Guliston davlat universiteti "iqtisodiyot" kafedrasi institutsional iqtisodiyot

I.O’QUV MATERIALLARI 
1.1.MA’RUZA MAShG’ULOTLARI MATNI
 
1-Mavzu. “Institutsional iqtisodiyot” fanining predmeti va mazmuni, tamoyillari 
 
Reja 
1.
 
Institutsional nazariyalarning paydo bo’lishi va rivojlanishi tarixi 
2.
 
Institutsionalizmning metodologik asoslari va institutsional tahlilda boshlang’ich 
nuqta masalasi 
3.
 
Neoinstitutsional nazariyaning asosiy yo’nalishlari 
4.
 
Institutsional iqtisodiyotning rivojlanish xususiyatlari 
 
TAYaNCh SO’Z VA IBORALAR: 
institut, instutprovayder, institutsionallashtirish, ijtimoiy 
adolat nazariyasi, muvozanat nazariyasi, institutsional nazariya, Kouz teoemasi 
1.
 
Institutsional nazariyalarning paydo bo’lishi va rivojlanishi tarixi 
Ilmiy iqtisodiy nazariyalar shakllanishi XVII asrda Evropada dastlab V.Petti, Buagilber, 
keyinroq esa, A.Smit va D.Rikardolarning klassik iqtisodiy ta‘limotlari bilan tavsiflanadi. XIX 
asrning etmishinchi yillariga kelib, klassik nazariyaning K.Menger, M.Jevons, L.Valras va 
boshqa tadqiqotchilarning faoliyati zamiridagi marjinal yondashuv bilan kengayishi neoklassik 
nazariya sifatida A.Marshallning ―Iqtisodiyot printsiplari‖ asarida o‘z ifodasini topdi. 
Keyinchalik A.Marshallning qarashlari J.B.Klark izlanishlarida takomillashdi.
Neoklassik nazariyaning asosiy tamoyillari ikki qismdan iborat. Asosiy tamoyillarning 
birinchi qismini klassikaning ―eski‖ tamoyillari, ikkinchi qismni esa, neoklassikaning ―yangi‖ 
tamoyillari tashkil etadi. ―Eski‖ tamoyillar ―qat‘iy negiz‖ bo‘lsa, ―yangi‖ tamoyillar 
neoklassikaning «himoya qobig‘i»ni tashkil etadi
3
. 
―Eski‖ tamoyillarga quyidagilar kiradi: 

bozorda hamma vaqt muvozanat mavjud, u yagona Pareto (Valras-Errou-Dobre) 
optimumi talablariga mos keladi; 

bozorda individlar tomonidan oqilona tanlov amalga oshiriladi; 

individlarga tashqi omillar ta‘sir ko‘rsatmaydi, ularning biror holatni afzal bilishi 
barqaror va ekzogen xususiyatga ega;

xarajatlarning yagona turi – ishlab chiqarish xarajatlari hisobga olinadi. Ayni 
chog‘da ayirboshlash xarajatlari e‘tiborga olinmaydi. 
―Yangi‖ tamoyillarga ko‘ra:

bozorda ayirboshlashni amalga oshirish uchun resurslarning xususiy mulkni tashkil 
etishi asosiy zamin hisoblanadi; 

individlarda bitim to‘g‘risidagi barcha axborot mavjud;

