Guliston davlat universiteti biologiya kafedrasi

4. Amaliy mashg’ulot.
Mavzu: Ajralish ketishining statistik xarakteriga doir masalalarni echish va ularni tahlil qilish.
Maqsad: Mono va diduragay chatishtirishdagi belgilarning fenotipik ajralishiga ko’ra xi-kvadratni aniqlashning statistik usuli bilan tanishish.
Kerakli jihozlar: Kompyuter prosessori, ekran, mono va diduragay chatishtirishdan hosil bo’lgan fenotipik nisbatni asoslovchi, statistik tahlil qilingan jadvallarning taqdimot slaydlari.
Ishning bajaralish tartibi: Talabalar ekranda namoyish qilingan taqdimot slaydlari va 3-laboratoriya ishi ko’rsatmasidagi statistik tahiliga oid jadvallarning tartibi bilan tanishib chiqadilar.
Mono va diduragay chatishtirishning xi-kvadrat aniqlanishining statistik tahlili quyidagicha: 1). G’o’za o’simligida tolaning qo’ng’ir rangda bo’lishi oq rangi ustidan to’liqsiz dominantlik qiladi. Qo’ng’ir tolali g’o’za o’simliklari oq tolali o’simliklar bilan chatishtirilganda, F₁ da olingan o’simliklarning hammasi novvot rang tolali bo’lgan. F₁ o’simliklari o’zaro chatishtirilib, ikkinchi avlodda (F₂) 246 ta qo’ng’ir tolali, 468 ta novvot rang tolali va 232 ta oq tolali o’simliklar olingan. Chatishtirish uchun olingan o’simliklarning genotipini, χ² ( xi-kvadrat) ni aniqlang.
Masalaning yechilishi:
Belgi Gen
Qo’ng’ir tola Fr^Br
Oq tola Fr^br
Novvot rang tola Fr^Br Fr^br
F₂ da 1 : 2 : 1 nisbatda fenotip bo’yicha ajralish ketishi o’rganilayotgan belgining monofaktoral belgi ekanligidan, shuningdek, to’liqsiz dominantlik qilishidan darak beradi. Shularga asoslangan holda boshlang’ich g’o’za o’simliklarining genotipini belgilaymiz:
qo’ng’ir tolali oq tolali
P ♀ Fr^Br Fr^Br X ♂ Fr^br Fr^br
g Fr^Br Fr^br
F₁ Fr^Br Fr^br - novvot rang tolali
novvot rang tolali novvot rang tolali
P ♀ Fr^Br Fr^br X ♂ Fr^Br Fr^br
g Fr^Br, Fr^br Fr^Br, Fr^br
F₂ Fr^Br Fr^Br - 1 qo’ng’ir tolali
Fr^Br Fr^br - 2 novvot rang tolali
Fr^br Fr^br - 1 oq tolali
Masalaning ikkinchi shartiga ko’ra, olingan amaliy sonlarning nazariy kutilgan sonlarga qanchalik mos kelishini aniqlash uchun χ² usulidan foydalanamiz. Buning uchun avvalo olingan amaliy sonlar asosida ajralish ketishda hosil bo’ladigan fenotipik sinflar bo’yicha jadval tuzamiz. So’ngra material hajmini tashkil etuvchi barcha sinflar sonlari ko’rsatkichining yig’indisidan ajralishning ehtimollik formulasiga muvofiq (1 : 2 : 1) har bir sinfning nazariy jihatdan kutilgan soni (q) hisoblab chiqiladi. So’ngra har bir sinf uchun olingan amaliy sonlarning nazariy kutilayotgan sonlardan farqi (d) topiladi. Har bir sinfning farqini ko’rsatuvchi sonlar kvadratga ko’tarilib, har bir sinf uchun nazariy kutilayotgan songa bo’linadi - d²G’q.
Har bir bo’linmada olingan qiymatlar yig’indisi topilib, χ² qiymati aniqlanadi. Buni quyidagi jadval ko’rinishida ifodalash mumkin:

Material	Material hajmi
	946 ta o’simlik
	qo’ng’ir rang	novvot rang	oq rang
Faktik olingan son	246	468	232
Nazariy kutilgan son (q) 1 : 2 : 1 nisbatda	236,5	473	236,5
Farq (d)	Q 9,5	- 5	- 4,5
d^2	90,25	25	20,25
d^2 G’ q	0,3816	0,0528	0,0856
d^2 χ^2 q Σ ─ q	0,5200

