Guliston davlat universiteti "iqtisodiyot" kafedrasi iqtisodiyot nazariyasi

 Sanoatni rivojlantirish, texnik va texnologik 
yangilanish - davr talabi 
Shunday qilib, O‗zbekiston iqtisodiyotini jahonning tez rivojlanayotgan 
davlatlari iqtisodiyoti darajasiga ko‗tarishdek maqsadni oldiga qo‗ygan 
davlatimiz rahbari bosqichma-bosqich islohotlar o‗tkazishning besh 
tamoyiliga asoslangan, ijtimoiy yo‗naltirilgan erkin bozor iqtisodiyotiga 
o‗tishning o‗ziga xos modelini ishlab chiqdi. Ma'lumki, yosh mustaqil 
respublikaning iqtisodiy rivojlanishi bo‗yicha tanlangan ushbu model 
bugun jahon hamjamiyati tomonidan yuksak e'tirof etildi hamda ―o‗zbek 
modeli‖ deya nom oldi. 
Ko‗zda tutilgan islohotlarning izchil amalga oshirilishi natijasida 
iqtisodiy o‗sishning barqarorligi va mutanosibligi ta'minlandi. Keyingi 
o‗n yil davomida O‗zbekiston Respublikasi yalpi ichki mahsulotining 
yillik o‗sish darajasi 8 foizdan ziyodni tashkil qilmoqda. Umuman, 
mustaqillik yillarida O‗zbekiston iqtisodiyoti deyarli 6 baravar, aholining 
real daromadlari qariyb 9 baravar o‗sdi. 
Yalpi ichki mahsulotni aholi jon boshiga nisbatan hisoblaganda esa, u 6,9 
ming AQSH dollarigacha ortdi hamda O‗zbekistonning o‗rtacha darajali 
daromadga ega mamlakatlar qatoriga kirishiga imkon berdi. 
O‗tish davrining murakkab sharoitida iqtisodiyotning bazaviy tarmoqlari 
– neft-gaz, oltin qazib chiqarish, rangli metallurgiya, kimyo va neft-
kimyo sanoatini rivojlantirishga alohida e'tibor qaratildi. Bu esa 
davlatimizning makroiqtisodiy barqarorligini yanada mustahkamlashga 
xizmat qildi. 
Mustaqillik davrida O‗zbekiston iqtisodiyotida amalga oshirilgan ijobiy 
o‗zgarishlar tufayli uning tuzilmasini sezilarli darajada diversifikatsiya 
qilishga erishildi. Avtomobilsozlik, shu jumladan, dvigatel hamda ehtiyot 
qismlar ishlab chiqarish, neft-gaz kimyosi, neft-gaz mashinasozligi, 
zamonaviy qishloq xo‗jaligi mashinasozligi, qurilish materiallari sanoati, 
temir yo‗l mashinasozligi, maishiy elektronika asboblari ishlab chiqarish, 
farmatsevtika va mikrobiologiya, oziq-ovqat, to‗qimachilik, charm-
poyabzal sanoati hamda boshqa bir qator mutlaqo yangi tarmoqlarning 
yo‗lga qo‗yilishi bunga zamin yaratdi. Samarqand shahrida avtobus 
ishlab chiqaruvchi ―Isuzu‖ (Yaponiya) va yuk avtomobillari ishlab 
chiqaruvchi ―MAN‖ (Germaniya) zavodlari, Buxoro neftni qayta ishlash 

