Guliston davlat universiteti pedagogika va psixologiya kafedrasi oila pedagogikasi

“Qur’oni karim” va hadislar oila tarbiyasining muhim manbalari sifatida.
Islom dinining muqaddas kitobi – “Qur’on” jahon madaniyatining bebaho boyligi 
sanaladi. Arab tilida “qiroat” ma’nosini anglatuvchi mazkur manbada shaxs 
ma’naviyatining yuksak namunasini ifodalovchi g’oyalar o’z aksini topgan. 

---

41 
Qur’oni karimda tabiiy va ijtimoiy borliq, ularning mohiyatini yorituvchi g’oyalar 
ifodalangan bo’lib, ushbu manba orqali ijtimoiy, shaxsiy faoliyatning halol va 
harom, yaxshi va yomon, ezgulik va yovuzlik tamoyillarga asoslanishi, oqibatlari, 
shaxslararo munosabatlar, shuningdek, jamiyat rivojiga ta’siri kabi ko’plab 
masalalar yoritilgan.
Eng e’tiborli jihati Qur’oni karim g’oyalari ijtimoiy munosabatlarning kishilar 
o’rtasidagi o’zaro tenglik, birodarlik, hamjihatlilikka asoslanishi, har bir insonning 
ma’naviy-axloqiy kamolotga intilishi borasidagi g’oyani targ’ib qiladi. Ijtimoiy 
hayotning qaysi sohasiga taalluqli bo’lmasin kishilarni o’zaro tinch-totuv 
yashashga, ezgu amallarni bajarishga da’vat etadi. Shu nuqtai nazardan asar katta 
ijtimoiy, ma’naviy-axloqiy qiymatga ega. Qur’oni karimda e’tirof etilishiga ko’ra, 
inson – eng oliy qadriyat sanaladi. Binobarin, Er yuzidagi jamiki tirik mavjudotlar 
orqasida faqat insongina ong va so’zlasha olish qobiliyati (nutq)ga ega va u 
o’zining har bir xatti-harakatini ongli ravishda tashkil etish, nazorat qilish, 
boshqarish, tahlil qilish, baholash hamda to’g’rilay oladi. Insonning ana shunday 
qobiliyatlarni o’zlashtira olishida Qur’oni karim g’oyalari ham asos vazifasini 
bajaradi.
Yuqorida aytib o’tilganidek, Qur’oni karimda jamiyat hayotining barcha 
sohalariga oid g’oyalar bilan birga nikohning muqaddasligi, oilaning har bir inson 
uchun qadrli maskan ekanligi hamda oilaviy munosabatlarning shaxs kamolotidagi 
o’rni borasidagi qarashlari alohida o’rin tutadi.
Islom dinining muqaddas manbai bo’lgan – Qur’oni karim g’oyalarini o’rganish 
asosida ularning “Oila pedagogikasi” fani mazmunini boyitishdagi imkoniyati 
katta ekanligiga guvoh bo’linadi. Manbada ilgari surilgan quyidagi g’oyalar bu 
o’rinda g’oyat samarali va ahamiyatlidir: 
-
nikoh qurish va uni bekor qilish tartibi (Qur’oni karimda nikohning 
muqaddasligi, har qanday sharoitda ham uni imkon qadar saqlab qolish zarurligi 
aytiladi); 
-
oilaviy munosabatlarni to’g’ri, samarali yo’lga qo’yish shartlari; 
-
ota-onalar va farzandlar, oilaning boshqa a’zolari ega bo’lgan huquq va 
majburiyatlar; 
-
oila a’zolarining bir-birlariga bo’lgan munosabatlarida etakchi o’rin 
tutadigan g’oyalar;
-
farzandlar tarbiyasini muvaffaqiyatli tashkil etishga nisbatan yondashuv mazmuni; 
-
oilaviy munosabatlarda yuzaga keladigan ziddiyatlar, ularning oldini olish 
va bartaraf etish yo’llari; 
-
oila xo’jaligini oqilona yuritish va oila a’zolari o’rtasidagi mehnat taqsimoti; 
-
oila sharoitida mulkiy munosabatlarni tashkil etish shakllari; 
-
oila a’zolari o’rtasidagi mulkni taqsimlash tamoyillari va b.
Nikoh va oilaning ijtimoiy ahamiyati Qur’oni karim “Rum” surasining 21-
oyatida shunday ifodalanadi: “Uning alomatlaridan (yana biri) – sizlar (nafsni 
qondirish jihatidan) taskin topishingiz uchun o’zlaringizdan juftlar yaratgani va 

