Guliston davlat universiteti «ishlab chiqarish texnologiyalari» fakulteti «oziq-ovqat texnologiyalari» kafedrasi

Takrorlash uchun savollar:

1. 
   Qog’ozli xromatografiyaning o’ziga xosligi va mohiyati nimada?
   
2. 
   Front chizig’i va identifikasiyani tushuntiring.
   
3. 
   R_f –ko’rsatkichni ta’riflang.
   
4. 
   Qog’ozli xromatografiya turlarini ayting va ta’riflang.
   
5. 
   Qog’ozli xromatografiya qoidalari qanday?
   

Gaz-suyuqlik xromatografiyasi.
ReJA: Gaz-suyuklik xromatografiyasi. Xromatograflarning tuzilishi va ishlash prinsipi. Xromatogramma aniqligiga ta’sir qiluvchi omillar. Gaz-suyuklik xromatografiyasi. Xromatograflarning tuzilishi va ishlash prinsipi. Xromatogramma aniqligiga ta’sir qiluvchi omillar.
1952 yilda ishlab chiqilgan gaz-suyuqlik xromatografiya usuli keyingi vaqtda lipidlar tadqiqotida keng qo’llanilmoqda. Buning sababi bu usul murakkab tarkibli bir-biriga yaqin xususiyatli komponentlardan tashkil topgan aralashmalar tarkibidagi moddalarni yaxshi ajratish va ularni aniq miqdor nisbatini aniqlash imkoniyatiga ega.
Gaz-suyuqlik xromatografiyasining boshqa taqsimlovchi xromatografiya usullaridan asosiy farqi shundaki, xarakatlanuvchi faza sifatida inert gaz ishlatiladi, xarakatsiz faza esa qattiq tutuvchiga adsorbsiyalangan suyuqlikdir. Bu usulda aralashma tarkibidagi moddalarni bir-biridan individual xolatda ajratish maxsus qurilma-gazli xromatograflarda amalga oshiriladi.
Xromatografning asosiy qismlari quyidagilar: xromatografiya kolonkasi, detektor va samopises (yozuvchi uskuna). Xromatograf ishlashi uchun inert gaz baloni ulanadi: Quyidagi suratda xromatografning prinsipial sxemasi keltirilgan.

Rasm. Gaz-suyuqlik xromatografning prinsipial tuzilishi.

1- inert gazli balon; 2-reduktor;3-aniq boshqarish ventili; 4-manometr; 5-reometr; 6-xromatografiya kolonkasi; 7-kolonka uchun termostat; 8-tadqiqot qilinayotgan aralashmani kiritish joyi; 9-detektor; 10-gaz o’lchagich; 11-termostat boshqaruvchisi; 12-detektor boshqaruvchisi; 13-sompises asosiy chizig’ini boshqaruvchisi; 15-nazorat jixozlari paneli; 16-samopises; 17-xromatogramma.
Dunyoda shu prinsipda ishlovchi turli konstruksiyadagi qulay xromatograflar qo’llaniladi.
Gaz-suyuqlik xrotografiyasini gazli xromatografda bajarishning moxiyati quyidagicha:
Xromatograf kolonkasi: xarakatsiz suyuq faza shimdirilgan, kukunsimon qattiq tutuvchi faza bilan to’ldiriladi.
Termostatga joylangan kolonka qizdirilib, u orqali doimiy tezlikda inert gaz o’tkaziladi. Ma’lum temperaturaga yetganda kolonkaga, mikroshpris yordamida, taxlil qilinayotgan moddalar aralashmasi yuboriladi. Aralashma yuqori temperatura ta’sirida tezda qaynab, parga aylanadi. Parlangan aralashma komponentlarining bir qismi inert gaz bilan birga xarakatlanib, xarakatsiz fazada eriydi, boshqalar esa kolonka bo’ylab uchishni davom ettiradi. Parlangan komponentning xarakatsiz fazada eruvchanligi qancha kam bo’lsa, u shunchalik tez kolonka orqali o’tib ketadi.
Xar bir komponentning xarakat tezligi uning gaz va suyuq faza orasidagi taqsimlanish koeffisiyentiga bog’liq.
K = = const
Bunda, K – komponentning taqsimlanish koeffisiyenti
S_s – komponentning suyuq fazadagi konsentrasiyasi.
S_g – komponentning gazli fazadagi konsentrasiyasi.
Kolonkadan chiqayotgan inert gaz oqimi birin-ketin aralashma komponentlarini olib chiqadi. Xar bir komponent parlari inert gaz xajmi bilan ajratilgan. Kolonkadan chiqayotgan gaz-par oqimining o’zgarayotgan fizik yoki kimyoviy xossasi detektorda qayd qilingan signali kuchaytirilib, samopises – chizuvchi moslama yordamida xromatogramma qurinishida chizib boriladi.





