Hacı Nərimanoğlu
Yüklə 0,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Almanların gördükləri və yazdıqları
- Yunanlar ermənilərin törətdikləri vəhşiliklərdən dəhşətə gəlmişlər
- Moldova ombudsmanı Aureliya Qriqoriu
- Təbrizli kürd Sərdar Baray adlı səyyahın İran arxivlərində saxlanan
|
•
Böyük Britaniyanın Xarici İşlər Nazirliyinin Siyasi kəşfiyyat şöbəsi tərəfindən hazırlanmış 1918-ci il 28 oktyabr tarixli memorandumdan: “Erməni məsələsini çözərkən nəzərə alınmalıdır ki, onun cazibə mərkəzi Qafqazda deyil, Kiçik Asiyadadır; ermənilər Qafqaza əsasən qaçqın kimi son on illərdə Rusiya hakimiyyəti dönəmində gəlmişlər. Rusiya hökuməti burada onlardan gürcülər və tatarlar arasında ixtilafları təşviq etmək məqsədilə istifadə etmişdir”.
31
•
yazır: "Vanda 20 min adam yaşayırdı. 20 aprel 1915-ci ildə rusların yaxınlaşması ilə birlikdə ermənilər özlərində saxladıqları silahları çıxararaq döyüşə başladılar. Şəhərdə böyük bir vətəndaş müharibəsi, qardaş döyüşü başladı. Günlərlə küçə qarşıdurmaları oldu. Ruslar şəhərə yaxınlaşınca, türklər şəhəri boşaltma qərarı aldılar və bir gecədə vətəndaş və əsgər şəhəri tərk etmək məcburiyyətində qaldı. Geriyə yalnız qadınlar, yaşlılar və xəstə türklər qaldı. Ertəsi gün şəhər erməni şəbəkələrinin və rusların əlinə keçincə, ermənilər qaça bilməyən qadın, yaşlı və xəstə türkləri qətl etdilər. Dindar bir xristian olaraq əvvəl özlərinə bu qətliamları dayandırmağı söylədim, lakin onlar buna əhəmiyyət vermədilər, bu cinayətlərin böyük bir günah olduğun dedim. Rusların gəlməsindən sonra döyüş müxbirlərinin yazdıqları yalanları görüncə, bu jurnalistlərin yazdıqlarına inamım qalmadı. Ermənilər türklərin geridə buraxdıqları mal və mülkə əl qoydu və sanki özlərinin imiş kimi, qamarlayıb istifadə etməyə başladılar. Yetimxanama ətraf kəndlərdən türk qadınlar gəlməyə başladı. Rusların bölgədə tapıb topladığı bu qadınları qorumağa aldıq. Yoxsa bu zavallılar çetelərin əlində qalacaqdılar. Bu qadınlara çox köməkçi ola bilmədik. Çünki çeteçilərdən çox pis rəftar görmüş, namuslarına təcavüz edilmiş bu qadınlar qorxudan tir-tir əsirdilər. Türk millətinin geridə qalan bu çarəsiz qadınlarına çeteciler tərəfindən şüurlu və istəkli olaraq edilmiş bu təcavüzlər və pisliklər Vanda qaldığım müddət içində yaşadığım ən qaranlıq və ən kədərli hadisələrdir.Türk birliklərinin Van şəhərinə yaxınlaşdığını görən rus generalı 3 avqust 1915-ci ildə döyüşmədən şəhəri tərk etmə qərarı aldı. Şəhər boşaldıqdan sonra yandırılması qərarı verildi. Xəyal qırıqlığına uğramış erməni xalqı geri çəkilən rus ordusu ilə birlikdə ən az 10 min adam olaraq şəhəri tərk etməyə və Rusiyaya doğru köç etməyə başladı. Bu köçkünlərin kiçik bir hissəsi Rusiyaya çata bildi. Günlərlə yollarda piyada olaraq gedən bu qaçqınlar, yorğunluq, xəstəliklər və epidemiyalar səbəbiylə öldülər. Sərhədə çatanları isə ruslar ölkə içinə almayıb, sərhəddəki qaçqın düşərgələrində gözlətdilər. Guya qurtarıcı olaraq gələn ruslar, geri çəkilərkən birlikdə gələn bu xalqı, "bizdə kifayət qədər kasıb xalq var" deyə sərhəddən içəri qoymadı. Bu zavallılar pərişanlıq içində aclıq və susuzluqdan öldülər. Ruslar şəhəri yandırdıqdan sonra şəhəri tərk edərkən yetimxanadakı uşaqların özləriylə birlikdə gələ bilməyəcəyini, uşaqların bu yanmış şəhərdə buraxılmasını istədilər. Anladığım qədəriylə onlar bu erməni uşaqlarını istəmirlər, onların burada qalıb aclıq və susuzluqdan ölmələrini istəyirdilər. Şəhəri tərk edən ermənilər və ruslar şəhəri tamamilə yandırdılar. Gedərkən yetimxanaların başçısı İsveçrəli missioner Rahib Spörri mənə bir miqdar pul verdi. Rus əsgərləri mənə və yetimxanalarda uşaqlarına bələdçilik edərək bizi sərhədə qədər aparacaqlarına söz verərək, qayığa mindirib Van gölünə getdik. Rus əsgərləri daha sərhədə yaxınlaşmadan bizi türk sahillərində sahilə çıxartdılar və bizi ortada üz üstə buraxaraq qaçdılar. Döyüş bölgəsinin ortasında qalmışdıq və Vana geri dönməkdən başqa çarəmiz yox idi. Aclıq və susuzluq içində günlərlə gedərək Van şəhərinə geri dönmək məcburiyyətində qaldıq. Daha sonra kiçik bir birlik olaraq türk əsgərləri şəhərə girdilər. Yanmış bomboş bir şəhər gördülər. Birlikdə geri gətirdiyim pərişan haldakı erməni yetim uşaqlara kömək edib binamızı təmir etdilər. Sanki Tanrı türk əsgərlərini bizə kömək etsin deyə göndərmişdi. Sonra rusların yaxınlaşdığı xəbəri gəlincə Vana girmiş bu kiçik türk birliyi şəhəri tərk etdi. Ardından ruslar təkrar şəhərə girdilər. Bir müddət sonra türklərin böyük bir birliklə geri gəlməkdə olduğu xəbəri gəlincə, ruslar şəhəri yenə boşaltma qərarı aldılar. Erməni yetim uşaqlarını onlarla birlikdə götürməyimə ruslar yenə icazə vermədilər. Bu sırada zəngin bir erməni tacirinin Vandaki gizli anbarında saxladığı parçaları almaq üçün böyük
32
rüşvətlər ödəyərək Vana gəldiyini və parçaları alıb Tiflisə gedəcəyini eşitdim. Bu tacirə yalvardım, yalvardım, lütfən yalnız qumaşlarınızı deyil, bu zavallı özünüzdən olan erməni yetim uşaqları da birlikdə Tiflisə götürünüz- dedim. Adam sonunda “bəli” dedi. Eşitdiyimə görə sözündə durmuş və uşaqları Tiflisə aparmışdır." •
Alferd Kerte (Alman səyyahı): “Türklərlə iş görəndə sözlə danışmaq kifayətdir, müqavilə bağlamağa da ehtiyac yoxdur… Əgər yunanla iş görmək istəyirsinizsə, mütləq müqavilə bağlayın, erməni ilə belə bir fikriniz olarsa, onda heç bir sənədləşmə aparmağın əhəmiyyəti yoxdur, sadəcə şərə rast gələcəksiniz. Erməni ilə rastlaşmaq təhlükəlidir, onu yuxuda görmək də xeyir gətirmir.” •
Almaniyanın “Spiegel” jurnalının müxbiri olmuş publisist, siyasi analitik Rixard Kissler: “Mən Xocalıda olmuşam. Yalnız onu deyə bilərəm ki, kədərli, boşaldılmış mənzərə dəhşətlidir. Hər yerdə dağıntıların izi görünür. Sizi ermənilərin xaraba qoyduğu şəhər qarşılayır. Mən onların bir neçəsinə Xocalı haqda sual vermək imkanı tapdım. Amma onlar ya heç nə bilmədiklərini deyir, ya da bu haqda ümumiyyətlə eşitmək istəmirdilər. Onlar faciənin tarixini tamamilə təhrif edərək iddia edirdilər ki, guya azərbaycanlıları Azərbaycan ordusu güllələyib. Bu, absurddur. Əgər siz daha sonra Şuşaya getsəniz, burda kitabxana xarabalıqlarına, dağıdılmış məscidə rast gələrsiniz. Bütövlükdə mən Dağlıq Qarabağda heç bir iqtisadi tərpəniş görmədim. Ora heç kim sərmayə qoymur. Ermənilərdə pul yoxdur, Rusiya isə bu məsələyə qarışmır. Dağlıq Qarabağ çox gözəl yerdir. Amma hazırda orada məhkumluq atmosferi hökm sürür.” •
sənədlərə həmişə hörmətlə yanaşmağa çalışmışam. Çünki bütün bunlarda bir insan ömrünün izi var. O yerdəki bəziləri öz yazdıqları və yaxud çəkdikləri əsərlərlə aldatmağa çalışır, o yerdə mən deyirəm: - məni aldatdın, bəs tarix necə olsun? Tarixi aldatmaq mümkündürmü?...Qarabağdan həmişə azərbaycanlı ətri gəlib. Məni heç kəs aldatmasın”. •
İsveçrə xarici işlər naziri C.Deiss: “...Biz 87 il əvvəl olduğu iddia edilən və əsli bilinməyən hadisəyə görə Türkiyə ilə əlaqələrimizi poza bilmərik”. •
Bolqarıstanda siyasi fitnələrin təhrikçiləri katolik və ya protestant missioner məktəblərinin müdirləri idilər”. •
Xasse Arfa yazır: “1914-cü il-də Sarıqamışda türklərin məğlubiyyətindən və ruslar tərəfindən türk torpaqlarının işğalından sonra tərkibi Qafqaz və Türkiyə ermənilərindən ibarət çoxlu könüllü alaylar gəldi. Bunlardan (alaylardan-red.) birinin komandiri, əvəzi olmayan qaniçən Andronik idi... Bu ermənilər kürdlər tərəfindən öldürülmüş həmyerlilərinin intiqamını almaq məqsədilə görünməmiş vəhşiliklər törətdilər. 1915 və 1918-ci illər arasında onlar tərəfindən Türkiyənin şərq vilayətlərində 600.000 kürd öldürülmüşdür.”
