Guruh: xt 1819 Talaba: Rahmatullayeva Nozima 5-mavzu. XIX asrda qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning vujudga kelishi. Vilgelm fon gumboldt ta`limoti

Guruh: XT 1819

Talaba: Rahmatullayeva Nozima


5-MAVZU. XIX ASRDA QIYOSIY-TARIXIY TILSHUNOSLIKNING VUJUDGA KELISHI. VILGELM FON GUMBOLDT TA`LIMOTI

1. Mustahkamlash uchun savollar:

1. Vilyam Jons kim va u tilshunoslik rivojiga qanday hissa qo’shgan?

2. “Hindlarning tili va donoligi” asari haqida nimalarni bilasiz?

3. Tilshunoslik tarixidagi XIX asr haqida gapirib bering?

4. Tilshunoslik tarixidagi qiyosiy-tarixiy metodning yaratilishidan to yosh grammatikachilargacha bo’lgan davr haqida nimalarni bilasiz?

5. Tilshunoslik tarixidagi yosh grammatikachilar davri haqida nimalarni bilasiz?

6. Tilshunoslik tarixidagi yosh grammatikachilar davridan to Ferdinand. de Sossyurning “Umumiy tilshunoslik kursi” asari va xet yozma yodgorliklarini o’qib, ma’nosini ochib berishgacha bo’lgan davr haqida nimalarni bilasiz?

7. Tilshunoslik tarixidagi Ferdinand de Sossyur g’oyalaridan bizning davrimizgacha bo’lgan davr haqida nimalarni bilasiz?.

8. Frans Bopp kim va u tilshunoslikka qanday hissa qo’shgan?

9. Rasmus Rask kim va u tilshunoslikka qanday hissa qo’shgan?

10. Aleksandr Xristoforovich Vostokov kim va u tilshunoslikka qanday hissa qo’shgan?

11. Komparativistika nima?

12. Qachon Hind-Yevropa tillari qiyosiy –tarixiy jihattan o’rganilishni boshlagan?

13. Qiyosiy – tarixiy metodning asoschilari kimlar?

14. Frans Boppning qanday asarlarini bilasiz?

15. Rasmus Rask tilshunoslik tarixida qanday ishlari bilan yodga olinadi?

16. Yakob Grimmning “Nemis grammatikasi” asarining muhim jihati nimada?

17. Vilgelm fon Gumboldt kim va tilshunoslikka qanday hissa qo’shgan?

18. Vilgelm fon Gumboldtning til haqidagi nazariy falsafiy qarashlari o’zining qaysi asarida bayon etilgan?

19. Vilgelm fon Gumboldtning til shakli ta’limotining asosiy go’yasi nimadan iborat?

20. Vilgelm fon Gumboldtning nechta til antinomiyasini bilasiz
Savollarga Javoblar

1.Uilyam Jons (inglizcha ser William Jones: 1746 yil 28 sentyabr — 1794 yil 27 aprel) — ingliz (uels) filologi, sharqshunos (asosan, hindshunos) va tarjimon, Osiyo jamiyati asoschisi; an’anaviy ravishda qiyosiy tarixiy tilshunoslikning asoschisi hisoblangan.

2.Hindlarning tili va donoligi» asarida sanskrit tilining na faqat lug`at tarkibida, balki grammatik munosabatida ham lotin, grek, german va fors tillariga qarindosh ekanligini, ularning kelib chiqishiga ko`ra umumiy asosga egaligini qayd etadi.
3.19-asrda hindevropashunoslikning asosiy tarmoqlari (ellinistikayunonshunoslik, romanistika, germanistika, slavyanshunoslik, keltshunoslik va boshqalar) batamom shakllanib boʻldi. Hindevropa tillari uchun ishlab chiqilgan qiyosiytarixiy metod tamoyillari ushbu oilaga kirmaydigan boshka tillarga ham tatbiq etildi. Shu tarika semitologiya, turkiyshunoslik, finugorshunoslik, afrikashunoslik kabi sohalar shakllanadi. T.ning 20-asr boshlaridagi rivojlanishida Ferdinand de Sossyurnnnt asarlari, birinchi navbatda, "Umumiy tilshunoslik kursi" (1916) muhim rol oʻynadi. Sossyur tilning belgi nazariyasini yaratdi, sinxroniya va diaxroniya, ichki lingvistika, tashki lingvistika va boshqa muammolarni tadqiq qildi
4.Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik, qiyosiy tilshunoslik, komparativistika — tilshunoslikning qarindosh tillarni, yaʼni genetik jihatdan oʻzaro bogʻliq tillarni oʻrganuvchi, ular oʻrtasidagi munosabatlarni aniqlovchi hamda ularning zamon va makon boʻyicha tadrijiy taraqqiyotini tavsiflovchi sohasi; til oilalarining , shu tizimlardagi ayrim tillar va elementlarning kelib chiqishini aniqlash, jumladan, tillar oʻrtasidagi genetik qarindoshlikni — ularning yagona bir manba (bobo til)dan kelib chiqqanligini aniqlash (tillarning genealogik tasnifi) ham Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikt.ning maqsadlari doirasiga kiradi.