---

42 
o’rtangizda inoqlik va mehribonlik paydo qilganidir. Albatta, bunda tafakkur 
qiladigan kishilar uchun alomatlar bordir”
29
. 
Qur’oni karimda “Niso” surasining 34-oyatida oilani shakllantirish, uning 
mavjudligini ta’minlash, muhofaza qilishda erkak kishining zimmasiga katta 
majburiyat yuklatilishiga alohida urg’u beriladi: “Erkaklar xotinlar ustidan (oila 
boshlig’i sifatida doimiy) qoim turuvchilardir. Sabab – Alloh ularning ayrimlari 
(erkaklar)ni ayrimlari (ayollar)dan (ba’zi xususiyatlarda) ortiq qilgani va (erkaklar 
o’z oilasiga) o’z mol-mulklaridan sarf qilib turishlaridir”
30
. Shuningdek, oila 
boshlig’i sifatida erkak kishi zimmasidagi muayyan vazifalarni hal etish bilan birga 
o’z ayoli oldida ham ijtimoiy, jismoniy va moliyaviy jihatdan burchli ekanligi 
ta’kidlab o’tiladi: “...Ular bilan totuv turmush kechiringiz...”
31
. 
Er yuzidagi barcha jonzotlar, shu jumladan, insonlar ham tabiiy instinktga ko’ra 
juft-juft bo’lib yashaydi. Ikki jins vakili o’rtasidagi kelishuvga asoslanib 
quriladigan oila insoniyat tarixining barcha davrlarida ham sharafli yumush 
hisoblanadi. Oila qurishdan asosiy maqsad sulolaning mavjudligini ta’minlash, 
umumiy holda insoniyat, juz’iy yondashuvga ko’ra esa millat (elat, qabila, urug’) 
hayotini davom ettirishdir. Bu haqida muqaddas manba “Nahl” surasining 72-
oyatida shunday deyiladi: “Alloh sizlar uchun o’zlaringizdan juftlar yaratib, 
juftlaringizdan sizlar uchun o’g’illar va nabiralar paydo qildi va Sizlarni pok 
narsalardan rizqlantirdi”
32
. 
Oila qurish muhim ijtimoiy ahamiyatga ega. Nikohga kirishish va oila qurish 
orqali har bir balog’atga etgan yigit va qiz zimmasidagi ana shu muhim ijtimoiy 
vazifani ado etadi. Bu xususida Rasululloh (s.a.v.) har bir oila qurish layoqatiga 
ega yigitlarga shunday murojaat qilganlar: “Ey, yoshlar jamoasi! Sizlardan 
uylanishga qodirlari uylansin, chunki uylanish ko’zni va a’zoni haromdan saqlaydi. 
Uylana olmaganlar ro’za tutsin, chunki ro’za uning uchun bichilishdir”
33
. Boshqa 
bir hadisda esa uylanish nafaqat Islom ta’limoti nuqtai nazardan, balki boshqa 
dinlar g’oyalariga ko’ra ham sunnat (hadislarda targ’ib etilib, ibodat, muomala 
hamda ijtimoiy munosabatlarda qo’llaniladigan amal) sanaladi: “To’rtta yaxshi 
ish bor, ular payg’ambarlar sunnatidan sanaladi: hayo, xushbo’ylik, misvok tutish 
va uylanishdir”
34
. 
Oila – insoniyat mavjudligini ta’minlovchi muhim omil sifatida baholanadi. 
Qur’oni karim “Ra’d” surasining 38-oyatida oilalarni yaratish uchun har bir 
voyaga etgan hamda oila qurish layoqatiga ega shaxs, hatto payg’ambarlarning 
ham insoniy burchi ekanligi uqtiriladi: “Darhaqiqat, Sizdan ilgari ham (ko’p) 
payg’ambarlar yuborganmiz va ularga xotinlar va zurriyotlar berganmiz”
35
. 
29
Қуръони карим маъноларининг таржима ва тавсири / Тарж.ва тафсир муал. Шайх А.Мансур. 
Таҳр.ҳайъати: У.Алимов ва б. – Тошкент: “Тошкент ислом университети” НМБ, 2012. – 404-бет. 
30
Ўша манба. – 84-бет. 
31
Ўша манба. – 80-бет. 
32
Ўша манба. – 274-бет. 
33
Бухорий, Муслим, Абу Довуд, Термизий, Насоий, Доримий, Аҳмад. 
34
Ал-Бухорий, Имом Исмоил. Ал-жоме ас-саҳиҳ. – Тошкент:
35
Қуръони карим маъноларининг таржима ва тавсири / Тарж.ва тафсир муал. Шайх А.Мансур. 
Таҳр.ҳайъати: У.Алимов ва б. – Тошкент: “Тошкент ислом университети” НМБ, 2012. – 254-бет. 