---

24 
zavodi, Sho‗rtan gaz-kimyo majmuasi hamda yaqindagina Ustyurt gaz-
kimyo majmuasi foydalanishga topshirildi, Farg‗ona neftni qayta ishlash 
zavodi to‗liq rekonstruksiya qilindi. 
Natijada O‗zbekiston sanoatining tarmoq tuzilmasida sezilarli sifat 
o‗zgarishlari ro‗y berdi. Buni quyidagi raqamlar ham tasdiqlaydi: 
iqtisodiy o‗sishning lokomotivi hisoblangan sanoatning ulushi 35 foizga 
yaqinni tashkil etadi, ayni paytda qishloq xo‗jaligining ulushi bosqichma-
bosqich 18 foizgacha kamaydi, xizmatlar ulushi esa 33 foizdan 47 foizga 
ko‗tarildi. Bunday o‗zgarishlar jadal rivojlanuvchi iqtisodiyotlarga xosdir. 
O‗zbekistonning sanoati diversifikatsiya qilinishi natijasida uning eksport 
tuzilmasi ham o‗zgarib bormoqda. Agar o‗tgan asrning 90-yillari boshida 
mamlakatimiz eksporti, asosan, paxtadan iborat bo‗lgan va uning ulushi 
eksport umumiy hajmining 60 foizini tashkil qilgan bo‗lsa, hozirgi paytda 
chetga chiqarilayotgan mahsulotlarning deyarli 80 foizi qishloq xo‗jaligi 
texnikasi, zamonaviy qurilish materiallari, tayyor to‗qimachilik 
buyumlari hamda poyabzal, kabel-o‗tkazgichlar singari qayta ishlashga 
asoslangan tarmoqlarning mahsulotlaridir. 
Ta'kidlash joizki, O‗zbekistonning industrial taraqqiyotida sanoat ishlab 
chiqarishini mahalliylashtirish muhim o‗rin egallaydi. Dastlab 
mahalliylashtirish dasturi 2000 yiliyoq qabul qilingan edi. O‗shandan 
buyon dastur doirasida qiymati 5,5 milliard AQSH dollaridan ortiq 
bo‗lgan 2600 dan ziyod loyihalar amalga oshirildi. Mahalliylashtirilgan 
korxonalarda 5 ming turdan ortiq sanoat mahsulotini ishlab chiqarish 
o‗zlashtirildi, bu esa yiliga 7 milliard AQSH dollarilik mahsulot 
importining o‗rnini bosdi, deganidir. Faqat keyingi ikki yil ichida ishlab 
chiqarishni mahalliylashtirish hisobiga 97 guruh tovarlarni import qilish 
butunlay to‗xtatildi, shuningdek, 306 turdagi mahsulotni chetdan keltirish 
2 baravardan ziyod kamaydi. 
Tarmoq ichidagi va tarmoqlararo sanoat kooperatsiyasini rivojlantirish 
ham har yili o‗tkaziladigan Xalqaro sanoat yarmarkasi hamda 
Kooperatsiya birjasi doirasida mamlakatimizda ishlab chiqarilgan 
mahsulotlarni 
sotish 
bo‗yicha 
buyurtmalarni 
joylashtirishning 
shartnomaviy tizimini hamda undagi yengilliklar tartibini yaratishga olib 
keldi. Masalan, o‗tgan yilgi yarmarkada joriy yil davomida umumiy 
qiymati 1,9 trillion so‗mga teng bo‗lgan mahsulotni sotish bo‗yicha 13,3 
mingdan ziyod yoki undan avvalgi yarmarkaning ko‗rsatkichlariga 
nisbatan 38 foizdan ortiq shartnomalar imzolandi. Shundan 2,1 trillion 
so‗mligi ilgari import qilingan mahsulotlarga tegishlidir. Hisob-kitoblarga 

