Guliston davlat universiteti pedagogika va psixologiya kafedrasi oila pedagogikasi

Oila – ijtimoiy institutlarning eng qadimgisidir. Insoniyat tarixi qanchalik turfa va murakkab bo’lishiga qaramay, ayniqsa, ushbu maskan o’z tizimi, tarkibi va jamiyat oldidagi majburiyatlarini bajarish nuqtai nazaridan asl mohiyatini saqlanib qolgan ijtimoiy tuzilma sanaladi
Jamiyatning ajralmas bo’lagi bo’lgan oila nafaqat har bir shaxs, balki har bir millat, elat taraqqiyotida ham muhim o’rin tutadi. Biror bir xalq, millat yoki jamiyat yo’qki, u o’zining rivojlanish tarixida va taraqqiyot istiqbolini belgilashda oila va uning atrofidagi muammolarni, qadriyatlarini inobatga olmagan bo’lsa. Har qanday jamiyatning rivoji, millatning taraqqiy etishida oilaning o’rni alohida ekanligini ta’kidlar ekan, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov quyidagilarni bayon etadi: “Har qaysi millatning o’ziga xos ma’naviyatini shakllantirish va yuksaltirishda, hech shubhasiz, oilaning o’rni va ta’siri beqiyosdir. Chunki insonning eng sof va pokiza tuyg’ulari, ilk hayotiy tushuncha va tasavvurlari birinchi galda oila bag’rida shakllanadi. Bolaning xarakterini, tabiati va dunyoqarashini belgilaydigan ma’naviy mezon va qarashlar – yaxshilik va ezgulik, oliyjanoblik va mehr-oqibat, or-nomus va andisha kabi muqaddas tushunchalarning poydevori oila sharoitida qaror topishi tabiiydir”².
Oila nikohga yoki a’zolarining ijtimoiy turmush tarzi, o’zaro axloqiy javobgarligi va o’zaro yordamiga asoslangan qon-qarindoshlarning kichik guruhi³.
Insonparvar demokratik huquqiy davlatda mavjud bo’lgan oilaga quyidagicha ta’rif mavjud: “Oila jamiyatning tabiiy va asosiy bo’g’ini bo’lib, yuridik ma’noda nikoh, qarindoshlik, farzandlikka olish yoki boshqa shakllarda bolalarni doimiy tarbiyaga olishdan kelib chiqadigan tegishli huquq va majburiyatlar bilan bog’langan shaxslar doirasidan iborat bo’lgan milliy mustaqillik mafkurasiga, umuminsoniy qadriyatlar va sharqona an’analarga asoslangan oilaviy munosabatlarni rivojlantirib, uni mustahkamlashga qaratilgan fuqarolar ittifoqidan iboratdir”⁴.
Psixolog olimlar oilani kichik bir ijtimoiy guruh sifatida ta’riflaydilar. Oilani tashkil etuvchi ushbu guruh nikoh orqali hamda yaqin urug’chilik rishtalari bilan bir-biriga bog’langan bo’lib, ular o’rtasidagi munosabatlarga xos bo’lgan muhim jihatlar – bu o’zaro mehr-muhabbat, g’amxo’rlik, mas’uliyatlilik va albatta, hayot, turmush tarzidagi umumiylikdir⁵.
Sotsiologiya oilaga yaxlit ijtimoiy organizmning qismi, jamiyat bo’g’ini, ijtimoiy tarbiya jamoasi sifatida qaraydi. Ijtimoiy-iqtisodiy sohada sodir bo’layotgan o’zgarishlar albatta, oilada o’z aksini topadi. Biroq boshqa – ishlab chiqarish, kasbiy, siyosiy-ijtimoiy birlashmalardan farqli ravishda oila to’g’ridan-to’g’ri qayta qurishga uchramaydi. Oilaning axloqiy, psixologik jihatdan yangilanishi uzoq, murakkab, qarama-qarshiliklarga bog’liq jarayondir.
Iqtisodiy o’zgarishlarga nisbatan yangi axloq me’yorlarga asoslangan ijtimoiy munosabatlar oilada sekin sur’atlarda shakllanadi. Oilaviy o’zgarishlarning amalga oshishida ijtimoiy-iqtisodiy omillardan tashqari biologik, psixologik, demografik omillar ham ishtirok etadi.
Psixologlarning qayd etishicha, shaxs hayotining birdan-bir to’g’ri yo’li – bu oilaviy hayot sanaladi. Oilaviy hayotning samarasi unda sog’lom muhit qaror topganligi bilan belgilanadi. Binobarin, “oila sog’lom ekan, jamiyat mustahkam, jamiyat mustahkam ekan, mamlakat barqarordir”⁶.
Oila inson uchun mehnat qobiliyatini tiklash va dam olish joyi. Shuningdek, oila muhim tarbiya o’chog’i hamdir. Oilada bolalar tarbiyasida ota-bobolar, momolardan qolgan, ming yillar mobaynida hayot sinovlaridan o’tgan yaxshi udum, odatlar mavjud. Pedagog olima M.Inomova oilaning quyidagi jihatlarini alohida ajratib ko’rsatgan:

• 
  oila o’ziga xos va takrorlanmas ta’sirga ega;
  
• 
  oila bola uchun o’ziga xos “ko’zgu” bo’lib, ota-onaning shaxsiy namunasi, ibrati bola tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etadi;
  
• 
  oila o’ziga xos hissiyotlar olamidan iborat bo’lib, unda ijobiy va ba’zan salbiy his-tuyg’ular jamuljam bo’ladi;
  
• 
  oila sharoitida bolalarda o’zgalarga nisbatan hamdardlik tuyg’ulari ham tarbiyalanadi;
  
• 
  oiladagi maishiy turmushda bolaning ishtirok etishi ham axloqiy tarbiyaning muhim omili sanaladi;
  
• 
  oila – er-xotinlik, ota-onalik vazifalarini aks ettiradi. Ota-onaning bir-biriga bo’lgan muhabbati bolaga ta’sir ko’rsatadigan asosiy tarbiyaviy omillardan biriga aylanishi mumkin⁷.
  

Demak, oila – tarbiyaviy jamoa va hech kim hech qanday holatda oilaning vazifasini bajara olmaydi.
Oila hayoti ko’p tomonlamali munosabatlar bilan tavsiflanadi: ijtimoiy-biologik, xo’jalik-iqtisodiy, axloqiy, psixologik. Oila rivojining har bir bosqichi bir funktsiyasining tugashi, boshqasining paydo bo’lishi, uning a’zolarining ijtimoiy faoliyatining o’sib borish ko’lami va tavsifi bilan bog’liq. V.A.Slastenin, I.F.Isaev, E.N.Isaevlarning fikricha, oila jamiyat va shaxsga munosabati bo’yicha muhim ijtimoiy ahamiyatga ega funktsiyalarni bajaradi.
Xo’sh, oliy ta’lim tizimida “Oila pedagogikasi”ning o’quv fani sifatida o’qitilishi qanday nazariy va amaliy ahamiyatga ega? Ushbu o’quv fani doirasida qanday masalalar o’rganiladi? Bo’lajak pedagog hamda psixolog sifatida talabalar “Oila pedagogikasi” bo’yicha qanday bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtira olishlari zarur?
“Oila pedagogikasi” fanining mohiyatini to’la anglab olish uchun yuqoridagi kabi savollarga javob topish talab etiladi. Quyida ana shular to’g’risida so’z yuritiladi.
O’quv fanining umumiy mohiyatini anglab olishda har bir fan, o’quv fani asoslarini o’zlashtirishda bo’lgani kabi tanya tushunchalar mazmunidan etarlicha xabardor bo’lish talab etiladi.
“Oila pedagogikasi” o’quv fanining markazida oila, nikoh, qon-qarindoshlik, ota-ona, farzand (farzandlar), keksa avlod (buva, buvi), oila tarbiyasi kabi tushunchalari yotadi.
Oila har bir shaxs hayotida o’ta muhim ahamiyatga ega. Zero, har bir shaxs oilada dunyoda keladi, unda qaror topgan muhitda yashaydi, kamolotga erishadi, tarbiyalanadi. Shaxsning ruhiyati, irsiy, etnik hamda mental xususiyatlari, axloqiy, jismoniy, irodaviy sifatlari va dunyoqarashining shakllanishida ham oila “yadro” bo’lib xizmat qiladi.