---

43 
Qur’oni karim “Niso” surasining 19-oyatida ijtimoiy munosabatlarning 
samimiy, sog’lom, o’zaro yordam, hamjihatlik, totuvlikka asoslanishi er va xotinning 
bir-birlariga bo’lgan mehru muhabbati, bir-birlarini qo’llab-quvvatlashlari, hayotiy 
qiyin vaziyatlarda bir-birlariga taskin berishlari, baxtli, saodatli vaqtlarda esa bir-
birlarining quvonchlariiga sherik bo’lishlari, bir-birlarini ayb va kamchiliklari 
uchun kechirishlari hisobigagina ta’minlanishi aytiladi: “Ey, imon keltirganlar! 
Sizlarga xotinlarni majburiy ravishda meros qilib olish halol emasdir. Yana, ularga 
bergan mahrlaringizning bir qismini qaytarib olib ketish niyatida xotinlaringizga 
tazyiq qilmangiz! Agar ular aniq buzuqlik qilsalar (bu mustasnodir). Ular bilan 
totuv turmush kechiringiz. Agar ularni yomon ko’rsalaringiz, (bilib qo’yingki,) 
balkim sizlar yomon ko’rgan narsada Alloh (sizlar uchun) ko’pgina yaxshilik 
paydo qilishi mumkin”
36
. 
Ushbu g’oya Rasululloh (s.a.v.) hadislarida yanada rivojlantirilib, oiladagi 
tinchlik, totuvlikni ta’minlovchi, farzandlarning etuk shaxs bo’lib voyaga 
etishlarini kafolatlovchi shartlardan biri – bu oila boshlig’i bo’lgan erkaklarning 
o’z ayollariga nisbatan yaxshi munosabatda bo’lishi ekanligiga urg’u berib o’tiladi. 
Abu Hurayradan rivoyat qilingan quyidagi hadisda bu xususida shunday deyilgan: 
“Sizlarning ichingizdagi yaxshi erkak o’z ahli ayoliga nisbatan yaxshi 
munosabatda bo’lganidir. Men esa o’z ahlimga sizlardan ko’ra yaxshiroq 
munosabatdaman”
37
. Shu bilan birga erkaklar oilaviy hayot, oilaviy munosabatlar 
muvozanatining barqaror bo’lishiga ham mas’ul ekanliklari aytiladi: “Hech bir 
mo’min hech qaysi mo’mina ayolini yomon ko’rmasin! Agar uning xulq atvoridan 
birini yoqtirmasa, boshqa xulqini yoqtirishi mumkin”
38
. 
Ayni o’rinda shuni ham alohida qayd etib o’tish joizki, Islom ta’limoti o’zida 
insonparvarlik g’oyalarini aks ettiradi. Buning isbotini birgina ayollarga bo’lgan 
munosabatda ham ko’rish mumkin. Islomgacha bo’lgan insoniyat tarixidan 
ma’lumki, ayollar matriarxal (urug’chilik jamiyatining ona hukmronligi davri)ni 
istisno qilganda boshqa bosqichlarda ayol kishiga nisbatan past nazar bilan 
qaralgan. U bir buyum sifatida e’tirof qilingan va ayolga bir buyumga qilganidek 
munosabatda bo’lingan. Islom ta’limotida esa ayollar ham muayyan haq-
huquqlarga egaligi ko’rsatib o’tilgan. Xususan, oila muhitida erkaklarning 
zimmalarida xotinlarning ham haqlari borligi aytiladi. Bu o’rinda misol sifatida 
quyidagi hadisni keltirib o’tish joiz. Abu Dovuddan rivoyat qilingan ushbu hadis 
mazmuniga ko’ra sahobalar Rasululloh (s.a.v.)dan: “Zimmamizda xotinlarimizning 
qanday haqlari bor?” – deb so’rashganda Ular: – Eganingizda uni ham 
edirmog’ingiz, kiyganingizda kiydirmog’ingiz, yuziga urmaslik, yomon so’zlar 
bilan haqorat qilmaslik, faqat xonadan chiqmagan holda o’rinni boshqa qilib 
yotmoqlik”, – dedilar”
39
.
Boshqa bir hadisda esa shunday g’oya yoritiladi: “Ayollar haqida Allohdan 
qo’rqinglar, darhaqiqat, ular sizning yordamchilaringiz bo’lib, sizlarning ulardagi 
36
Ўша манба. – 80-бет. 
37
Ал-Бухорий, Имом Исмоил. Ал-жоме ас-саҳиҳ. – Тошкент:
(Манбани юқоридаги мисол асосида тўлиқ 
келтиринг). 
38
Ўша манба. – хх-бет.
39
Ўша манба. – хх-бет.