---

25 
ko‗ra, bu joriy yilda sanoat tarmoqlarini asosiy ishlab chiqarish uchun 
import qilishni 637,5 million AQSH dollariga qisqartirishni ta'minlaydi. 
Agar mustaqillikning dastlabki yillarida respublikamizda asosiy 
maqsadlar qisqa muddatli istiqbolga qaratilgan bo‗lsa, ayni vaqtda 
iqtisodiy o‗sishning yuqori sur'atlari, makroiqtisodiy barqarorlik va faol 
tuzilmaviy yangilanishlar tufayli ustuvor vazifalarni o‗rta hamda uzoq 
muddatlarga belgilab olish va amalga oshirish imkoniyati yuzaga keldi. 
Bugungi kunda uzoq muddatli istiqbolga mo‗ljallangan iqtisodiy 
siyosatning bosh maqsadi mavjud xom ashyo zaxiralarini qayta 
ishlashning davomli zanjirini shakllantirishda afzalliklarga ega bo‗lgan 
sanoat tarmoqlarini rivojlantirish, qo‗shimcha qiymatli mahsulotni 
ko‗paytirishga xizmat qiladigan yuqori texnologiyali qayta ishlovchi 
tarmoqlarni jadal taraqqiy ettirish uchun tejamkor hamda innovatsion 
omillarni kuchaytirish hisobiga raqobatdosh, barqaror, tuzilmaviy 
jihatdan mutanosib iqtisodiyotni yaratishdan iboratdir. 
Ana shu yo‗nalishda keyingi yillarda mamlakatimiz sanoatida 
elektrotexnika jihozlari, polietilen, polipropilen, mashinasozlik va boshqa 
sohalar uchun ehtiyot qismlar hamda butlovchi buyumlar, maishiy 
elektrotexnika jihozlari – kir yuvish mashinalari, gaz plitalari, 
konditsionerlar, changyutkichlar, yana bir qator yuqori texnologiyali 
mahsulot turlarini tayyorlash o‗zlashtirildi. Natijada bugungi kunga kelib, 
mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan sanoat mahsulotining 60 foizdan 
ziyodi mustaqillik yillarida butunlay yangidan tashkil qilingan tarmoqlar 
hissasiga to‗g‗ri kelmoqda. 
Shu bilan birga, O‗zbekistonda iqtisodiyotni yanada isloh etish, tarkibiy 
o‗zgartirishlarni chuqurlashtirish hamda diversifikatsiyalash bo‗yicha 
2020 yilgacha mo‗ljallangan kompleks strategik dastur qabul qilingan. U 
bir-biri bilan uzviy bog‗liq sakkizta kompleks dasturni birlashtirgan: 
xususiy mulkni ishonchli muhofaza etish, iqtisodiyotda uning ulushi va 
ahamiyatini oshirish, zamonaviy korporativ boshqaruv usullarini joriy 
qilish, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash hamda diversifikatsiyalash, 
tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish, muhandislik-
kommunikatsiya va yo‗l-transport infratuzilmasini rivojlantirish, 
iqtisodiyot tarmoqlari hamda ijtimoiy sohada energiya iste'moli hajmini 
kamaytirish va energiya tejaydigan texnologiyalarni joriy etishni 
ta'minlash. 
Shubhasiz, 
bunday 
faol 
sanoat 
hamda 
investitsiyaviy 
siyosat 
mamlakatimizning 
investitsiyaviy 
jozibadorligini 
oshirish 
va 

