Guruh talabasi Qurbonboyeva Madinabonuning O’zbek tilining mazmuniy sintaksisi fanidan mustaqil ish topshirig’i

(Bobur)

4. 
   2. Zamon va makon ifodalovchi birliklar yordamida ham matnni
   shakllantirish va uning komponentlarini bog’lash mumkin. Badiiy asardagi voqea
   hodisalar muayyan vaqt asosida ro’yobga chiqadi. Faqat badiiy asardagi vaqt
   tushunchasi real hayotdagi vaqt muntazamligidan farq qiladi. “Vaqt ma’noli
   leksemalar matn qismlarinin distant (masofasiz, bilvosita) va kontakt (masofali,
   bilvosita) bog’lash uchun xizmat qiladi. Ayrim temporal so’zlar leksik-grammatik
   bog’lovchi vazifasinin bajarib, matndagi xronologik ketma-ketlik, izchillikni aks
   ettirib turadi”7
   Ertalab-chi, oyi, yomg’ir yog’di. Qattiq yomg’ir yog’di. Siz bahor yomg’irini
   yaxshi ko’rardingiz… Keyin oftob chiqib ketdi. Qarang oftob charaqlab
   yotibdi…(0'.Hoshimov). Ushbu matnning shakilanishida vaqt ma’noli birliklarning
   alohida xizmati bor. Birinchi gapda ertalab leksemasi yordamida sutkaning shu
   qismida sodir bo’lgan tabiat hodisasi haqidagi xabar ifodalanyapti. Keyingi gaplarda
   7 Yo’ldoshev M., Isoqov Z., Haydarov Sh. Badiiy matnning lisoniy tahlili.– Toshkent: Alisher Navoiy nomidagi
   O’zbekiston Milliy kutubxonasi, 2010. ifodalangan hodisalar ham ayni vaqt birligida ketma-ketlikda ro’yobga chiqqan. Ya'ni: ertalab > yomg'ir yog'di > qattiq yog'di > oftob chiqdi > charaqlab ketdi. Makonni bildiradigan leksemalr ham matnni shakllantiruvchi vosita bo’la oladi.
   Odatda yozuvchilar voqea sodir bo’layotgan makonni batafsil tasvirlashga harakat
   qiladilar. Makon ma’noli leksema keltirildimi, albatta uning tavsifi ham beriladi. Shu
   tarzda matn yuzaga keladi. Gaplar o’zaro kontakt va distant aloqaga kirishadi.
   Bog' juda orasta, yo’laklarga oltinrang qumlar solingan, marmar ariqlardan
   tiniq suvlar jildirab oqadi. Chorchamanlarda mamlakatning eng noyob gullari
   muattar hid taratib ochilib turibdi (P.Qodirov).
   