“O’zbek tilining izohli lug’ati”da “oila” atamasi arab tilidan tarjima qilinganda “bola-chaqa”, “xonadon”, “urug’”, “avlod” ma’nolarini anglatilishi aytilib, u bevosita shaxsga dahldorlik nuqtai nazaridan tushuncha sifatida shunday ta’riflanadi: “Er-xotin, ularning bola-chaqalari va eng yaqin tug’ishganlaridan iborat birga yashovchi kishilar majmui”⁸. “O’zbekiston Milliy entsiklopediyasi”da esa oilaning nikoh yoki tug’ishganlikka asoslangan kichik guruh⁹ ekanligi ta’kidlanadi.
Demak, oila – o’zaro rozilikka asoslangan nikoh va qon-qarindoshlik rishtalari asosida birlashgan kishilar majmui. Oilaning shakllanishi va mavjud bo’lishi negizida ikki jins – er va xotin o’rtasida tuzilgan nikoh yotadi. Nikoh – oila qurish, farzand ko’rish va ularni tarbiyalash maqsadida ikki jins vakillarining o’zaro roziligi asosida tuzilgan, huquqiy jihatdan rasmiylashtirilgan ittifoqi¹⁰
Rasmiy nikoh unga kirishayotgan ikki jins vakili – erkak va ayolga birgalikda kechiriladigan turmushda, shuningdek, tug’iladigan farzandlar oldida ma’lum majburiyat (burch) va huquqlarga ega bo’lish imkoniyatini yaratadi. Shu bilan birga oila shakllantirilgandan so’ng farzandlarning tug’ilishi o’z-o’zidan nikohlangan ikki jins vakili – erkak va ayolning ota hamda ona maqomiga ega bo’lishini ta’minlaydi. Ota va ona biologik jihatdan farzandlarga ega bo’lib, ularga ijtimoiy-huquqiy jihatdan vasiylik qilish, keksaygan chog’larida esa ularning g’amxo’rliklariga munosib bo’lgan erkak va ayol. Farzand (farzandlar) – bitta ota-onadan dunyoga kelgan o’g’il yoki qiz (lar).
Oila ota-ona va farzandlardangina iborat bo’lmay, balki keksa avlod (buva, buvi) hamda qarindoshlarni ham o’z ichiga oladi. Buva – ota yoki onaning otasi bo’lsa, buvi – ota yoki onaning onasi sanaladi. Qarindoshlar oilaga qondoshlik nuqtai nazaridan birlashadi. Qarindoshlik – bir avlod-ajdodga mansub bo’lib, bir necha kishidan iborat guruhni qondoshlik asosida muayyan oilaga birlashishini ifodalovchi biologik-ijtimoiy hodisa.
“Pedagogika” (yun. “παιδαγωγική”; “παῖς” (“pais”) – bola, “ἄγω” (“agogos”) – etaklayman) tushunchasi esa “shaxsni shakllantirishga qaratilib, muayyan tizim asosida tashkil etiladigan faoliyat, ta’lim-tarbiyaning mazmuni, shakli, metod va vositalari haqidagi fan”¹¹ ma’nosini anglatadi. Oddiyroq qilib aytganda, “pedagogika” tushuncha sifatida shaxsni shakllantirishga xizmat qiladigan ta’lim hamda tarbiyaning mazmuni, shakli, metod va vositalari to’g’risida ma’lumot beradigan fan (fanlar turkumi)ni yoritadi.
Yuqorida bildirilgan fikrlarga tayangan holda o’quv fani sifatida “oila pedagogikasi” tushunchasini shunday ta’riflash mumkin:



“Оила педагогикаси” – оилада фарзанд(лар)ни камолга етказиш, тарбиялашда ота-оналар ёки кекса авлод вакиллари (бува ва бувилар) томонидан ташкил этиладиган тарбия мазмуни, жараёни, тамойил, етакчи ғоя, шакл, метод ва воситалари ҳақида маълумот берадиган ўқув фанидир.