33
“Türk ordusu qarşısında geri çəkilən silahlı ermənilər ətrafdakı müsəlman kəndlərini yer üzündən silərək hər bir şeyi atəş və qılıncdan keçirir, təsəvvürəgəlməz bir dəhşət və fəlakət törədirdilər. “Qalib” erməni ordusu qənimətləri, yəni süngü ucuna taxılmış uşaqlarla keçdikləri yolların ətrafına çılpaq soyundurulmuş müsəlman qadınlarını düzürdülər. Bu cəhənnəm əzabında ağlını itirmiş qadın və uşaqların ürəkparçalayan iniltilərini, qocaların ümidsiz nalələrini dinləmək üçün adamın qəlbi olmalıdır. Səksən iki kənddən ibarət bir sancaq bu təsvir edilən fəlakətə düçar olmuşdur. İndi bütün Qars vilayəti nəhəng bir qəbristanlığı xatırladır ki, onun hər bir daşı həmişəlik insan simasını itirmiş erməni quldurlarının vəhşilikləri, əxlaqsızlıqları və həyasızlıqları barədə şahidlik edə bilər.Rus qoşunları arasında olan erməni dəstələri bu vilayətdə 5.000 kürd kişiləri, qadınları və uşaqları qırdılar; süngü ilə onları sürü kimi yüksək Rovanduz qayalarının zirvəsinə qovub oradan uçuruma itələdilər. Qarşısında köməksiz qurban dayandığı zaman ermənilərin şirə bəzi oxşarlıqları olur”. (İngilis mayoru Masonun yazdıqlarından. ADTA -fond s. 1, iş 1, v. 28-29).
Ərəb taciri və səyyahı Ləl Üzeyir 1918-ci il aprelin 2-də Şamaxıda gördüyü dəhşətləri “Ənzəli Qovluğu” adlı məktubunda belə təsvir edir: “..Burda insanları dilsiz-ağızsız və köməksiz gördüm. Şamaxı tənhalıqda yanırdı. Ermənilər az güllə atırdılar. Onları qorxudaraq və hay-küylə adamları bir yerə yığır...və sonra onlardan ocaq qalayırdılar. Mən ilk dəfə idi ki, insanların, uşaq və qocaların, hamilə qadınların diri-diri yandıqlarını görürdüm.”
“Şamaxı qəzasının Astraxanka kəndində yaşayıram. “Şamaxı qəzasındakı hadisələr haqqında mənim yanıma məsləhət üçün gələn molokanların söhbətlərindən də bilirəm. Bu qəzada molokanların məskunlaşdığı Mərəzə kəndi, ona bitişik isə müsəlman Mərəzəli kəndi var. Tatevos Əmirov və Stepan Lalayev erməni dəstələri ilə Mərəzəyə gəlmiş və pulemyotlardan güllələyəcəkləri ilə hədələyərək, molokanları onlara qoşulmağa və Mərəzəli kəndinə getməyə məcbur etmişlər. Mərəzəli kənd sakinlərinin göndərdiyi müsəlman nümayəndələr güllələnmiş, kəndin özündə isə məscid və bir çox ev yandırılmışdır.”
“Facebook” sosial şəbəkəsindəki səhifəsində yazır: “Yüzlərlə Azərbaycan vətəndaşı, o cümlədən uşaq, qadın və qocalar erməni əsir və girovluğunda dözülməz işgəncələrin qurbanı olub. Çoxsaylı faktlar əsir və girovlara müxtəlif dəhşətli işgəncələrin verildiyini göstərir – onlar vəhşicəsinə döyülüb, qəsdən şikəst vəziyyətinə salınıb, sinələrinə qızdırılmış xaç nişanları ilə damğa basılıb, dırnaqları və dişləri çıxarılıb, yaralarına duz basılıb, ölənə qədər rezin və dəmir dəyənəklərlə döyülüb, damarlarına benzin yeridilib. Girov götürülərkən 3 yaşı olan Şövqi Xaqani oğlu Əliyevin (24.07.1993) bazu sümüyü Xankəndində erməni “həkimlər” tərəfindən çıxarılmış, nəticədə Şövqi ömürlük şikəst olmuşdur. Kəlbəcər rayonunun
34
işğalı zamanı girov götürülən (31.03.93) Gülcamal Quliyevanın yenicə dünyaya gəlmiş oğlu Arzu Hacıyevə erməni “həkim” Aida Serobyan naməlum tərkibli iynələr vurmuşdur. Nəticədə Arzu Hacıyev ömürlük şikəst olmuşdur. Anası Afət Mirzəyevanı və babası Aslan Mirzəyevi ermənilər vəhşicəsinə güllələyərkən Babək İlyasov cəmi yeddi aylıq imiş. Qəlpələr Babəkin sağ gözünü yaralamış, buna baxmayaraq ermənilər onu da Kəlbəcər rayonundan girov götürülmüş digər həmkəndliləri ilə birlikdə yalnız dörd aydan sonra, həm də müalicə etmədən qaytarmışlar. Hazırda Babəkin bir gözü kordur. Ermənilər 15 yaşlı girov Nəzakət Məmmədovanın gözləri qarşısında atasına dəhşətli işgəncələr vermiş, onun qulaqlarını kəsmiş, anası hədə və şantajlara dözməyərək dəli olmuş, qızın özünü isə 4 mln rus rubluna ailəsinə satmışlar. Erməni nəzarətçilər Ağdam rayonundan girov götürülmüş Kəklik Həsənovaya dəhşətli işgəncələr verib, mismar kəlbətini ilə onun 16 dişini çıxarıblar. Ağdam rayonunun işğalı zamanı ermənilər tərəfindən girov götürülən yaşlı qadın Şərqiyyə Rza qızı Şirinovanın 8 qızıl dişi mismar kəlbətini ilə çəkilib. O, altı ay davamlı işgəncələrə məruz qalıb. Qubadlı rayonunun işğalı zamanı 65 yaşlı Biniş Rəsul qızı Məmmədova və 69 yaşlı Sara Miriş qızı İsmayılova girov götürülərək Xankəndi hərbi hissəsində saxlanmışdır. Burada onları gündüz ağır fiziki əmək tələb edən işlərdə işlədir, gecələr isə xüsusi amansızlıqla döyürmüşlər. Onlarla birlikdə saxlanılan Şahsənəm və Əsli adında qadınlar bu cür ağır işgəncələrə dözməyərək girovluqda ölmüşlər .Ağdam rayonunun keçmiş sakini, milliyyətcə rus olan, erməni əsirliyində hədsiz işgəncələrə məruz qalmış Vladimir İvanoviç Şevelyov 1994-cü ildə Ağdam rayonunun işğalı zamanı 89 yaşlı anası Vera Davıdovnanın və ahıl yaşlı bacısı Svetlana İvanovnanın, eləcə də 58 yaşlı xəstə qardaşı Anatoli İvanoviçin ermənilər tərəfindən vəhşicəsinə öldürülüb yandırıldığını, Ağdam kanalının yanında saysız- hesabsız qadın və uşaq meyiti gördüyünü bildirir. 1930-cu il təvəllüdlü Ağdam rayon sakini Əli Rəsul oğlu Abbasov erməni girovluğunda mütəmadi olaraq döyülmüş, onun bədəninə siqaret basılaraq yandırılmışdır. Aldığı mənəvi və fiziki işgəncələrdən özünə gələ bilməyən Əli Abbasov erməni əsirliyindən azad ediləndən bir müddət sonra vəfat edib. Erməni hərbçilər Füzuli rayonundan girov götürdükləri Mürvət Fətiş oğlu Ağayevi döyərək qulağını kəsmiş, əllərini məftillə arxadan bağlayaraq ağacdan asmış və ayaqlarının altında ocaq qalayaraq yandırmışdılar. Novruz Məhəmməd oğlu Daşdəmirov, Namiq Cavanşir oğlu Qarayev mütəmadi döyülmə, bədənlərinə qızdırılmış cisimlərlə dağ basılma və başlarına mismar çalınması nəticəsində ruhi xəstə həddinə çatdırılıblar. Hərbi əsir Mürşüdov Sədrəddin Aslan oğlu döyüldükdən sonra şüşə qırıqlarını udmağa məcbur edilib. Yaralı vəziyyətdə əsir götürülmüş Əbdüləzim Məcnun oğlu Məmmədov rezin dəyənəklə döyülüb, damarına benzin yeridilib, yaralarının qaysağı qopardılaraq ona əzab verilib, üstünə təlim keçmiş it buraxılıb. Mayıl Məhəmmədəli oğlu Məmmədovun damarına dizel yanacağı yeridilib, sinəsi qızdırılmış xaçla damğalanıb. Vəhşicəsinə döyülmə nəticəsində hərbi əsir Cavid Ağa oğlu Hüseynovun çənəsi və qabırğaları sınıb. Ermənilər dəmir parçası ilə Cavidin qoluna damğa basmış və yarasının üzərinə sulfat turşusu tökmüşlər.”