ayirboshlash chegaralari kamayib boruvchi foydalilik tamoyili asosida hamda 
resurslarning dastlabki taqsimlanishidan kelib chiqib, belgilanadi. 
Klassik nazariyaning rivojlanishida kuzatiladigan istalgan qoida tuzatishlar va 
aniqlashtirishlar jarayonida «Eski tamoyillar»ni tashkil qiluvchi fikrlar o‘zgarishsiz qolishini 
nazarda tutadi. Ular tadqiqot paradigmasi, nazariyani izchil qabul qiluvchi har qanday 
tadqiqotchining tanqidi qanchalik keskin bo‘lmasin, ―eski‖ tamoyillardan voz kechilmaydi. 
Aksincha, nazariyaning rivojlanishiga qarab uning tadqiqot predmetiga «yangi tamoyil»ni tashkil 
qiluvchi qarashlarga doimiy tuzatishlar, yangi unsurlar kiritiladi. 
«Eski» institutsionalizm nazariyasining mohiyatini yanada to‘liqroq ko‘rib chiqish uchun 
ushbu ilmiy yo‘nalishning ko‘zga ko‘ringan vakillari T.Veblen, K.Polani va J.K.Gelbreyt 
qarashlariga murojaat etish mumkin. Mashinali ishlab chiqarishning paydo bo‘lishini tahlil 
qilishda kapitalist bilan yollanma ishchi o‘rtasidagi munosabatlar tizimi mehnat taqsimoti qabul 
qiladigan quyidagi tashkiliy shakllar orqali ularning o‘zaro ta‘siriga e‘tibor qaratildi: tabiiy 
3
Alchian A., Demsetz H. The property rights paradigm // Journal of Economic Histo 1973. M. 33. № 1. P. 17.

---

 6 
mehnat taqsimoti → kooperatsiya → manufaktura va mutlaq qo‘shimcha qiymatni shakllantirish 
→ xususiy ishchining paydo bo‘lishi → mashinalarning paydo bo‘lishi → fabrika → nisbiy
qo‘shimcha qiymatni shakllantirish.
Karl Polanining ta‘kidlashicha, aynan milliy resurslar va mehnat bozorining shakllanishi 
asosida davlatning aralashuvi yotadi. G‘arbiy Evropaning barcha ichki bozorlari mahalliy 
bozorlar tabiiy evolyutsiyasining natijasi emas, balki davlatning aralashuvi orqali barpo etilgan.
T.Veblen «Bekorchi sinf nazariyasi» (1899) [32] asaridagi odatlar to‘g‘risidagi tahlilda 
xolizm metodologiyasini qo‘llaydi. Odatlar individlarning bozordagi, siyosiy sohadagi, oiladagi 
xatti-harakatlari doiralarini belgilab beruvchi institutlardan biri hisoblanadi. Insonlar xatti-
harakati Veblen tomonidan ikkita juda qadimiy odatdan kelib chiqib, ta‘riflanadi. Bu odatlarni u 
raqiblik hissiyoti (boshqalardan birinchi bo‘lish, umumiylikdan ajralib turish istagi) va mahorat 
hissiyoti (halol va samarali mehnat qilishga moslashish) deb nomlaydi. T.Veblenning fikriga 
ko‘ra, raqiblik hissiyoti mulkchilik va bozordagi raqobatning asosida yotadi. Ushbu hissiyotning 
o‘zi individ o‘z tanlovini amalga oshirishda o‘z foydaliligini ko‘paytirishni emas, balki 
boshqalarning ko‘z o‘ngida o‘z nufuzini oshirishni ko‘zlovchi «oshkora iste‘mol»ni izohlaydi. 
Masalan, sotib olmoqchi bo‘lgan avtomobilni tanlashda iste‘molchi uning narxiga va texnik 
xususiyatlariga emas, balki muayyan rusumdagi mashinaga egalik qilish orqali ta‘minlanadigan 
nufuzga e‘tiborni qaratadi. 
Va nihoyat, ―eski‖ institutsionalizm namoyondasi J.K.Gelbreyt o‘z tahlilini axborot va 
axborot almashuvining ishtirokchilar o‘rtasida taqsimlanishi masalalaridan boshlaydi. Uning 
asosiy fikri – hozirgi bozorda hech kim to‘liq axborotga ega emas. Har bir shaxsning bilimlari 
ixtisoslashgan va xususiy ahamiyatga ega, axborot to‘liqligiga faqat ushbu to‘liq bo‘lmagan 
bilimlarni birlashtiruvchi tashkilot doirasida erishish mumkin, deb ta‘kidlaydi. Bunda hokimiyat 
alohida shaxsdan guruhga birlashgan, individuallikka ega bo‘lgan tashkilotlar qo‘liga o‘tadi. 
So‘ngra mazkur tashkilot individlarning xatti-harakatiga ko‘rsatadigan ta‘sirni tahlil qilib, 
individlar tavsiflarini institutsional muhit funktsiyasi sifatida ko‘rib chiqadi. Masalan, uning 
ta‘kidlashicha, iste‘mol talabining o‘sishi iste‘molchilarning o‘z ichki tuyg‘ulari yuqori 
bo‘lishidan emas, balki ularni ishontirish uchun reklamadan faol foydalanuvchi korporatsiyalar 
manfaatlarining o‘sishidan kelib chiqadi. 
Bozor iqtisodiyoti munosabatlarining jadal rivojlanishi barobarida iqtisodiy tadqiqotlar 
ko‘lami yanada kengaydi va chuqurlashdi. Bu bilan hozirgi zamon iqtisodiy ta‘limotlarining 
yirik yo‘nalishlari shakllandi
4
. 
Hozirgi zamon iqtisodiy ta‘limotlarini o‘rganishning eng keng tarqalgan yondashuvlariga 
ko‘ra, ular uchta yo‘nalishni o‘z ichiga oladi: neoklassika, institutsionalizm va keynschilik. 
Biroq, mamlakatimizda mazkur yo‘nalishlar – ayniqsa, institutsionalizm yo‘nalishi sohasidagi
ilmiy-nazariy, o‘quv-uslubiy jabhalar yaxlit bayon etilgan adabiyotlarni etarli, deb bo‘lmaydi. 
Institutsionalizmning nazariy yo‘nalish sifatida shakllanishi bevosita klassik va 
neoklassik nazariyalar bilan bog‘liq. Binobarin, neoklassika tamoyillaridagi yuqorida
ko‘rsatilgan cheklovlarni hisobga olgan holda, bozor modelini tuzishga yo‘naltirilgan nazariya –
 