Vaqt yoki gazning doimiy tezlikdagi xajmlari
Xromatogrammada O vaqt kolonkaga aralashma yuborilgan vaqtga to’g’ri keladi.
OA, AB, GD oraliqlar xromatogramma asosi bo’lib, bunda kolonkadan faqat inert gaz chiqayotgan vaqtga mos keladi. Xromatogrammadagi OV oraliq birinchi komponentning to’xtash vaqti bo’lib, shu vaqtdagi kolonkadan o’tgan gazning xajmi to’xtalish xajmi (V_R) deyiladi. To’xtalish xajmi xar bir komponentning o’ziga xos ko’rsatkichidir. Lekin, amalda ko’proq nisbiy to’xtalish xajmi (V_R) tushunchasi qo’llaniladi va quyidagi formula bilan xisoblanadi:

bunda, V_R – ayni komponentning to’xtalish xajmi
V_Rct – xuddi shu kolonkada, bir xil sharoitda o’lchangan standart moddaning to’xtalish xajmi.
Aralashmadagi moddalarning ajralishi yoki bo’linishi bir-biriga bog’liq bo’lmagan shart sharoitda bog’liq: bo’linish koeffisiyenti va kolonkaning unumdorligi. Bo’lishi koeffisiyenti xromatogrammada cho’qqilarning bir-biriga nisbatan joylashishini belgilasa, kolonka unumdorligi ularning shaklini belgilaydi.
Bo’linishi koeffisiyenti quyidagi formula bilan xisoblanadi:
;
Bunda, (V_R ) ₂ va (V_R ) ₁ – 2 va 1 komponentlarning to’xtalish xajmi.
Agar a=1 bo’lsa, komponentlar (moddalar) cho’qqilari ustma-ust tushib qoladi. Bunday xolatni xarakatsiz fazani yoki temperaturani o’zgartirish orqali yo’qotishi mumkin.
Agar a> 1, 2 bo’lsagina komponentlar yaxshi ajraladi.
Xromatogrammadagi moddalar cho’qqilarining enini va ikkala komponentning to’xtalish xajmini orqali, shu komponentlarning ajralish darajasini xisoblash mumkin.

Bunda, u₁ va u₂ – 1 va 2 cho’qqilarning eni.
u –komponentlar to’xtalish xajmlari orasidagi farq.
Kolonka unumdorligi juda ko’p faktorlarga bog’liq bo’lib, asosan kolonka balandligi sifatida tushuniladigan kattalik – nazariy tarelkaga ekvivalent balandlik orqali xisoblanadi. Buning uchun NTEB ni topish uchun kolonka uzunligi nazariy tarelkalar soniga (n) bo’linadi.
NTEB = ; N – kolonka uzunligi
N = 16 ; x va u xromatogrammada ko’rsatilgan o’lchamlar, ya’ni, cho’qqi balandligi va asosining eni.
Gaz-suyuqlik xromatografiyasining aniqligini xromatogrammaga qarab bilish mumkin. Bunda xarakatsiz fazaning xossalari va miqdori, kolonkaning uzunligi va temperaturasi cho’qqilar orasidagi masofaga ta’sir qilsa, inert gaz tezligi va bosimi, kolonkadagi qattiq tutuvchi faza zichligi, uning shakli va kesim yuzasi cho’qqi asosining enini belgilaydi.
Shuning uchun tadqiqot qilinayotgan aralashma tarkibidan kelib chiqqan xolda kolonka uzunligi va shakli tanlanadi. Kolonkalar to’g’ri, U – shaklida yoki spiralsimon shisha, mis, latun kabi materiallardan yasalgan bo’lishi mumkin. Amalda diametri 4-8 mm va uzunligi 2-3 metr bo’lgan kolonkalar ko’proq qo’llaniladi.
Kolonkalar to’ldiriladigan qattiq tutuvchi fazalar mexanik pishiq, inert, yirik g’ovakli bo’lishi shart. Amalda ko’proq selit 545, o’tga chidamli g’isht S-22, tsermaxol, «W» va «R» xromosorblari, diatomit va kaolinlar qo’llaniladi.
Xarakatsiz suyuq fazalar sifatida xam, tadqiqot qilinayotgan aralashma tarkibiga ko’ra va temperaturaga ko’ra, xar xil moddalar qo’llaniladi. Asosiy shart faza inert va ayni temperaturada uchmasligi kerak. Masalan: turli zarjir uzunligidagi bir asosli karbon kislotalar metil efirlari 300⁰ S gachap temperaturada tadqiqot qilinsa, apiyezol L – qattiq faza qo’llanilsa, xar xil to’yinganlik darajasiga ega bo’lgan yog’ kislotalar metil efirlari 200⁰ gacha temperaturada tadqiqot qilinganda poliefirlardan: polietilenglikol-adipat (PEGA) yoki polietilenglikolsuksinat (PEGS) yoki reopleks 400 ishlatiladi.
Yog’ kislotalari efirlari yog’ shu yog’ kislotalarining o’ziga nisbatan ancha past temperaturada qaynaydi, shuning uchun yog’ kislotalarining metil efirlari qo’llaniladi. Qaynash temperaturasi o’z navbatida bosimga bog’liq bo’lganligi uchun optimal bosim tanlanadi.
Yog’ kislotalarning metil efirlari esa turli usullar bilan tayyorlanadi. Masalan: vodorod xlorid ishtirokida dietil efir ta’sir ettirish, yoki diazometan ta’sirida metillash yoki gliseridlarni metanoliz usulida metillash.
Xromatogrammali xisoblash uchun xar bir cho’qqi uchburchak shaklida ko’rilib, cho’qqi balandligi asosiga ko’paytirilib ikkiga bo’linadi:
S_n = ; S_n – cho’qqi (uchburchak) yuzasi modda miqdori deb qabul qilinadi.
Aralashma tarkibidagi moddalar miqdor nisbatini yuzalari yig’indisi  S_n 100% deb qabul qilinib, xar bir moddaning % miqdori quyidagi formula bilan aniqlanadi:
Cn =
Bunda, Sn – moddaning aralashmadagi % miqdori.