35
əlyazmasından: “…Şamaxıda hər şey darmadağın edilmiş, şəhərin altı üstünə çevrilmişdi. Mən yepiskop Mesropla Poti limanında tanış oldum. Onu çox ciddi şəkildə əhatəyə almışdılar. Hər ikimiz Türkiyədən qayıdırdıq… Şamaxıya gəldik. Küçələrdə, ensiz dalanlarda, həyət–bacalarda meyitlərin sayı bilinmirdi. Əsl müharibə idi. Nə qədər çalışdımsa, gözdən yayınıb buraları tərk edəm, yepiskop Mesropun adamları qoymadı. Gecəni qalmalı oldum. Səhərə qədər oyaq qaldım. Mən soruşanda ki, nə üçün bu qırğınlar olub? O, hiyləgər gözlərini qıyıb, dedi ki, bu məsələni nəinki yepiskop Mesrop, heç onun babası Suren də bilmir… Fransız da bir neçə foto çəkib, gözdən itdi. Onu daha görmədim… O biri otaqda isə, içi közlə dolu manqal var idi. Uzun, bir tərəfi əyilmiş maşanı da qızarmış közün içinə soxmuşdular. Gecədən xeyli keçmiş süfrə açılmış otağa biri–birindən fərqli, üç gözəl balaca qız gətirdilər. Yaşları, ancaq on–on bir olardı… Boya–boy düzülmüş bu üç müsəlman balasının qışqırıq və harayları hələ də qulaqlarımdan getmir. Yepiskop Mesrop mənə şərab süzdü və tapşırdı ki, sən belə şeylərə baxma… Yepiskop Mesropun göstərişilə manqalı otağa gətirdilər… Sonra gördüm ki, yepiskop Mesrop manqalın içində qızarmış maşaya əl atdı. Divara qısılmış qızların əllərinə, ayaqlarına, alın və yanaqlarına dağ basıldı. Axırda o, əlindəki isti maşanı qızların çılpaq sinələrində gəzdirib, xaçladı… Səhərə qədər yepiskop Mesrop bu iki qızın cəsədi ilə oynadı… Mən o gündən ermənilərlə dostluğa son qoydum…” Farsların görüb yazdıqları Fars şovinizminin dahi təbliğatçısı kimi tanınan Seyid Əhməd Kəsrəvi “On səkkiz illik Azərbaycan tarixi” əsərində yazır: “Van gölü ətrafında assurlar Türkiyə kürdlərinə məğlub olub Cənubi Azərbaycan ərazisinə sığınırdılar. Yerli camaatın “cilo” adlandırdığı 25 min assuriyalı rusların xristian təəssübkeşliyi ilə Azərbaycan ərazisində yerləşdirilir. Onlar bir çox hallarda yerli əhalinin mal-mülkünü zorla əlindən alır, müqavimət göstərənləri isə qətlə yetirirlər. Bu işdə ermənilər daha fəal mövqe tuturlar, köməksiz və silahsız mülki əhali - azərbaycanlıları qətlə yetirirlər. 12 min silo (assuriyalı) ailəsi başçıları Marşimonla (ciloların patriarxı) Osmanlı ərazilərindən gəldilər. 20 min erməni və assur ailəsi isə “Urmi, Salmas, Sulduz” ətrafından onlara qoşuldu. Üstəlik, 5-6 min erməni İrəvan, Van və Naxçıvandan gəlib bunlarla birləşdilər. Bunların 20 mini yaxşı döyüşən döyüşçü idi. 800 rus əsgəri isə Rusiyaya getməyib qaldı. 72 fransız sərkərdəsi ilə xristianlara yol göstərirdilər. Erməni və assurlardan təşkil olunmuş xristian qoşununun 25 ədəd topu da var idi...Müharibə səhər tezdən başladı. Ermənilər Dialə və Cühud dağlarından şəhəri top atəşinə tutdular. Əhali xristianların da topunun olduğunu görüb qorxuya düşdü. Hər tərəfdən şəhərə yürüş etdilər. Əsgərxan, Mehdəlqədər, Yurddaş və Seyid Hüseyn bağı küçəsi yürüşə məruz qaldı. Evlər talanıb yandırıldı. Həmin gün axşam Qaradağlı silahlıları heç bir iş görmədən Urmiya, Salmas yolu ilə qaçdılar.” * Motemed-Əlvözəra yazır: “Səhərə kimi atışma kəsilmədi. Səhər hökumət mərkəzinə gəldim. Raportlardan məlum oldu ki, gecə dəhşətli faciələr baş verib. Çilolar ermənilər hücum edib təxminən 500 evi odlayıblar, azərbaycanlı əhalini qətlə yetiriblər. Qırğın səhəri gün də davam etdi. Həmin gün qırğında 10 minə yaxın günahsız Azərbaycanlı qadın və uşaq qətlə yetirildi. Səhər tezdən başlandı 36
qətl-qarət, nahardan sonra Mister Şedin dayanmaq əmrinə məhəl qoymadan davam etdirildi. Xristianlar istədikləri azərbaycanlıları öldürürdülər. * Həmin günlərin qanlı xronikasını əks etdirən salnaməçi Əli Dehqaninin “Zərdüşt yurdu Urmiya” əsərində axır çərşənbə günü azərbaycanlıların başına gətirələn müsibətlər haqqında yazı: “Amerikanın Urmiyadakı konsulu Mister Şedin hiyləsi ilə tərkisilah olunmuş azərbaycanlılarla müzakirədən sonra urmiyalılar aldandıqlarını başa düşdülər... Bu günü Günəş ili 1226-cı il, İsfənd ayının 26-sı - axır çərşənbə (17 mart, 1918) Urmiya şəhərində erməni daşnaqları və Çiloların 10 min nəfərə yaxın azərbaycanlı qırğınının şahidiyəm”. * İranlı fars tacir Əli Qayımpur:”Tehran Milli Arxivində qorunub saxlanılan “Ənzəli qovluğu”nun 209–cu səhifəsində 1918–ci ilin aprelin sonunda Şamaxıda gördükləri barədə yazırdı: “Şamaxı şəhərinin ətrafında və şəhər mərkəzində insanlar durduqları yerdəcə keçinirdilər… Ermənilər hər səhər evlərdən yığılan meyitləri yandırırdılar… Bir yandan ermənilər qırırdı, bir yandan da xəstəlik…”
37
•
Anceles səfiri Mehmet Baydarla səfir müavini Bahadır Dəmiri günlərlə izləyib tələyə salıb yaxın məsafədən açdığı atəşlərlə şəhid edən 77 yaşlı Mıkırtıç Yanikyanın verdiyi bu ifadəsi ABŞ və Qərb mediasında geniş yaılmışdı: “-Bəli, mən öldürdüm, bilərək öldürdüm, istəyərək öldürdüm. Aylarla əvvəldən planlaşdıraraq öldürdüm. Onlar düşmənimizdi. Türkdü onlar, türk olduqları üçün öldürdüm, intiqam almaq üçün öldürdüm ...” •
Bakı Xalq Komissarları Sovetinin sədri Stepan Şaumyan: “Bizim süvari dəstəyə ilk silahlı hücum cəhdindən bəhanə kimi istifadə etdik və Bakıda bütün cəbhə boyu hücuma keçdik. Bizim artıq 6 min nəfərə qədər silahlı qüvvəmiz var idi. Həmçinin, Daşnaksütyunun 3-4 minə qədər milli hissələri var idi. Onlar da bizim sərəncamımızda idi. Daşnaksütyunun iştirakı vətəndaş müharibəsinə milli qırğın xarakteri verdi və bundan qaçmaq mümkün deyildi. Biz buna şüurlu olaraq getdik. Əgər onlar Bakıda qələbə qazansaydılar, şəhər Azərbaycanın paytaxtı elan edilərdi.”