5. 
   3. Parsellyatli tuzilmalar yordamida birikish. Og’zaki nutqda, matnda ba'zan
   muloqot talabiga ko’ra yaxlit bir jumlada uzilish sodir bo’ladi. So’zlovchi
   tinglovchiga biror voqea-hodisa haqida xabar berayotganda mana shu xabar ichidagi
   eng muhim fikrni boshqalaridan ajratib, alohida ta'kidlab aytishga harakat qiladi.
   Ma'lumki, ta'kid og'zaki nutqda ohang, pauza, mantiqiy urg'u kabi vositalar
   yordamida amalga oshirilsa, matnda parsellyatli tuzilmalar - matn komponentlarini
   ekspressiv-stilistika maqsadga ko’ra qayta tartiblash orqali namoyon bo’ladi.
   Masalan: 1. Hurriyat va adolat uchun kurashish kerak. Yoki: 2. Kurashish kerak.
   Hurriyat uchun. Adoiat uchun. Birinchi gap odatdagi tartibda tuzilgan sodda gap
   hisoblanadi. Ikkinchi gap esa parsellyatli tuzilma hisoblanadi. Uch komponentli bu
   qurilmada birinchi qism - asos, qolganlari esa parsellyat bo’lak hisoblanadi.
   “Parsellyatli tuzilmalardagi tartib mohiyat e'tibori bilan ta'sirchan so’z tartibi bo’lib, uslubiy jihatdan betaraf tuzilmali gap qismlarini kommunikativ maqsadga muvofiq tarzda guruhlash, sintaktik jihatdan qayta o’rinlashtirish sifatida ro’yobga chiqadi. Gap tuzilmasini bu xilda qayta qurish (uning qismlarini sintaktik jihatdan ajratishga asoslanadi va o’ziga xos ekspressiv ifoda shakli hamda funksional–semantik munosabatlar tarkib topadi”.
   Jalil aka deraza tagida yotardi(1). To’shakda(2). Bolishi baland(3) Unga
   suyanib, boshini ko’tarsa, bog'ni ko’radi(4). O’zi obod qilgan bog'u(5).
   (Sh.Xolmirzayev).
   Bu matn parchasi beshta gapdan tashkil topgan. 1-gap asos, 2-gap parsellyat.
   Asosdagi o’rin hoii konkretlashtirilmaganligi uchun parsellyat bo’lak sifatida
   ajratilgan. 3-parsellyat gap ham asosdagi o’rin holini ta'kidlashga xizmat qiigan.
   Shuningdek, 4-gap bifan 1-gap o’rtasidagi aloqani zichlashtirgan. Ya'ni, qahramon
   deraza tagida yotibdi. To’shakda yotibdi. Baland bolishli to’shakda yotibdi. Unga
   suyansa o’zi obod qilgan bog'ni ko’radi. 5-gap 4-gapning parsellyati hisoblanadi.
   Ya'ni asos(4)dagi to’ldiruvchi(bog')ni aniqlashga xizmat qilgan.
   

6. 
   4. Nominativ (atov) va infinitiv gaplar ham matnni shakllantiruvchi sintaktik
   birliklar hisoblanadi. Atov gaplar biror narsa-buyumning mavjudligini tasdiqlaydi
   yoki ko’rsatadi. Atov gaplar matnda yolg'iz qo’llanmaydi, ulardan keyin atov gap
   mazmunini ochuvchi, tavsiflovchi boshqa gap yoki gaplar keltiriladi. Natijada matn hosil bo’ladi. Masalan: Bugun bayram. Ko’chalar gavjum. Sho’x-sho’x kuylar yangraydi. Guras-guras odamlar o’tadi. o’yin-kuigi, shodon shovqin bahor osmonini titratadi (O’. Hoshimov).
   Infinitiv gaplar grammatik asosi harakat nomi bilan ifodalanadigan, yakka so’z
   yoki bir necha so’zdan iborat bo’lgan gaplardir: Kutish! Soniyalar daqiqalarga, daqiqalar soatlarga aylanadigan bekat «Bunday gaplar mazmunan ish-harakatni
   atab, shu ish munosabati bilan ajablanishni, shodlanishni va shunga o’xshash
   holatlarni, shunga bog’langan hayajonlarni bildiradi ».
   

7. 
   5. Murojaat birliklari va ularning matnni shakllantirish imkoniyatlari.
   Murojaat birliklari kundalik hayotimizda, nutq faoliyatida keng qo’llaniladigan,
   o’zaro aloqa aralashuvga faol xizmat qiladigan, so’zlovchining tinglovchiga bo’lgan munosabatini ifodalaydigan, o’ziga turli modal ma’nolarni tashiydigan o’tkir, ta’sirchan vositadir. Mumtoz badiiyat ilmida murojjat birliklari nido va iltifot san'ati doirasida o’rganilgan. Murojaat birliklaridan nutqda tinglovchi e'tiborini tortish, xitob qilish, undash kabi maqsadlarda foydalaniladi. Bunday birlilarda so’zlovchi va tinglovchi o’rtasidagi turli kommunikativ munosabatlar ifodalangan bo’ladi. Misollar; - Malikam,- debdi jahl otiga minib. - Sizga ruxsat! Saltanat xazinasidan o'zingiz uchun eng qimmatli narsani oling-da yurtingizga jo’nang! (O’. Hoshimov)