Endi aniqlangan χ² ning qiymati ehtimollik nuqtai nazaridan baholanadi. Buning uchun maxsus Fisher jadvalidan foydalaniladi. Bunda χ² ning qiymati bo’yicha olingan amaliy sonning nazariy kutilgan songa mosligining ehtimolligini (P) aniqlash uchun avvalo erkinlik darajasi topiladi.Erkinlik darajasi n - 1 ga teng. Bizning misolimizda bu son 2 ga (3 - 1) teng. χ² ning qiymatiga yaqin sonni Fisher jadvalining 2-qatoridan topiladi. Jadval ko’rsatkichiga ko’ra, P ning qiymati 0,80-0,50 orasida yotadi. Bu olingan amaliy sonlarning monoduragay chatishtirishda F₂ da kutilgan nazariy sonlarga mos ekanligini ko’rsatadi.
2). Gultojibarglari to’q sariq, changlari och sariq bo’lgan g’o’za o’simliklari gultojibarglari och sariq va changlari to’q sariq bo’lgan o’simliklar bilan chatishtirilganda, F₁ da olingan o’simliklarning gultojibargi to’q sariq va changlari ham to’q sariq bo’lgan. F₂ da olingan o’simliklarning 329 tasida gultojibarglari to’q sariq, changlari ham to’q sariq; 86 tasida gultojibarglari to’q sariq, changlari och sariq; 97 tasida gultojibarglari och sariq, changlari to’q sariq; 36 tasida gultojibarglari va changlari och sariq bo’lgan. Ajralishning xarakterini va χ² ni aniqlang.
Masalaning yechilishi:
Belgi Gen
Gultojibarglari to’q sariq Y₁
Gultojibarglari och sariq y₁
Changlari to’q sariq P₁
Changlari och sariq p₁
Olingan birinchi avlod duragaylarining bir xilligi, chatishtirish uchun olingan ota-ona o’simliklarining gomozigotaligidan darak beradi.
gultojibarglari gultojibarglari
to’q sariq, changlari och sariq, changlari
och sariq to’q sariq
P ♀ Y₁Y₁p₁p₁ X ♂ y₁y₁P₁P₁
G Y₁p₁ y₁P₁
F₁ Y₁y₁P₁p₁ - gultojibarglari to’q sariq, changlari to’q sariq

gultojibarglari gultojibarglari

to’q sariq, changlari to’q sariq, changlari
to’q sariq to’q sariq
P ♀ Y₁y₁P₁p₁ X ♂ Y₁y₁P₁p₁
g Y₁P₁ , Y₁p₁, y₁P₁, y₁p₁ Y₁P₁ , Y₁p₁, y₁P₁, y₁p₁
F₂ 1. Y₁Y₁P₁P₁ q 1
2. Y₁Y₁P₁p₁ q 2 9 Y₁-P₁- - gultojibarg to’q sariq, chang to’q sariq
3. Y₁y₁P₁P₁ q 2
4. Y₁y₁P₁p₁ q 4
5. Y₁Y₁p₁p₁ q 1 3 Y₁-pp - gultojibarg to’q sariq, chang och sariq
6. Y₁y₁p₁p₁ q 2
7. y₁y₁P₁P₁ q 1 3 y₁y₁P₁- - gultojibarg och sariq, chang to’q sariq
8. y₁y₁P₁p₁ q 2
9. y₁y₁p₁p₁ q 1 1 y₁y₁p₁p₁ - gultojibarg och sariq, chang och sariq
F₂ da to’rtta fenotipik sinflar kuzatilib, ularning nisbati 9 : 3 : 3 : 1.
Endi χ² ning qiymatini aniqlaymiz.

Material	Material hajmi
	548 ta o’simlik
	to’q sariq gultojibarg, to’q sariq chang	och sariq gultojibarg, to’q sariq chang	to’q sariq gultojibarg, och sariq chang	och sariq gultojibarg, och sariq chang
Faktik olingan son	329	97	86	36
Nazariy kutilgan son (q) 9 : 3 : 3 : 1 nisbatda	308,5	102,75	102,75	34,25
Farq (d)	Q 20,75	- 5,75	- 16,75	Q 1,75
d^2	430,5625	33,0625	280,5625	3,0625
d^2 G’ q	1,3967	0,3217	2,7305	0,0894
d^2 χ^2 q Σ ─ q	4,5383

P - 0,50 - 0,20
P ning qiymati olingan faktik sonlarning nazariy kutilgan sonlarga mos kelishini ko’rsatadi.