Ma’lumki, har bir fan, shu jumladan, o’quv fani oldiga muayyan maqsad qo’yiladi. Odatda o’quv fanlari (har qanday fan)ning maqsadi uning mohiyatini umumiy nuqtai nazardan yoritishga xizmat qiladi.

“Оила педагогикаси” фанининг мақсади: талаба-ёшларга оила тарбиясининг умумий асослари (мазмуни, қонуниятлари, тамойиллари, ўзига хос жиҳатлари, устувор ғоялари, самарали шакл, метод ва воситалари)га оид назарий билимларни бериш, уларни бўлажак педагог сифатида оилаларга болалар тарбиясини тўғри, самарали ташкил этишда педагогик ёрдам кўрсатишга тайёрлашдан иборат

“Inson ijtimoiy biologik jonzot sifatida o’zining yashashi uchun zarur bo’lgan ovqat eyish, nafas olish, uxlash, jinsiy hayot, issiq-sovuqdan himoyalanish va shu kai biologik ehtiyojlarini, insonlar bilan o’zaro muloqot, jamiyada o’z o’rni va mavqeiga ega bo’lish, farzandlar tarbiyasi, o’zining yashashi va ijod qilishi, salomatligini saqlashi, uy-joy, kiyim-kechakka bo’lgan ehtiyojlarini, shuningdek, farovon turmush kechirishi uchun zarur boshqa sharoitlarni yaratish kabilardan iborat bo’lgan ijtimoiy ehtiyojlarini, moddiy ehtiyojlarini qondirish, o’z-o’zini va atrof-borliqni anglash, qadriyatlarni bilib olish, hayotning mazmunini tushunish orqali o’z yo’lini topib olish kabi ma’naviy ehtiyojlarini oilaviy sharoitda amalga oshiradi. Inson o’zining yuqorida sanab o’tilgan asosiy ehtiyojlarini faqat oiladagina to’la qondira oladi”¹².

Yuqorida bildirilgan fikrlar “Oila pedagogikasi” o’quv fanining predmeti nimadan iborat” degan savolga javob topish imkonini beradi.

“Оила педагогикаси” фанининг предмети оила тарбиясининг умумий асослари (мазмуни, қонуниятлари, тамойиллари, ўзига хос жиҳатлари, устувор ғоялари, самарали шакл, метод ва воситалари)га оид ғоя, қараш, концепция, назария ва таълимотлар йиғиндисидан иборат

O’quv fani sifatida “Oila pedagogikasi” aniq maqsadni ifodalash bilan birga muayyan vazifalarni ham hal qilishga yo’naltirilgan.

“Oila pedagogikasi” quyidagi vazifalarini hal qiladi:

• 
  talabalarni oilaning ijtimoiy, iqtisodiy, xuquqiy va madaniy
  

asoslari, oilaning shaxs hayotidagi o’rni, oilaning funktsiyalari, oila tarbiyasining ijtimoiy ahamiyati, tarbiyaviy imkoniyatlari, oila turlari, muayyan turdagi oilalarning shaxs rivojiga ta’siri, shuningdek, zamonaviy o’zbek oilalari rivojlanishining o’ziga xos jihatlari, oila tarbiyasi muammolari, oilada bolalar tarbiyasini samarali tashkil etishga oid mahalliy va xorijiy mamlakatlarning tajribalari, bu boradagi ilg’or yutuqlarni amaliyotga tatbiq etish yo’llari bilan yaqindan tanishtirish;

• 
  talabalarga oila tarbiyasining umumiy asoslari (mazmuni, qonuniyatlari, tamoyillari, ustuvor g’oyalari, samarali shakl, metod va vositalari), oila va ijtimoiy tarbiyaning yaxlitligi, shuningdek, ota-onalar va pedagoglar o’rtasidagi o’zaro hamkorlikning ahamiyati, texnologiyalari xususida ma’lumot berish;
  
• 
  talabalarda oila pedagogikasiga nisbatan G’arb va Sharq mamlakatlaridagi yondashuv, ushbu yondashuvlarning shaxs ruhiyatining shakllanishi, kamolotini ta’minlashdagi hissasi borasidagi tasavvurlarni hosil qilish hamda ota-onalarning pedagogik madaniyatini rivojlantirish yo’lida ilmiy izlanishlarni olib borish ko’nikmalarini shakllantirish;
  
• 
  talabalar tomonidan oila tarbiyasining shaxsni kamolotidagi rolining munosib baholanishini ta’minlash;
  
• 
  talabalarni bo’lajak pedagog sifatida oilalarda tashkil etiladigan bolalar tarbiyasining samarali bo’lishi, oila tarbiyasini yo’lda qo’yishda yuzaga kelayotgan muammolarni bartaraf etishda metodik yordam ko’rsatishga muvaffaqiyatli tayyorlash;
  
• 
  talabalarda kelgusida ta’lim muassasalarida olib boriladigan pedagogik faoliyatni oilalarda yo’lga qo’yilayotgan tarbiya bilan o’zaro muvofiqlashtirishga erishish ko’nikma, malakalarini shakllantirish.
  
• 
  talabalarda bo’lajak oila sohibi (ota yoki ona) sifatida ijtimoiy faollikni shakllantirish.
  

O’quv fanining predmeti o’z navbatida “Oila pedagogikasi” fanining aynan qaysi masalalarni o’rganishi borasidagi tasavvurlarni oydinlashtiradi. “Oila pedagogikasi” o’quv fani quyidagi masalalarni o’rganadi:

• 
  oila pedagogikasining nazariy muammolari aniqlash;
  
• 
  oila tarbiyasini tashkil etish borasidagi ilg’or, samarali ish tajribalarini o’rganish;
  
• 
  zamonaviy sharoitda ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy, texnologik sohalarda erishilayotgan yutuqlarni oila pedagogikasi amaliyotiga izchil tatiq etish;
  
• 
  ota-onalar yoki bolalar tarbiyasiga mas’ul shaxs (vasiy)larning pedagogik madaniyatini rivojlantirish;
  
• 
  ijtimoiy va oila tarbiyasini, shuningdek, ijtimoiy va oila tarbiyasini muvaffaqiyatli tashkil etishga xizmat qiladigan texnologiyalarni o’zaro muvofiqlashtirish.
  

“Oila pedagogikasi” o’quv fanining asosiy manbai o’zbek xalqining oilada bolalar tarbiyasini samarali tashkil etish borasida asrlar davomida shakllanlangan boy hayotiy tajribasi, bolalar tarbiyasiga nisbatan yondashuvlari, milliy urf-odatlar, an’analar, marosimlar, shuningdek, xalq og’zaki ijodi namunalari (alla, lapar, ertak, afsona, masal, matal, maqol, pand, nasihat, o’git va qahramonlik eposlari) sanaladi.
Demak, “Oila pedagogikasi” fani ota-onaning yosh avlod tarbiyasini samarali tashkil etishga yo’naltirilgan pedagogik faoliyatining mazmuni, umumiy qonuniyatlar, tamoyillar, asosiy shakllari, metodlari, vositalari hamda texnologiyasini yoritishga xizmat qiladi.
“Oila pedagogikasi” fanining boshqa fanlar bilan o’zaro aloqadorligi. O’z mohiyati, amaliy ahamiyatiga ko’ra “Oila pedagogikasi” fani ijtimoiy fanlar sirasiga kiradi. Shunga ko’ra u boshqa ijtimoiy-gumanitar fanlar bilan ham o’zaro bog’liqlik va aloqadorlikda rivojlanadi.
“Oila pedagogikasi” fanining rivojiga bevosita ta’sir ko’rsatuvchi fanlarni ularning yo’nalishiga ko’ra quyidagi guruhlarga ajratish mumkin (1-jadval):