---

44 
haqqingiz shundan iboratki, sizning uyingizga siz yoqtirmagan birorta kimsa 
bostirib kirishiga yo’l qo’ymaslik. Bordi-yu, shunday qilsalar ularni jarohat 
etkazmaydigan qilib urishib qo’yingiz! O’z navbatida sizlar ham ularni yaxshilik 
bilan edirib, kiydiringiz”
40
. 
Erkaklar tabiatan ayollardan fiziologik va jismoniy imkoniyatlariga ko’ra ustun 
qilib yaratilgan. Hadislarining birida oilaning moddiy ta’minotini yaratish, uni 
oqilona sarflash, o’z qaramog’idagilar – ayoli, farzandlari, ota-onasi va uning 
vasiyligidagi shaxslarni moddiy jihatdan ta’minlash uchun ham mas’ul ekanliklari, 
ularni bu omildan mahrum etish gunoh ekanligi alohida qayd etilib o’tilgan: “Kishi 
o’z qaramog’idagilarini nafaqasiz tashlab qo’yishi uning qattiq gunohkorligiga 
kifoya qiladi”
41
. 
Rasululloh (s.a.v.) hadislarida jamiki yaxshiliklarning eng afzali – oilaga, uning 
a’zolariga qilingan yaxshilik ekanligiga alohida urg’u berib o’tilgan. Bu xususida 
Tabaroniydan rivoyat qilingan ushbu hadisda shunday deyiladi: “Yaxshilik 
qilishni, mehr-shafqat va mehribonlikni oilangdan boshla!”
42
. 
Qur’oni karim hamda Rasululloh (s.a.v.) hadislarida oilaviy munosabatlarni 
tashkil etishning huquqiy asoslari borasida ham so’z boradi. Xususan, oila 
tarbiyasida o’ziga xos ahamiyatga ega masala – ota-onalar va farzandlar 
o’rtasidagi munosabat mohiyati, jumladan, ularning bir-birlari oldilaridagi haqlari 
aniq ko’rsatilgan. Ota-onaning o’z farzandlari oldidagi haqlarini uzishlari 
qanchalik muhim bo’lsa, farzandlarning o’z ota-onasiga ko’rsatadigan 
mehribonligi, rahm-shafqati ham shunchalik ahamiyatga ega. Muqaddas 
manbalarda farzandlarning ota-onar oldidagi haqlarining quyidagilardan iboratligi 
qayd etilgan: 
- farzandga ota-ona xatti-harakatlarining malol kelmasligi; 
-
ota-onaga ularning dillariga og’ir botadigan so’z aytmaslik; 
-
ota-onaga ehtirom bajo keltirish; 
-
otan-onaga rahm-shafqat ko’rsatish;
-
ota-onaning haqlariga duo qilish. 
Qur’on karimda insonga xos eng yuksak axloqiy fazilat sifatida sabr-qanoat 
ulug’lanadi. Buning isbotini sifatning Qur’on karimda eng ko’p tilga olinishida 
ham ko’rish mumkin. Muqaddas manbada qayd etilganidek, sabr-qanoatlilik, 
sabotlilik qiyinchiliklarga, musibatlarga bardosh berish, yomon kishilar tomonidan 
etkazgan nohaqliklarga chidash deganidir. Shu blan birga Qur’oni karimda 
muayyan xislatlar sabrning, ya’ni ba’zi holatlarga nisbatan shaxs munosabatining 
darajasini belgilovchi mezon sifatida e’tirof etiladi. Jumladan, qiyinchiliklarga 
nisbatan shijoat, shahvoniy hirsga nisbatan iffat, jahlga nisbatan esa halimlik 
sabrning eng muhim mezonlar sanaladi.
Rasululloh (s.a.v.) hadislarida insonning kamolotini ta’minlovchi insoniy 
fazilatlar qayd etilgan. Bunday fazilatlar sirasiga o’zgalarga mehr-oqibat 
ko’rsatish, saxiylik, ochiq ko’ngillik, ota-ona, kattalar va qarindoshlarga nisbatan 
muruvvatli bo’lish, ularga g’amxo’rlik qilish, vatanga muhabbat, mehnat va kasb-
40
Ўша манба. – хх-бет.
41
Ўша манба. – хх-бет.
42
Ўша манба. – хх-бет.

---

45 
hunarni ulug’lash, halollik, poklik, do’stlik, oliyjanoblik, rahm-shafqatlilik, 
kamtarlik, rostgo’ylik va vijdonlilik kabilar kiritilgan.
Hadislarda komil inson qiyofasida namoyon bo’luvchi ijobiy xislatlar 
ulug’lansa, aksincha, isrofgarchilik, ta’magirlik, ochko’zlik, nafs, shahvoniy 
hislarga berilish, baxillik, johillik kabi illatlar qoralanadi.