institutsionalizm hisoblanadi. Ushbu nazariyaning tadqiqot markazida institutlar – insonlar 
tomonidan barpo etiladigan va o‘zaro hamkorlikni tarkiblovchi siyosiy, iqtisodiy hamda ijtimoiy 
me‘yorlar va qoidalar turadi. Institutsional nazariya qoidalari neoklassik yondashuvga nisbatan 
yangi nazariya bo‘lib, bozor munosabatlarini tahlil qilishning yangi sohasidir.
Institutsionalizm bugungi kunda iqtisodiyot fanining eng tez rivojlanib borayotgan 
yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Bu ko‘proq neoinstitutsional iqtisodiy nazariyaga yoki yanada 
kengroq qilib aytadigan bo‘lsak, neoinstitutsional nazariyaga yoki neoinstitutsionalizmga 
taalluqli. 
Ilmiy manbalar [30, 32, 34, 40, 41, 47] guvohlik berishicha, neoinstitutsionalizm chuqur 
tarixiy ildizga ega. XIX asr oxiri – XX asr boshida yuzaga kelgan ―eski‖ institutsionalizmning 
asoschilari bo‘lib T.Veblen, J.R.Kommons va U.Mitchellar hisoblanishadi. Hozirgi zamon 
4
Dobb Maurice, Capitalist Enterprise and Social Progress, London: G. Routledge & Sons, 1925 

