarda foydalanadi, biroq bu usul mablag’larni tejash imkoniyatini pasaytiradi, ya’ni, haqiqiy tannarx qancha yuqori bo’lsa, bo’linma–sotuvchi sotish bahosini shuncha yuqori belgilaydi. Shuni nazarda tutish zarurki, tannarx asosida transfert baholarni belgilash vaqtida korxona tarkibiga kiruvchi bo’linmalarni foyda yoki investitsiya markazlari sifatida emas, balki xarajatlar markazlari sifatida qarab chiqish lozim. Bunday sharoitda o’zgaruvchan xarajatlar asosida belgalangan transferg baholar samarali hisoblanadi. Bu usulda quyidagi ikkita shartga amal qilinadi:
– ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar birligiga sarflangan aktivlar qiymati bir xil;
– ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar birligiga to’g’ri keladigan o’zgaruvchan xarajatlar darajasi qolgan xarajatlarga nisbatan deyarli o’zgarmas.
O’zgaruvchan xarajatlar asosida korxona ichidagi topshiruvlar paytidagi baho usuli to’liq tannarx asosidagi usuldan korxona zahiralaridan yanada samaraliroq foydalanishni ta’minlashga qaratilganligi bilan ajralib turadi.