---

26 
ishbilarmonlik muhitini takomillashtirish bo‗yicha doimiy ish olib borish 
orqali amalga oshiriladi. 
Jahon bankining ―Biznes yuritish‖ hisobotiga ko‗ra, O‗zbekiston 2014-
2015 yillarda biznes yuritish uchun eng qulay sharoitlarni yaratgan 
islohotchi davlatlar o‗ntaligiga kiritildi. Jahon banki ekspertlarining 
e'tiroficha, O‗zbekistonda biznesni boshlash uchun sarflanadigan vaqt 
Yaponiyadagiga qaraganda 1,5 baravar, Germaniyadagiga nisbatan 1,6 
baravar, Gretsiya va Isroildagiga qaraganda 2 baravar, Ispaniyadagiga 
nisbatan 2,2 baravar, Xitoydagiga qaraganda 4,8 baravar kamdir. Kichik 
biznesga soliq yukining darajasi esa bizning yurtimizda AQSH, Kanada, 
Germaniya, Avstriya, Fransiya, Italiya, Ispaniya, Gretsiya, Yaponiya, 
Xitoy, Hindiston, Belarus hamda boshqa davlatlardagiga nisbatan ancha 
past. 
O‗zbekistonda yaratilgan qulay ishbilarmonlik muhiti xorijiy tadbirkorlar 
va sarmoyalarni jalb etib kelmoqda. Bugungi kunda respublikamizda 90 
dan ortiq mamlakatning xorijiy kapitali ishtirokidagi 4 mingdan ziyod 
korxona fao-liyat yuritmoqda. Mamlakatimiz iqtisodiyotida har yili 
o‗zlashtirilayotgan kapital qo‗yilmalarning 20 foizini xorijiy 
investitsiyalar hamda kreditlar tashkil qiladi. Yirik xorijiy hamkorlarimiz 
sirasiga ―Boing‖, ―Honeywell‖, ―Airbus‖, ―MAN‖, ―Klaas‖, ―Knauf‖, 
―Lemken‖, ―Nestle‖, ―Teknip‖, ABB, ―Maksam‖, ―Isuzu‖, ―Itochu‖, 
―Mitsubishi‖, ―General motors‖, ―Hitachi‖, ―Marubeni‖, ―Hyundai‖, 
―Samsung‖, ―El-Gi‖, ―Lotte chemical‖, ―Huawei‖, ZTE, ―CNPC‖, 
―Citic‖ singari ko‗pdan-ko‗p kompaniyalarni kiritish mumkin. 
2015-2019 yillarda iqtisodiyotni yanada isloh qilish, tarkibiy o‗zgartirish 
va diversifikatsiyalash bo‗yicha dasturi (Ishlab chiqarishda tarkibiy 
o‗zgarishlar, modernizatsiya va diversifikatsiyani ta'minlash bo‗yicha 
2015 - 2019 yillarga mo‗ljallangan tadbirlar dasturi) umumiy qiymati 40 
milliard AQSH dollaridan ortiq bo‗lgan 846 ta yangidan boshlanadigan 
investitsiyaviy loyihalarni amalga oshirishni ko‗zda tutadi. Shu jumladan, 
25 milliard dollarlik 70 ta loyiha neft-gaz kimyosi hamda kimyo 
sanoatiga, 9 milliard dollarlik 30 dan ortiq loyiha elektr energetikaga, 1 
milliard dollarlik 150 ta loyiha to‗qimachilik va charm-poyabzal 
sanoatiga, 410 million dollarlik 300 dan ziyod loyiha oziq-ovqat 
sanoatiga, 270 million dollarlik 40 ga yaqin loyiha elektr texnika 
sanoatiga tegishli. Yana sanoatning turli tarmoqlarida boshqa bir qator 
loyihalarni hayotga tatbiq qilish rejalashtirilgan. 

---

27 
To‗la ishonch bilan aytish mumkinki, yurtimizda ishlab chiqarishni 
chuqur diversifikatsiya qilish orqali neft-kimyo va kimyo sanoati 
mahsulotini 3 baravardan ortiqqa ko‗paytirish, murakkab polimerlar, 
olefinlar, sintetik kauchuk, sun'iy tola, xushbo‗y uglevodorodlar hamda 
boshqa turdagi yuqori texnologiyali mahsulotlar, murakkab mineral 
o‗g‗itlar, shuningdek, ko‗plab sohalarda talab etiladigan kimyo 
mahsulotlarining keng assortimentini ishlab chiqarishni o‗zlashtirish 
uchun zarur barcha imkoniyat mavjud. 
Mashinasozlik hamda elektr texnika sanoatida ishlab chiqarish hajmini 
3,7 baravar, farmatsevtika mahsulotlarini qariyb 10 baravar, oziq-ovqat 
sanoatini 5 baravar, qurilish materiallari sanoatini 4 baravar ko‗paytirish 
uchun real sharoitlarga egamiz. 
Ushbu dasturlarni amalga oshirish qator investitsiyaviy loyihalarni 
hayotga tatbiq qilishda xorijiy davlatlar kompaniyalari bilan hamkorlikni 
yanada kengaytirish uchun ulkan imkoniyatlarni yaratadi. 
Albatta, milliy iqtisodiyotimizni taraqqiy ettirishga turtki beruvchi sanoat 
tarmoqlarini yanada takomillashtirish masalalari bundan keyin ham 
diqqat-e'tiborda bo‗lishi tabiiy. Zero, bu – davlatimiz rahbari tomonidan 
belgilab berilgan, 2030 yilga borib mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti 
hajmini 2 baravar ko‗paytirish hamda tarkibiy o‗zgartishlar hisobiga 
sanoatni jadal sur'atlar bilan rivojlantirib, uning YAIMdagi ulushini 40 
foizgacha yetkazishdek ustuvor maqsadga erishishda eng muhim 
omillardandir.