---

 7 
iqtisodchilari ularning ishlaridan bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan va 
iqtisodiyot fanining an‘anaviy usullari yordamida izohlanishi qiyin bo‘lgan jarayonlarni tahlil 
qilish imkonini beruvchi g‘oyalarni topmoqda. 
Biroq o‘tgan asrning 60-70 yillarigacha institutsional yo‘nalish ancha sust rivojlangan. 
Keyinchalik eski g‘oyalar ikkinchi bosqich institutsionalistlari – J.K.Gelbreyt, R.Xaylbroner, 
F.Perru, J.Furaste, G.Myurdal va boshqalarning ishlarida o‘z ifodasini topgan. 
―Eski‖ (zamonaviy) institutsionalizmning uchinchi bosqichi asosan J.Xodjson 
boshchiligidagi [55] ―kembridj maktabi‖ olimlarining faoliyati bilan bog‘liq. 
Shu bilan birga turli iqtisodiy maktablarga mansub bir qator iqtisodchilar [30, 31] 
institutsional tizimlarni tahlil qilish bilan shug‘ullanib, o‘z tadqiqotlarida institutsional 
yondashuvdan bevosita yoki bilavosita foydalanishgan. 
Institutsional nazariyaning ko‘p sonli masalalarini yorituvchi adabiyotlarda [31, 39, 40, 
50, 56] institutsionalizm turli yo‘nalishlarining metodologik xususiyatlari to‘g‘risidagi fikr-
mulohazalarga katta ahamiyat berilgan. 
―Eski‖ institutsionalizm bilan neoinstitutsionalizmda ko‘plab umumiyliklar mavjud – bu 
institutlarni tadqiq etish, shuningdek ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarni o‘rganishga nisbatan 
evolyutsion yondashuvning ayrim jihatlarini tahlil qilishdir. Umuman olganda ushbu ikkita 
yondashuv kesishuv nuqtalariga ega emas. 
Rossiyalik olim R.Nureevning fikriga ko‘ra, ―eski‖ institutsionalizm bilan 
neoinstitutsionalizm o‘rtasida, kamida, uchta asosiy farq mavjud
5
. 
1) Agar ―eski‖ institutsionalistlar zamonaviy iqtisodiy nazariya muammolarini 
jamiyatdagi boshqa fanlar usullari bilan o‘rganishga intilgan holda huquq va siyosatdan 
iqtisodiyot tomon borishsa, neoinstitutsionalistlar bunga to‘g‘ridan-to‘g‘ri qarama-qarshi yo‘ldan 
borishadi, ya‘ni ular o‘z tahlilida neoklassik iqtisodiy nazariya vositalariga tayanadi, zamonaviy 
mikroiqtisodiy usullarni qo‘llagan holda siyosiy va huquqiy muammolarni o‘rganadi. 
2) ―Eski‖ institutsionalizm asosan induktiv usulga asoslanib, alohida holatlardan 
umumlashtirishga tomon intildi, buning natijasida, qator iqtisodchilarning fikriga ko‘ra, umumiy 
institutsional nazariya yuzaga kelmadi; neoinstitutsionalizm deduktiv yo‘ldan borib, neoklassik 
iqtisodiy nazariyaning umumiy tamoyillaridan ijtimoiy hayotning muayyan hodisalarini 
izohlashga intilmoqda. 
3) ―Eski‖ institutsionalizm radikal iqtisodiy tafakkur oqimi sifatida asosiy e‘tiborni 
insonlar manfaatlarini himoyalovchi jamoalar (asosan, kasaba uyushmalari va hukumat) xatti-
harakatiga qaratdi; neoinstitutsionalizm qaysi jamoa a‘zosi bo‘lish uning uchun foydali 
ekanligini o‘z manfaatlariga amal qilgan holda hal etuvchi mustaqil individga e‘tibor qaratadi. 
4) ―Eski‖ institutsionalizm metodologik xolizmdan foydalanadi, uni umumiy tarzda 
quyidagicha ta‘riflash mumkin: ―institutlar birlamchi, individlar ikkilamchi‖. Ushbu holat 
neoinstitutsional nazariyaga asos qilib olindi. 
Shu nuqtai nazardan ―eski‖ va ―yangi‖ institutsional maktablarni bir biridan farqlash 
lozim. Ingliz iqtisodchisi J.Xodjson [55] u yoki bu yo‘nalishga mansub olimlarni quyidagicha 
tarzda tasniflashni taklif qiladi: