Guliston davlat universiteti pedagogika va psixologiya kafedrasi oila pedagogikasi

 

---

124 
Tg’R 
Vositalar 
(F) 
(S) 
(M) 
(U) 
1. 
Ota yoki onaning so’zi 
 
 
 
 
2. 
Ota yoki onaning namunasi 
 
 
 
 
3. 
Oila davrasidagi suhbat 
 
 
 
 
... 
 
 
 
 
 
 
Izoh: shartli belgilar quyidagi mazmunni anglatadi:
(F) – fikringizni bayon eting;
(S) – fikringizni asoslovchi biron sababni ko’rsating;
(M) – ko’rsatilgan sababning asosli ekanligini isbotlovchi misol keltiring;
(U) – fikringizni umumlashtiring! 
 
OILADA BOLALAR BILAN MULOQOTNI YO’LGA QO’YIShNING 
PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK ShART-ShAROITLARI 
 
Reja:
1.
“Muloqot” tushunchasining mohiyati. 
2.
Oiladagi shaxslararo muloqot uslublari va ularning o’ziga xosliklari. 
3.
Oilada bolalar bilan muloqotni yo’lga qo’yishning o’ziga xos pedagogik-
psixologik jihatlari.
Tayanch tushunchalar:
muloqot, muloqot uslublari, oilaviy munosabatlarda 
qo’llaniladigan muloqot uslublari, oilada bolalar bilan muloqotni yo’lga qo’yish, 
oilada bolalar bilan muloqotni yo’lga qo’yishning o’ziga xos pedagogik-psixologik 
jihatlari.
“Muloqot” tushunchasining mohiyati. 
Oila inson uchun muqaddas maskan
,
kishilik jamiyatining ijtimoiy poydevoridir. Oilaviy turmushning asosiy maqsadi - 
bu farzand ko’rish orqali aholini qayta tiklash, avlodlar bilan ajdodlar vorisligi va 
davomiyligini hamda er yuzida insoniyat tarixiy taraqqiyotini ta’minlashdan 
iboratdir. 
Darhaqiqat, oila har bir shaxsda ilk yoshligidan boshlab shakllanadigan insoniy 
fazilatlar, ezgu-istaklar, qadriyatlar takomil topadigan, ming yillar davomida 
shakllangan o’zbek xalqining qadriyatlari va ma’naviy merosi ravnaqini 
ta’minlovchi tarbiya maskanidir. “Halollik, rostgo’ylik, or-nomus, sharmu-hayo, 
mehru-oqibat, mehnatsevarlik kabi barcha insoniy fazilatlar, eng avvalo, oilada 
shakllangan”. Bola shakllanishining ilk maktabi esa ota-onaning o’zaro 
munosabatlari majmui bo’lib hisoblanadi. “Oila haqida so’z yuritar ekanmiz, 
avvalo ko’z o’ngimizda ona siymosi shakllanadi. Oila muqaddasligini ta’minlovchi 
birinchi omil – ona, ahli ayolning pokizaligi, oqilaligi, mehru-muruvvati, sadoqati 
va vafodorligidir”. Ota-onalar munosabatlarda namoyon bo’luvchi o’zaro hurmat, 
mehr-oqibat, halollik, poklik, mehnatsevarlik, insonparvarlik kabi oliy toifadagi 
qadriyatlar ularning o’zaro munosabatlarida uyg’unlasha borib, oilada o’zaro 
munosabatlar maromini vujudga keltiradi. Oiladagi ushbu ijtimoiy jarayon yosh 
avlodning moddiy olam, ijtimoiy turmush haqidagi tasavvurlari, nuqtai nazarlari, 

---

125 
tushunchalari, dunyoqarashlari va sharqona odob-axloq qoidalari va ularga 
amaliyotda rioya etishning to’g’ri yo’l-yo’riqlarini ko’rsatadi. Yosh avlodning 
ma’naviy qiyofasi, ularning xatti-harakati, xulq-atvori dastlab oilaviy munosabat 
madaniyatida shakllanadi).
Tarixiy ma’lumotlarning guvohlik berishicha, oilaviy munosabatlar madaniyati 
sharq xalqlarida juda qadimdan rivojlangan ijtimoiy voqelik ekanligini ko’rsatadi. 
Qadimgi xalqlardan qolgan asori-atiqalarda, muqaddas diniy manbalarda, o’zbek 
xalqining og’zaki ijodi durdonalarida, sharqning buyuk mutafakkirlarining 
asarlarida sharq xalqlari, xususan o’zbek xalqiga xos oilaviy shaxslararo 
munosabatlarda namoyon bo’ladigan odob-axloq qoidalari, me’yorlari, insoniy 
fazilatlar ifodasi to’g’risida qimmatli ma’lumotlarni uchratish mumkin. 
Manbalarda oilasiz insoniy hayotni tasavvur qilib bo’lmaslik, barkamol farzand 
tarbiyasi, undagi er-xotin va o’zaro munosabatlar madaniyati, baxtli va farovon 
turmush kechirish yo’llari, hayotiy misollar yordami bilan hikmatlar va nasihatlar 
ko’rinishida bayon etilgan. A.Fitrat intizomlilikning ijtimoiy mohiyatini ta’riflar, 
o’zining “Oila yoki oila boshqarish tartiblari” asarida shunday deb yozadi: “Har bir 
millatning saodati va izzat, albatta, shu xalqning ichki intizom va totuvligiga 
bog’liq. Tinchlik va totuvlik esa shu millat oilalarining intizomiga tayanadi. 
Qaerda oila munosabati kuchli intizomga tayansa, mamlakat va millat ham 
shuncha kuchli qv muntazam bo’ladi”
93
.
O’z-o’zidan ravshanlashadiki, oilaviy tartib-intizom muammolari uning 
xuquqiy vazifalarini belgilaydi. Bunda eng muhimi, oilaning har bir a’zosiga xos 
ichki ntizom madaniyati, o’z burchi va ma’suliyatinianglashi bilan birga ular 
oilaviy muhitda o’z o’rnini belgilay olishi, oilaviy munosabatlarni hurmat qila 
bilishi, oila iqtisodiy imkoniyatlarini hisobga olishi, oila sha’nini sharaflashi, 
xullas, oilada o’z shaxsiy halovatini his qilmoq uchun halol va samimiy bo’lmoqqa 
erishishi zarur
94
. 
Oilaviy turmush bilan jamiyat taraqqiyotining doimiy mushtarakligi tufayli 
jamiyat taraqqiyotining barcha davrlarida ham oilaviy muammolar uning ilg’or 
vakillari diqqat-e’tiborida bo’lgan. Oilaviy hayot jamiyat taraqqiyotida va 
farzandlarning kamoloti uchun shu qadar muhimki, xuddi shu bois uni biror soniya 
ham diqqat-e’tibordan chetda qoldirib bo’lmaydi. 
Respublika psixologlari tomonidan o’zbek oilalariga xos muammolarni 
o’rganish yuzasidan bir qator ilmiy izlanishlar olib borilgan. Ana shu ilmiy 
ishlarda oila-nikoh munosabatlari, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash, o’zbek 
oilalaridagi milliy o’ziga xoslik, undagi nizolar va ularni keltirib chiqaruvchi 
muhim sabablar, ajralishlar va ularning salbiy asoratlari kabi bir qator masalalar 
har tomonlama o’rganilib tahlil qilingan.
Biroq, yuqoridagi ilmiy izlanishlarda oila barqarorligiga shaxslararo 
munosabatlar ta’sirining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari maxsus tadqiqot 
predmeti sifatida o’rganilmagan. Aslida oilaviy turmushda yuzaga keladigan 
muammolar, hatto oilaning buzilishi va uning salbiy asoratlari, hamma-hammasi 
93
Фитрат А. Оила ёки оила бошқариш тартиблар. –Тошкент: “Маънавият” нашриёти, 1998. – 53-бет. 
94
Сафаров О. Махмудов М. Оила маънавияти. –Тошкент: “Маънавият” 2009. – 247-бет. 

---

126 
undagi shaxslararo munosabatlar ta’sirining natijasi ekanligini hech qachon 
unutmasligimiz kerak. Bundan kelib chiqadigan xulosa shundan iboratki, oila 
barqarorligi, baxtli va farovon turmush kechirish, albatta, shaxslararo munosabatlar 
ta’sirining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari bilan uzviy bog’liq bo’lganligi tufayli, 
aynan shu muammo yuzasidan ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishni taqozo etadi.
Oilaviy munosabatlar farzandlarning aqliy, ruhiy kamolotini ta’minlab, ota-
onalarda o’ziga xos faollikni ham yuzaga keltiradi. Xususan, farzandlarning 
bevosita ta’siri tufayli ularning qiziqish hamda faoliyatlari doirasi kengayadi, 
o’zaro aloqalari mazmunan boyib boradi, real hayot mohiyatini chuqurroq anglash, 
ya’ni, farzandlar kamoloti, kelajagi timsolida o’z umri davomiyligini kurish holati 
ro’y beradi. 
“Muloqot” tushunchasi lug’aviy jihatdan arab tilidan tarjima qilinganda 
“uchrashish”, “ko’rishish”, “qabul qilish”
95
degan
 
ma’noni anglatadi. Mazmunan 
esa muloqot “ikki yoki undan ortiq shaxslarning o’zaro bir-biriga ta’siri etishi” 
hisoblanadi.
Har bir shaxs “muloqot jarayonida ijtimoiy tajriba, ta’lim-tarbiya, turli 
munosabatlar, axloqiy me’yorlar g’oya va mafkura omillari ta’sirida yashab 
ijtimoiylashadi va shaxs sifatida kamolotga etadi. Kishilar o’rtasidagi o’zaro 
muloqot pedagogik-psixologik fanlarning asosiy kategoriyalaridan biri hisoblanib, 
u o’z ichiga shaxslararo munosabatning eng muhim mexanizmlarini qamrab 
oladi”
96
.
Muloqot
– 1) kishilarning o’zaro aloqasi, bir-birlariga ta’sir ko’rsatishlari 
kishilar o’rtasidagi aloqani tiklash va rivojlantirish jarayoni;
2) kishilarning bir-birlariga ta’sir ko’rsatishi asosida ular o’rtasida ro’y beradigan 
axborot almashinuvi
97
.
Psixologiya fanida muomala kategoriyasi keng ma’noda tushuniladi hamda 
hamkorlik faoliyatining ichki aloqasini mujassamlashtirib, o’zaro ta’sir va o’zaro 
munosabatni aks ettiradi va ijtimoiy protsessual faoliyatni ifodalaydi.
Oila sharoitida ota-onalarning o’zlari atrofdagilar bilan ijobiy muloqot qila olish 
ko’nikmalariga ega bo’lishlari hamda farzandlarda ham juda yoshlikdan muloqot 
madaniyati sifatlarining shakllanib borishiga e’tibor qaratishlari zarur.