5.XIX asrning oxirgi choragida tilshunoslikda yosh grammatikachilarning qarashlari etakchi o`rin egalladi. Bu oqimning vujudga kelishi qiyosiy-tarixiy tilshunoslik shakllangandan yarim asr o`tgach amalga oshdi. Bu davrga kelib tillarni qiyosiy-tarixiy jixatdan o`rganish butun dunyo bo`ylab tarqaldi. Agar komparativistika taraqqiyoti birinchi davrida nemis va Daniya olimlari etakchilik qilgan bo`lsalar, keyingi davrda Evropa va Amerikaning ko`pgina mamlakatlarida lingvistik markazlar, ilmiy maktablar yuzaga keldi.

6.Shunday kilib, yosh grammatikachilar ta`limotida kiyosiy-tarixiy tilshunoslik metodikasiga anikliklar kiritildi. Semasiologiya va funkcional semantik grammatikaning asosiy muammolari urtaga tashlandi. Til va nutkning uzaro munosabati taxlil kilindi.Saussurening tilshunoslikdagi qarashlari Jeneva tilshunoslik maktabi vakillari Sh.Balli, A. Seshe asarlarida, fransuz sotsiologik maktabi namoyandalari A. Meye, J. Vandriyes va boshqalarning ilmiy ishlarida, strukturalizm kridalarida aks etgan.
7.Ferdinand de Sossyur (1857-1913) 1857 yilda Shveytsariyada tug'ilgan tilshunos edi. U yoshligidanoq ushbu fanni o'rganishga qiziqish bildirgan bo'lsa-da, u o'z ishini falsafa yoki fizika singari boshqalar bilan birlashtirgan. Tilga va uning rivojlanishiga bo'lgan qiziqishi uni Hindistonning qadimgi tili bo'lgan yunon, lotin va sanskrit tillarini o'rganishga olib keldi.
Sossyur Parijda va o'limigacha Jenevada professor bo'lgan. Aynan o'sha so'nggi shaharda u o'zining nazariyalarining ko'pini ishlab chiqqan, garchi u hech qachon nashr qilmagan bo'lsa ham. Aslida, uning o'limidan keyin uning ishini ommalashtirish uchun uning sobiq shogirdlari javobgar bo'lishgan.
8.XIX asrning boshlariga kelib, tilshunoslikka alohida fan sifatida qarash g`oyasi qat`iy tus oldi. Ya`ni XIX asrning birinchi choragida tilshunoslikda faktlarni yig`ish, ularga e`tibor berish g`oyasidan qiyosiy-tarixiy g`oyaga-nuqtai nazarga burilish, o`tish yuz berdi. Albatta, XIX asrning boshlariga kelib, nuqtai nazarlarning o`zgarishiga lisoniy kuzatishlar, bu kuzatishlardan kelib chiqqan muayyan jiddiy fikrlar sabab bo`ldi. Aniqrog`i, XIX asrdan
9.Ingliz tilidan tarjima qilingan-Rasmus Kristian Rask daniyalik tilshunos va filolog edi. U bir nechta grammatika yozgan va qiyosiy fonologiya va morfologiya ustida ishlagan. Rask tillarni o'rganish uchun ko'p sayohat qildi, avval Islandiya, u erda Islandiyaning birinchi grammatikasini yozdi, keyinchalik Rossiya, Fors, Hindiston va Seylonga