•
S.Şaumyan V.İ.Leninə göndərdiyi raportda yazırdı: “Müharibənin nəticələri bizim üçün çox parlaqdır. Düşmən (müsəlmanlar-H.N) tamamilə məhv edilmişdir. Onlara hökm etdiyimiz şərtləri qeyd-şərtsiz imzaladılar”. •
Erməni tarixçisi Kerope Patkanov (1833-89): “Ermənilər ən qədim dövrlərdən böyük imperiyaların toqquşmasının qurbanı olublar. Ermənistan bir dövlət kimi bəşəriyyət tarixində heç bir mühüm rol oynamamış, onun adı ölkənin coğrafi termini olub, güclü qonşu dövlətlərin: assuriyalıların, midiyalıların, yunanların, iranlıların, monqolların, rusların öz mübahisələrini həll etdikləri yer olmuşdur.” •
Erməni şairi Yeqiş Çarens: “Mənim xalqımın övladları ana bətnində ikən saxtakarlıq öyrənirlər.” •
cümlə belə çıxmayıb. Mənim anam türkdür. İzmitdə onlarla qohumum var. Anam türk dilində danışırdı". Erməni əsilli türk düşməni - bu cümlənin kimlər tərəfindən yayıldığını bilməsəm də, məni çox yaralayır. Bu çox narahatedici, təhqiredici bir ifadədir. Osmanlı dönəmindəki köhnə dəftərləri açıb, o acının yaşandığı dövrdə hələ qurulmamış olan Türkiyə Cumhuriyyətini ittiham etmək, çox uzaqda qalan yaraları deşmək kimə nə fayda verər? Məni siyasi qalmaqallara çəkmək, erməni diasporunun içindəymişim kimi göstərmək, Türkiyə üçün özlərinin dediklərini mənim adımdan vermək, məndən istifadə edərək soyqırım mübahisəsini təkrar- təkrar gündəmə gətirməyə çalışmaq əxlaqa zidd davranışdır. Ötən il bir ifadə işlətmişdim - "türklər soyqırım sözündən çox inciyirlər". Diaspora yeri yerindən oynatdı. Mənə demədikləri qalmadı. …Türkiyə çox gözəl ölkədir. Baş verən hadisələrə də siyasi baxışdan deyil, insanı mövqedən yanaşmışam. Məni ciddi iqtisadi problemləri olduğu üçün ölkəsini tərk etməyə məcbur olan ermənilər və getdikcə vətəndaşları azalan Ermənistan maraqlandırır. Ermənistanın həm Türkiyə, həm də Azərbaycan ilə sərhədlərini açması lazımdır. Qonşularla dost olunmalı, kin və hirs unudulmalıdır. Ermənistan böyük dövlətlərdən gələn yardımlarla, xüsusilə əksəriyyəti silah olan bu yardımlarla xoşbəxt ola bilməz. Bu silahlar sülh içində yaşamanın qarantı deyil. Jurnalistin “Fransanın dünyada ən çox tanınan və hörmət edilən sənətçisininiz..." sualına "Anamın ölkəsi Türkiyədə yaşasaydım ən məşhur türk sənətçisi olacaqdım. Qismət...Türkləri çox sevirəm, vicdanlı insanlardır. 38
Türkiyədə 100 mindən çox erməni qaçaq olaraq yaşayır və işləyir, pul qazanıb ailəsinə yollayır. Ankara istəsə 100 min ermənini 24 saatda tapıb deportasiya edə bilər. İndi Ermənistanın Türkiyəyə ehtiyacı var. Ermənistanın rifahı üçün sərhəd açılmalıdır. Türkiyəni sevən və darıxan ermənilərin sayı başqalarından qatbaqat artıqdır".
•
Kanadada yaşayan erməni hüquqşünas Vaskel Sitaryan: “...Biz ermənilər özümüz-özümüzü dünyada rüsvay etdik. Bizim üçün ağır olan beynəlxalq məhkəmələr qurulacaq. Kimdir erməni millətini məhkəmə qapılarına sürükləyən?...”. 1992-ci il, 26 mart. •
İsveçdə yaşayan hüquqşünas M.Danielyan: "Ermənistan ordusu əgər başqa bir ölkənin ərazisinə yerləşibsə, ora nəzarət edirsə, deməli bu İŞĞALdır. Bunun başqa adı hələ ki yoxdur. Və Ermənistan vətəndaşı olaraq, birinci mən bunu deməyə borcluyam." •
“Dəmir Aşot” romanında “erməni xəstəliyi”nin qorxunc simvoluna çevrilən Aşot deyir: “Mənim qılıncımdan türk qanı axıb töküləndə və mən o qanı tapdalayanda rahat olacağam”. •
Ermənilərin “azadlıq fədaisi” hesab olunan Nalbandyan erməni gənclərinə vəsiyyətində yazır: “Ey erməni, əgər sən küçədə zəhərli ilan görüb öldürməyibsənsə, eybi yoxdur, ilandır... Lakin türk görüb öldürməyibsənsə, satqınsan, vicdansızsan, xalqının düşmənisən, sən erməni deyilsən...” •
İran ermənisi Maqsud Mehriyan: “...Azərbaycan torpaqlarında müharibə idi. Bu müharibə planlarında mən iştirak etmirdim. Qoy bunu tarixçilər, siyasətçilər araşdırsınlar. Mən ədəbiyyatçıyam. Mənşəcə də erməniyəm. Azərbaycanlılar vuruşurdular. Onlar vuruşduqca onlardakı cəsarət və hünərə həsəd aparırdım. Mən ölən, qan içində boğulan azərbaycanlıları gördükcə, qorxurdum. Qan içindən çıxan, qan içindən dirilib gələn azərbaycanlıdan qorxurdum. Nəticədə Qaradağlını tərk etdim. Bir daha o yerlərə getməyəcəyimə söz verdim...” •
S.S.Bablumyan (erməni alimi-arxeoloqu): "Biz Dağlıq Qarabağa girməklə çox şeyi itirdik. Xarici həmfikirlərim qarşısında mənə olan inam xeyli azalıb. Bizi işğalçı kimi tanıyırlar. Bu bizə lazım idi?..". (Bax: Fransa. "Antenn 1" telekanalına verilən müsahibə. 2002. IV.26). •
1905-1906-cı illərdə ermənilərin dinc müsəlmanlara qarşı törətdiyi qanlı qırğınlara aid erməni müəlliflərindən A-donun 1907-ci ildə İrəvanda çap edilən “Qafqazda erməni-türk toqquşmaları (1905-1906-cı illər). Sənədli, statistik, topoqrafik izahlarla” əsərində gen-bol faktoloji materiallar vardır. A-do 1905- 1906-cı illərdə baş vermiş qırğınlar zamanı Cənubi Qafqazın 7 şəhərinin böyük dağıntılara məruz qaldığını, 12 qəzada 252 kəndin yandırıldığını və viran qoyulduğunu, 100 min ailənin ev-eşiklərindən didərgin düşdüyünü, 10 min nəfərin məhv edildiyini göstərir. A-donun statistik məlumatlarında göstərir ki, 1905-1906- cı illər qırğınları ərəfəsində İrəvan quberniyasında mövcud olmuş 1301 kəndin 959- da, Zəngəzur qəzasında mövcud olmuş 406 kəndin isə 314-də türklər yaşamışlar. Hazırda İrəvan quberniyası və Zəngəzurda mövcud olmuş 1273 türk kəndindən bu gün, Naxçıvan qəzası istisna olmaqla bütün kəndlər azərbaycanlılardan 39
gücünə etnik təmizləmə siyasəti həyata keçirilmişdir ki, bu da mahiyyətcə soyqırım deməkdir. •
S.Zavaryanın “Qarabağın iqtisadi şəraiti və 1905-1906-cı illər aclığı” əsərindən: “Qarabağın Şuşa qəzasında 12, Cavanşir qəzasında 15, Cəbrayıl qəzasında 5, Zəngəzur qəzasında 43 (cəmisi 75 kənd) müsəlman kəndi dağıdılmışdır. Qırğınların qarşısının alınmamasında çar Rusiyasının hakim dairələrinin cinayətkar etinasızlığı və təxribatçı hərəkətlərə baş vurduğunu qeyd edir. “ •
Erməni jurnalisti İ.Alibekovun “Yelizavetpolun qanlı günləri cəmiyyətin mühakiməsi qarşısında” əsərində, “Vozrojdenie” qəzetinin 36-39-cu saylarında (1905-ci il) dərc olunmuş “Yelizavetpol qırğınları” başlıqlı məqaləsindən: “Qırğınların əsas səbəbkarı ermənilərdir.” •
kitabında daşnakların bu devizlə yaşadıqlarını yazır: “Mümkünsə, daha çox müsəlman öldür, talan et, heç kimə rəhm etmə” şüarı altında 1905-ci ildə törətdikləri vəhşiliklərdən bəhs edir. O, daşnakların erməni kəndlərini gəzərək əhalini silahlandırdıqlarını, dinc müsəlman əhalisini qırdıqlarını, kəndləri yandırdıqlarını, daşnakların silah sarıdan korluq çəkmədiklərini, canişin Vorontsov- Daşkovun xüsusi icazəsi və erməni yepiskopları Xoren və Suren tərəfindən müvəkkil edilmiş şəxslər vasitəsilə təmin edildiklərini faktlarla qeyd edir. •
E.D.Saakyan (professor-tarixçi): “Mən bu gündən “Krunk” təşkilatından da, üzv olduğum “Naxçıvan” icmasından da gedirəm. Bunların heç biri mənim millətimə baş ucalığı gətirmədi. Dağlıq Qarabağı tərk etmək vaxtıdır”. (İran. “Araz” jurnalına verdiyi müsahibədən. 2002.XI.6). Professor Movses Horenatsi “Ermənistan tarixi” kitabından: “Hər bir türkü doğulduğu gündən ölümə məhkum edin. Onların dirilməsinə imkan verməyin. Çünki dirilən türk bizim üçün fitnələr yaradıb, faciələr törədir” (Yerevan. 1990, səh. 85).
G.X.Markaryan (müasir erməni tarixinin tədqiqatçı): “Ermənistan rəhbərliyi bütöv bir milləti - erməni millətini ölümlə üz-üzə qoydu. Təcili Dağlıq Qarabağdan çıxmalıyıq. О torpaq deyil, cəhənnəmdir”. * O.Q. Adamyan (erməni tarixçisi): “...Bizim tarixdə sivil millət kimi yaşamağa haqqımız yoxdur. Biz özgə torpaqlarını işğal etmişik...” “Ermənistanın müsəlman və rus kəndlərini onlar odla, qılıncla məhv etdilər... Daşnaq ordusunun başında duran kimlər idi? Aram və Rubendən, Martiros və Pilosadək nadan, talançı, quldur xmbapetlər. Bu ordu silahsız müsəlmanlara divan tutmaqda, dinc əhalini çapıb- talamaqda məharətli və cəsarətli idi...” Aleksandr Myasnikyan. “Seçilmiş əsərləri, səh. 354-365.) *Papazyan yazır: “Türkiyədə Əbdül Həmidə sui-qəsd daşnaqların inqilabi fəaliyyətlərinin son həddi idi. Bu daşnaqların növbəti qəhrəmanlıqları düşüncəsiz aksiya idi. Başlanmış iş ermənilərə heç bir fayda gətirmədi, məhz uğursuzluq bizim xalqı dəhşətli faciədən qurtardı”. *1885-ci ildə M.Portakalyan tərəfindən yaradılmış “Armenakan” partiyasının Proqramında deyilirdi: “Yalnız ermənilər bu partiyanın üzvü ola bilərlər. Ali 40
məqsədə nail olmaq üçün erməni millətçiləri birləşməli, partiya üzvləri silahdan istifadə etməyi öyrənməli, partizan dəstələri düzəltməlidirlər”... •
“Berd xəbərləri” qəzetinin (Kanada) hərbi müxbiri, istefada olan mayor Suren Vartanyan: “...Berddəki 01261 saylı hərbi qrup artıq hazır idi ki, Dağlıq Qarabağa yola düşsün. Bu azadlıq mücahidlərinə Argentinadan gələn qızlar da qoşulmuşdu. Bu snayperçi qızların hamısı muzdla tutulmuşdu. Onlar hara gəldiklərini, nə üçün vuruşduqlarını anlamırdılar. Onlar din uğrunda, kilsələrin azadlığı uğrunda vuruşmaq üçün gəlmişdilər. Bu qızların maliyyə xərcləri Kanadada öz işini quran “Erməni Mərkəzi”nə aid idi. Onlar yaxşı vuruşurdular. Mən onların Əsgəranda, Meşəli ərazisindəki döyüşlərinin şahidi oldum. Meşəlidə snayperlərini işə salan bu “Çöl quşları” (qrup özünə bu adı qoymuşdu) 25 nəfərin qətlinə fərman verdi, bu vəhşi qrup heç kəsə aman vermədi.. Mən bütün bunlar haqqında əlavə olaraq Axalkalakidəki “Ermənilərin birlik konfransı”nda məlumat verdim...” (Bax:Gürcüstan. “Cavaxeti xəbərləri” qəzeti. S.Vartanyan. 1991-ci il, 16 oktyabr). •
başçısı Faina Melikyantsın Ermənistanın müdafiə naziri S.Sarkisyana (169/024- 1002-9.1) göndərdiyi məktubdan: “...Xocalı ərazisində apardığımız elmi tədqiqatlar və araşdırmalarımızın nəticələri qənaətbəxş deyil. Əvvəllər Azərbaycanlıların yaşamış olduqları Xocalı ərazisindən əsir götürülən uşaqların təqribən 9 faizinin dalaq və qaraciyərləri sıradan çıxıb. Zəhərli qazlardan istifadə isə uşaqların baş-beyin funksiyasını iflic edib. Xocalıdan əsir götürülən qız uşaqlarının bədənində “L-Z-21A” və “L-Z-19A” vaksinlərini sınaqdan çıxarılıb. Nəticədə 4 nəfər 8 yaşlı qız uşağının taleyinə qələm çəkilib. Heç biri sınaqdan sağ çıxa bilməyib.” •
A.Lalayan: “Ermənistanda daşnak hökuməti özünün 30 aylıq hakimiyyəti dövründə (may 1918 - noyabr 1920) azərbaycanlı əhalinin 60 faizini qırıb.” •
dəstələri türk (azərbaycan) qadınlarının, uşaqlarının, qoca və cavanların məhv edilməsi işində maksimum cəsurluq göstərmişlər. Daşnak dəstələri tərəfindən tutulmuş kəndlər canlı adamlardan təmizlənib azad edilmiş və eybəcər hala salınmış meyidlərlə dolu xarabalığa çevrilmişdir.” “Revolyusionnıy Vostok” jurnalı, 1936, № 2-3, səh.36-37
• S.Şaumyan, ”Bakinskiy raboçi” qəzeti, № 139, 18 iyul 1918-ci il. Radioteleqram. Culfa, xalq qəhrəmanı Andranikə: “Sizin 577 № –li teleqramınızı aldım. Tam mətnini Moskvaya Mərkəzi hökumətə göndərdim. Öz tərəfimdən Sizin şəxsinizdə həqiqi xalq qəhrəmanını təbrik edirəm.
• Ermənilərin Qafan, Tatev (Gorus)-Genvaz (Meğri) hərbi qüvvələrinin ümumi komandanı Njdenin əmri: “Qafan-Genvaz-Tatev hərbi hissələrinə ƏMR “Əsgərlər, sabah Gığı dərəsinə qarşı bizim hücumumuz, səlib müharibəmiz başlayır. Sabah sizin güclü hücumunuz və zərbələrinizdən ağlını itirən düşmən öz kəndlərini buraxıb gedəndə sizi bu gün düşmənlər tərəfindən təhqir olunmuş kilsə və qalalarımızın qədim xarabalıqları salamlayacaqdır. Sabah bu vadidə ayaqlarınızın taqqıltısı, silahlarınızın gurultusu eşidiləcək...Bütün kəndləri yandırın, talan edin, hücum zamanı külli miqdarda dinamit və partlayıcı çəlləklərdən istifadə edin...İrəli, Allah və Davud bəyin qisasçı ruhu bizimlədir.” 41
• Erməni jurnalist Daud Xeyriyan yazır: “...Martın 2-də ermənilərin “Qaflan” qrupu (qrup meyitləri yığıb yandırmaqla məşğul idi) 100 nəfərdən çox türk meyitini yığıb Xocalıdan təqribən bir kilometr qərb istiqamətində yandırdı. Sonuncu maşında təqribən 10 yaşında olan bir qız uşağı da gördüm. O, alnından və qollarından yara almışdı. Sir-sifəti göyərmiş bu uşaq hələ ölməmişdi. Aclığa və soyuğa, aldığı yaralara baxmayaraq ölməmişdi. Asta-asta nəfəs alırdı. Ölümlə çarpışan bu uşağın gözlərini unuda bilmirəm. Bir azdan onu da “Qaflan”çıların səyyar ölüm ocaqları”ında yandıracaqdılar. Heysiz- hərəkətsiz uzanmış, dırnaqlarından qan süzülən bu uşağı Tiqranyan çağırılan bir əsgər tolazlayıb, qalaqlanmış meyitlərin üstünə atdı. Sonra bu insan qalağına od vurdular. Bu zaman elə zənn etdim ki, yanan meyitlərin içərisində kimsə qışqırır. Aman və imdad diləyir. Mən bütün bunlardan sonra daha irəli gedə bilmədim. Amma fikrim var idi ki, o uşağı da görüm. Geri qayıtdım. Onlar isə xaç uğrunda döyüşlərini davam etdirirdilər” (Səh. 62-63). •
Erməni tarixçisi Səməd Sərdariniyanın “Arazın hər iki tayında müsəlmanların soyqırımı”, “İrəvan müsəlman sakinli şəhər olmuş”, “Qarabağ tarixinin gedişində” kitablarından: “Ermənilər 1918-ci ilin əvvəlində İranın Cənubi Azərbaycan vilayətlərində türklər yaşayan Urmiyə şəhərinin abidələrini rus əsgərləri ilə birlikdə yandırıb külə döndərmişdilər. Bir gün ərzində Urmiyədə öldürülənlərin sayı 10 min nəfərə çatmışdı. Bu ağır və çətin günlərdə Urmiyə əhalisinə nə Tehrandan bir kömək gəldi, nə də Təbrizdə oturan Azərbaycan hakimi və vəliəhd Məhəmmədhəsən Mirzədən. Əgər Birinci Dünya müharibəsinin gedişində ruslar Rusiyada yaşayan erməniləri silahlandırmışdılarsa, ingilislər də osmanlıların hücumlarına qarşı Urmiyə və Səlmas xristianlarını (erməniləri və assuriləri) silahlandırmışdılar. Erməni və assurilər Səlmasdan Urmiyəyə hüçum etmişdilər. Urmiyədəki ermənilər qonşu azərbaycanlı evlərini talan etmiş, sonra isə evlərə od vurub yandırmışdılar. Ermənilər qocaya, uşağa, qadına rəhm etməmişdilər. Onlar Urmiyədə 500 evə od vurub yandırmışdılar. ...1918-ci ilin may ayında Andranik 5 min nəfərlik silahlı erməni dəstəsi ilə Xoy şəhərinə hücum etmişdi. İyunun 24-də isə şəhəri mühasirəyə alan ermənilər Urmiyədə törətdikləri vəhşilikləri Xoy və Səlmasda da davam etdirmişdilər. Qüvvələrin sayı və hərbi-texniki cəhətdən üstün olan ermənilər Xoya pənah gətirmiş qırx min səlmaslı qaçqının 30 min nəfərini qətlə yetirmişdi. İyun ayının ortalarında osmanlılar iki günlük döyüşdən sonra Səlmasa daxil olmuşdular. Xristianlar (assuri və ermənilər) isə şəhərdən qaçmışdılar. Ermənilərin törətdiyi qırğınlar zamanı Səlmas, Xoy, Urmiyə xarabalığa cevrilmiş, 130 min türk-azərbaycanlı öldürülmüşdü.” •
şey qəti şəkildə olmayıb.” •
E.Aknouni 1980-ci ildə İstanbulda “Jamanaq” (“Zaman”) nəşriyyatının çap etdiyi “Türkiyədəki ermənilər haqqında həqiqət” adlı kitabından: “Osmanlı dövlətində ermənilərdən 29 paşa, 22 nazir, 33 millət vəkili, 7 səfir, 11 baş konsul, 411 yüksək məmur vardı.” •
Stepan Şaumyan: “10-12 minlik bolşevik "Qafqaz Qırmızı Ordu"sunun şəxsi heyətinin 70 faizi erməni idi. Daşnaksütyun partiyası və Erməni Milli Şurası ilə əlbir hərəkət edən bu ordu 1918-ci il martın 30-da Bakıda türk-müsəlman əhaliyə qarşı həlledici döyüşlərə hər cür hazırlıq görmüşdü və dərhal bütün cəbhə boyu hücuma başladı. 3 günün (30 mart – 1 aprel) qətl-qarətlərində təkcə Bakıda 12 min nəfər müsəlman əhali məhv edildi.” 42
• Ermənistanın indiki prezidenti Serj Sarkisyan demişdi:- “biz azərbaycanlıların inanmadığı bir işi gördük, biz stereotipi dağıtdıq, dinc xalqa qarşı əl qaldırdıq.” •
Samvel adlı keçmiş erməni əsgərin xatirələrindən: “Zori Balayan aralıdan olanları izləyirdi. Əsirlər dedilər ki, nə var bunlardır, orda heç nəyləri qalmayıb. Zinət əşyaları, bank kartları, rus pasportları - nələri varsa, yığıb verdilər. Biz kənara çəkildik ki, aralıdan hamısını güllələyək, canımız qurtarsın. Bu vaxt Sərkisyan yaxınlaşdı ki, guya yoxladınızmı hamısını, bax, o qadının qulağında yeri qalıb sırğaların, yəqin udub. Göstəriş verdi ki, əllərini tutun. Biz qadının əllərini tutduq, müqavimət göstərmədi, gücü qalmamışdı. Özü qadının qarnını yardı, əlini salıb sırğaları və üzüyü çıxardı. Sonra avtomatı götürüb əsirləri güllələdi. Onun əynində kürk var idi. O qədər arıq idi ki, hərbi buşlatın yaxalığı onun çiyinlərinə keçirdi. Gözlərində eynək var idi. Başını bəlkə də illər idi ki, qırxdırmamışdı, qara, uzun saçı var idi. Əlinin qanını üstünə silib “bəri verin topladıqlarınızı “ dedi. Sonra yığdıqlarımızı maşınına qoyub uzaqlaşdı. Yadımdadır, avtomobilinin nömrəsi NK 0001 idi”. Bu hadisənin iştirakçısı olan başqa bir erməni yazır: “Ermənilər hadisələrin üçüncü günü meşədə Xocalıdan qaçsa da, getməyə yer tapmayan azərbaycanlılara rast gəlirdi. Qoca, qadın, uşaq olan bu dəstədə artıq son nəfəsini yaşayanlar, donub qalanlar və yaralılar var idi. Bizi görən kimi yalvardılar ki, onları öldürməyək. Biz də dedik ki, zinət əşyalarınızı, pullarınızı bəri verin, sizə dəyməyək. Qadınlardan biri dedi, “nəyimiz var, sizin olsun”. Biz isə dedik ki, burda olanlar onsuz da bizimdir. Xocalıda nə gizlətmisiniz deyin, aparaq oradakı varidatı verin, sizi oradan Ağdama yola salacağıq“. Cəlaləddin Qasımovun “27 ildən sonra” (Bakı, “Nurlan”, 2013) kitabından. •
Erməni jurnalist və publisisti Vaqe Avetyan: “Sizi əmin edirəm ki, əgər nə vaxtsa Ermənistanda qanuni xalq hakimiyyəti olarsa, mənim ölkəm bu cinayətin araşdırılması və azərbaycanlıların qətlində əli olan günahkarların məhkəmə qarşısına çıxması üçün əlindən gələni edəcək. İttihamları qəbul etməyə cürəti çatmayan qatillərin öz vətəndaşları ola biləcəyi dünənki soyqırım üçün məhkəmə qarşısına çıxa bilməyən xalqın dünya ictimaiyyətindən yüz il öncə öz əcdadlarının qətlini tanımağı və qatillərin mühakiməsini tələb etməyə mənəvi haqqı yoxdur”. •
Terrorçu Monte Melkonyanın ABŞ-da yaşayan qardaşı Markar Melkonyan tərəfindən 2005-ci ildə yazılmış "Mənim qardaşımın yolu" (ing. My Brother's Road) kitabından: “Monte öz dəstəsi ilə erməni kəndi olan Naqxortidən çıxaraq qarla örtülmüş dağ yamacından Qaradağlı tərəfə düşərkən, kəndin erməni əhalisi onların qarşılarına çıxıb Qaradağlıya hücum etməmələrini tələb etdilər, onların arasında mübahisə yarandı, sakinlər Qaradağlıya hucumun Naqxortiyə müharibə qətirəcəyini deyirdilər, Monte isə onlara cavab olaraq, artıq çox gec olduğunu və müharibənin artıq qetdiyini dedi…Arabo və Aramonun (erməni silalı dəstələri) əsgərləri 38 nəfər əsiri göstərdilər, əsirlər dərənin içərisində idi, onların arasında qadınlar və əsgərlər var idi. Azərbaycanlı əsirlərdən biri bintlə sarılmış əlindən qumbara çıxararaq onlara nəzarət edən erməninin üstünə atdı, qumbara partlayarkən onun ayaqının bir hissəsini qopardı. Aramo və Arabonun əsgərləri onsuz da əsirlərdən öldürülmüş yoldaşlarının intiqamını almaq istəyirdilər, bundan sonra onlar əsirləri bıçaqlamağa və avtomatla güllələməyə başladılar. Çapıqlı Edo da onlara qoşuldu o bir neçə yaralı əsgərin üstünə benzin tökərək onları atəşə verdi. Monte kənddən aralı olan bu dərəyə gələndə orda yalnız bir taya insan qalıqları var idi…Xocalını 40 nəfərdən ibarət OMON dəstəsi və sayı 60 – 200 arasında olan döyüş təcrübəsi zəif yerli özünümüdafiə dəstəsi qoruyurdu. Monte Xocalıya çatan kimi bir neçə saat əvvəl baş vermiş qırğının bütün məqamlarını və təfərruatlarını bir araya yığmağa çalışırdı. Təxminən gecə saat 11-də 2000 nəfərdən ibarət erməni 43
silahlıları üç tərəfdən Xocalıya yaxınlaşdılar, bununla onlar yerli əhalini şərqdə yerləşən açıqlığa qaçmağa vadar etdilər. Səhər fevralın 26-da xocalılılar şərq tərəfdə olan təpəliyin zirvəsinə çatdılar və aşağı hardasa 6 mil məsafədə, Ağdam istiqamətində düşməyə başladılar. Məhz həmin o təpəciklərin arasında onları ermənlər qarşılayır və insanları güllələyirlər...Arabonun döyüşçüləri bıçaqlarını çıxarıb insanları öldürməyə davam etdilər…Monte Martuniyə sadəcə 22 gün əvvəl gəlmişdi lakin o artıq silahsız, günahsız dinc sakinlərin qanı ilə suvarılmış iki döyüş meydanından keçmişdi (Qaradağlı və Xocalı)…1990-cı ilin noyabrında Keçəl (Arabonun döyüşçüsü) sərhədin o tayındakı kənddən Azərbaycan xalq cəbhəsinin gənc fəalını oğurlayır. Gənc azərbaycanlı Səid Yerevan yaxınlığındakı bir bağ evində divara zəncirlənmiş vəziyyətdə bir ay qaldı. İlin sonunda Keçəl bir neçə yoldaşı və yerli polis zabiti ilə birgə Səidi, Yeraplura yüksəkliyində yerləşən qəbiristanlığa apardı (Yerevan yaxınlığında). Orada onlar Səidi onların ölmüş dostu Xarut adında döyüşçünün məzarı qarşısında diz üstə qoydular. Sonra üç uşaq atası olan Keçəl Səidin boğazını küt bıçaqla kəsməyə başladı. Əvvəl Səid qışqırırdı, lakin sonra qışqırıq inilti ilə avəz olundu. Sonda Ardaq bıçağı Səidin sinəsinə vuraraq buna son qoydu, onlar Səidin qanını dostlarının məzarına axıtdıqdan sonra ordan getdilər.” •
Quba sakinləri qarşısında çıxışlarından birində Amazasp demişdi: "Mən erməni xalqının qəhrəmanıyam və onun maraqlarını qoruyuram. Mənə əmr edilib ki, Xəzər dənizindən Şahdağa qədər bütün müsəlmanları qırım, evlərinizi yerlə yeksan edim." •
RKP Qafqaz Diyar Komitə üzvü A. Mikoyanın Leninə göndərdiyi "Qafqaz Məsələsinə Dair" adlı hesabatından sitat: "Erməni şovinistləri, imperialist müttəfiqlərin və qatı mürtəce general Denikinin dəstəyinə güvənərək Qara dənizdən Aralıq dənizinə qədər yeddi vilayəti də əhatə edən tarixi sərhədlər içərisində (!) "Böyük Ermənistan" qurmaq fikrinə tam bir xəyal olan, cinayətə çevrilmiş bir düşüncəyə qapılmış vəziyyətdədirlər. Bölgədə ermənilərin olmaması və yalnız müsəlmanların burda yaşamaq istəməsi bunları utandırmır. Belə bir cəhənnəmi yaratma, belə bir kabus və təcavüzü həyata keçirmək proqramı, ən yaxşı, ən istedadlı və ən sadiq agentləri kimi gördükləri ermənilərin vasitəsilə Türkiyəni talamaq, müstəmləkə və maliyyə kapitallarını istifadə edəcəkləri bir bölgə halına gətirmək istəyən imperialist müttəfiqlər tərəfindən uğurlu bir şəkildə dəstəklənir." 1919-cu il, 25 dekabr. •
“…erməni xalqının kökləri haradadır, buraya necə, nə vaxt, haradan və hansı yollarla gəlib… Bizdə bunun dəqiq və aydın sübutları yoxdur”.
•
Erməni alimi Zaven Korkodyan: “1883-cü ildə Ermənistanın hazırkı paytaxtı İrəvan şəhərinin 18.766 nəfər əhalisinin 15.992 nəfəri, 1866-cı ildə isə 27.246 nəfərindən 23.626 nəfəri, yəni 85,2 % azərbaycanlı olmuşdur”. •
Livanda yaşayan yazıçı-jurnalist David Xerdiyan Xocalıda ermənilərin Azərbaycan türklərinin başına gətirdikləri müsibətləri "Xaç uğrunda" kitabında fəxrlə xatırlayır. "Xaç uğrunda" kitabının 19-76-cı səhifələrində müəllif yazır: "Səhərin soyuğunda biz Daşbulaq yaxınlığındakı bataqlıqdan keçmək üçün ölülərdən körpü düzəltməli olduq. Mən ölülərin üstünə getmək istəmədim. Bunu görən polkovnik-leytnant Ohanyan mənə işarə etdi ki, qorxmayın. Mən ayağımı 9- 11 yaşlı qız meyidinin sinəsinə basıb addımlamağa başladım. Mənim ayaqlarım və şalvarım qan içində idi. Və mən beləcə 1200 meyidin üstündən keçdim. Martın 2-də "Qaflan" erməni qrupu (meyitləri yandırmaqla məşğul olurdu) 2000-ə yaxın alçaq
44
monqolun (türklərin) cəsədini toplayıb ayrı-ayrı hissələrlə Xocalının 1 km-liyində yandırdı. Axırıncı yük maşınında mən başından və qollarından yaralanmış təxminən 10 yaşlı bir qız uşağını gördüm. Diqqətlə baxanda gördüm ki, o yavaş-yavaş nəfəs alır. Soyuq, aclıq və ağır yaralanmasına baxmayaraq, o hələ də sağ idi. Ölümlə mübarizə aparan bu uşağın gözlərini mən heç vaxt yaddan çıxarmayacam. Sonra Tiqranyan familiyalı bir əsgər onun qulaqlarından tutub artıq üzərinə mazut tökülmüş cəsədlərin içərisinə atdı. Daha sonra onları yandırdılar. Tonqaldan ağlamaq və imdad səsləri gəlirdi". •
Erməni yazıcısı Boryan: "Daşnak komitəsi Rusiyanın imperialist əməllərinə xidmət etmək üçün yaradılmışdır.” •
Bürosu”nun liderlərindən olan Doktor Zarviqarova məktubundan: “Şamaxıda əhali artıq boşalır. Bir yandan birdən–birə yayılan xəstəliklər, o biri yandan da dəstəmiz… müsəlmanların axırına çıxdı. Generalımız Stepan Lalayan yüzdən artıq sağlam hesab etdiyimiz uşağı İrana göndərdi. Erməni ailələrini isə Göyçay–Şamaxı sərhəddində topladıq ki, xəstəliyə tutulmasınlar. Onlara əlavə dərmanlar paylanıldı…” •
xalqları" kitabında yazırdı: "Antik dövrdə ermənilərin əsl vətəni olan "böyük Ermənistan" Kiçik Asiyadan, yeni Rusiyadan kənarda yerləşirdi. Tarixçilərin araşdırmalarına görə Fərad çayının yuxarı qolu olan Qaraçay sahilində yaşayan ermənilər artıb çoxalandan sonra torpaq iştahasına düşüblər. Onlar Ağbaba, Çuxur Sədd, Şərur mahallarına sonradan gəliblər. Van gölündən başlayaraq Urmiya, Göyçə gölünə qədər məsafəni işğal ediblər". B.İşxanyan: “Tarixi qədimlik təsəvvürünə görə, ermənilərin Böyük Ermənistan hesab edilən həqiqi vətəni Rusiya hüdudlarından kənarda, daha doğrusu Kiçik Asiyada yerləşir. Dağlıq Qarabağda yaşayan ermənilərə gəlincə, onların bir hissəsi aborigen olub, xristian dinini qoruyub saxlayan qədim albanların nəslindəndir. Bir hissəsi təqib və hücumlardan qurtarmaq üçün Azərbaycan torpaqlarında sığınacaq tapan İran və Türkiyə qaçqınlarıdır”. •
əhalisinin 15.992 nəfəri, 1866-cı ildə isə 27.246 nəfərindən 23.626 nəfəri, yəni 85,2 % azərbaycanlı olmuşdur”. •
haradan və hansı yollarla bu yerlərə gəlmişlər, erməni olmamışdan əvvəl və sonra hansı tayfalarla əlaqədar olmuşlar, onların dilinə və etnik tərkibinə kimlər, necə təsir göstərib?… Bizim əlimizdə bu məsələləri təsdiq edən mötəbər və dəqiq dəlillər yoxdur”. •
erməni kimi yaşamaq lazımdır, erməni kimi yaşamaq o deməkdir ki, erməni dövlətində yaşamaq deməkdir, hər nəyin varsa, bu işə qurban verməlisən. Erməni harada yaşayırsa, orada izi qalmalıdır, bir tək əlifbanın olması millət üçün dövlətin olmasından dəyərlidir. Erməni əlifbasıyla erməni adını yaz, ermənilik sənin proqramındı, proqramını da özünlə götür, yerə qoyma, o, sənin silahındır. Türk kimi yaşamaq məcburiyyətində qalsan belə,ermənisən, erməni olduğunu bil”. •
hökumətinin daşnak agentləri Qarabağı Ermənistana birləşdirməyə çalışırlar. Bu, 45
Qarabağ əhalisinin Bakıdakı həyat mənbəyindən məhrum olmaq, heç zaman heç nə ilə əlaqəsi olmayan İrəvanla bağlanmaq deməkdir. Erməni kəndliləri 5-ci qurultayda Azərbaycanı tanımağı və ona birləşməyi qərara aldılar”. •
bədbəxtlik idi. O ölkə öz milli və siyasi istəklərinə çatmaq, öz tələbləri baxımından Ermənistan respublikası üçün ölümcül təhlükə idi . Zaqafqaziyada erməni və tatar xalqları mənafeyini barışdırmaq mümkün deyil , çünki bu xalqlar öz daxili və xarici siyasətləri ilə barışmaz düşmənlər kimi qarşı-qarşıya durmuşlar”. •
edə bilərik ki , biz ermənilər yüz illər boyunca türklərlə qardaş kimi yaşamışıq. Adət-ənənələrimiz, yeməklərimiz ,mahnılarımız baxımından bir-birimizə o qədər qaynayıb qarışmışıq ki, sanki bir cəmiyyət olmuşduq. Türk-erməni qardaşlığı XI əsrdən başlanır.1064-cü ildə bizanslılar erməniləri qırıb çatmaq istəyəndə biz türklərin himayəsinə sığındıq, türklər bizi qorudular… Reallıq budur ki, biz burada Türkiyədə kilsə və məktəblərimizdə hər cür mənasız kinlərdən uzaq,azad bir cəmiyyətdə yaşayırdıq”. •
Levon Dobbağyan, jurnalist: “Biz ermənilər din qardaşlarımız olan xristianların zəhərli vədlərinə inanaraq böyük türk düvlətinə qarşı üsyan etdik , daha doğrusu vətənə xəyanət etdik...Unutmayaq ki , türklərin düşmənləri bizim də düşmənimizdir”. •
yandan erməni qəbiləsi də hibritdir. Onları Urartu və başqa qonşular assimilyasiya etmişdir”. •
"Ermənistan heç bir zaman bəşər tarixində xüsusi rol oynamamışdı. "Böyük Ermənistan" ermənilərin yayılıb səpələndikləri bir regionun coğrafi adıdır". •
istəklərinə nail ola bilmədilər. 1923-cü ildə nasizm yarandı və 1933-cü ildə isə hakimiyyətə gəldi. Faşizm istəyinə çata bilmədi. Ermənilərin də bir siyasi kursu var. Bu siyasi kursun uğur qazanması üçün, dünyadakı bütün türklər məhv edilməlidir. Hər bir erməni ömrünün sonuna qədər türklərə nifrət ruhunda tərbiyə olunmalıdır. Və bu nifrət bütün türklərin məhv edilməsinə yönəlməlidir”. •
Zori Balayanın “Ocaq” kitabından: “1828-ci ildə məşhur “Türkmənçay” müqaviləsi olmasaydı, Qriboyedov və Abovyan olmasaydı, rus əsgərləri olmasaydı, bu gün müasir kənd və şəhərlərə çevrilən yüzlərlə yeni yaradılan erməni ocaqları olmayacaqdı”. •
Amerikalı erməni yazıçısı L.Z. Sürməliyanın “Xanımlar və cənablar, müraciətim sizədir” kitabından: “Dünya ictimaiyyəti qarşısında məmnunluqla ifadə edə bilərik ki , biz ermənilər yüz illər boyunca türklərlə qardaş kimi yaşamışıq. Adət- ənənələrimiz, yeməklərimiz ,mahnılarımız baxımından bir-birimizə o qədər qaynayıb qarışmışıq ki, sanki bir cəmiyyət olmuşduq. Türk-erməni qardaşlığı XI əsrdən başlanır.1064-cü ildə bizanslılar erməniləri qırıb çatmaq istəyəndə biz türklərin himayəsinə sığındıq, türklər bizi qorudular… Reallıq budur ki, biz burada Türkiyədə kilsə və məktəblərimizdə hər cür mənasız kinlərdən uzaq, azad bir cəmiyyətdə yaşayırdıq”.
46
• Torqom Stepanyan, yazıçı: “Daşnak nümayəndələri ətraflarına çoxlu könüllü silahlı dəstələr yığaraq müharibə gedən türk ərazilərində qadın, uşaq, qoca və əlilləri amansızcasına doğrayıb tökürdülər”. •
qardaşlarımız olan xristianların zəhərli vədlərinə inanaraq böyük türk düvlətinə qarşı üsyan etdik , daha doğrusu vətənə xəyanət etdik. Unutmayaq ki, türklərin düşmənləri bizim də düşmənimizdir”. •
Levon Dobbağyan, jurnalist: “Ara bir az sakitləşən kimi Şuşanı yenə gördüm. Şəhərin türk məhəlləsində daş-kəsək yığınlarından başqa bir şey qalmamışdı. Bütün evlər yandırılmış, onların sahibləri isə öldürülmüşdü. Eyni hal Xankəndindəki türk məhəlləsinin də başına gətirilmişdi… Bakıda ermənilər ingilislərin yardımı ilə bu böyük neft şəhərini ələ keçirdilər və şəhərin türk əhalisindən 25.000 nəfərini qırdılar”. •
erməninin xatirələrində”n: “24 aprel Beyrutdakı erməni kilsəsi tərəfindən genosid günü kimi elan edilməsi hamımızı dərin kədərə qərq etdi. Çox yaxın bir keçmişdə Türkiyənin xarici işlər naziri Qabriel Noradunkyan deyildimi? İmperiya dövründə maliyyə və xəzinə naziri Hakop paşa deyildimi? Poçt və teleqraf naziri Oskan əfəndi deyildimi?…Ey qafillər, siz hansı keçmişdən danışırsınız? Biz hansı keçmişi unutmuşuq? Keçmişdə heç bir soyqırım hadisəsi olmayıb. Dövlətin qanunlarına qarşı çıxan bütün vətəndaşlar kimi ermənilərə o zaman qanunlara uyğun olaraq bəzi cəzalar verilmişdir, vəssalam !” •
burjuaziyasına yol açır, onun proqramını həyata keçirir, onun yanında əsl buyruqqul rolunda çıxış edirdilər”. •
yaşadığı bir çox yerləri gəzmişəm. Daim xalis erməniyə aid olan bir şey duymağa çalışmışam. Təəssüf ki, bu arzum indiyə qədər yerinə yetməyib”. •
yaranmışdır. Qalan ad və soyadların 194-ü fars, 113-ü türk, 111-i ərəb, 60-ı yunan, 54-ü yəhudi, 44-ü də digər dillərdən götürülmüşdür...Erməni dilində 4200-dən çox türk sözü vardır. Türk, fars, ərəb, assur-babil, yunan, gürcü və həmçinin təmiz hind- avropa mənşəli sözlər çıxıldıqdan sonra erməni dilində ermənilərə aid olan beş minədək söz qalır”. •
R.A.Açaryan: “Ermənistanda olan 2310 kəndin iki mindən çoxunda Azərbaycanlılar yaşayırdı. XIX əsrin əvvəllərində İrəvanda yaşayan 10 000 nəfər əhalinin 7000 nəfəri Azərbaycanlı idi. 49 bəy, sultan, məlikdən 41-i Azərbaycanlı idi.” •
Erməni yazıçısı M.Şaqinyanın ermənilərə müraciəti: "Siz bələkdəki körpənizə mütləq bildirin ki, türk onun düşmənidir. Onların ərazisində torpaqlarımız var". •
yaratmaq üçün türkü son nəfərə kimi qırmalısan,...türk öldürməyən erməni bizdən deyildir." "Sən türk öldürməkdən həmişə qürur duymalısan".O, ədəbi qəhrəmanı Aşota həsr etdiyi əsərdə yazırdı: "Mənim qılıncımdan türk qanı axıb töküləndə, mən onu tapdayanda rahat olacağam". 47
• Artunyan: "Türk öldürməyən erməni öz əli ilə özünü öldürsün."
•
Zori Balayan: “Mən komandir A.Ter-Tedovoyandan soruşdum ki, Şuşaya biz nə vaxt girə biləcəyik? –Komandir dedi ki, siz sualı düzgün qoymursunuz. Məndən soruşun ki, Şuşanı almaq üçün sənə nə lazımdır? Onda belə cavab verərəm, 400 ton yanacaq və 1000 ədəd raket. Bunları əldə etdikdən sonra mən sizə Şuşanın dəqiq alınması tarixini deyə bilərəm”.
• Erməni tarixçisi Gevorq Aslanın "Ermənistan və ermənilər" (1914 il) əsərindən: "Ermənilərdə dövlətçilik olmamışdır. Onlarda Vətən hissi yoxdur və siyasi tellərlə bağlı deyillər. Erməni vətənpərvərliyi yalnız yaşadıqları yeri ilə bağlıdır. Müasir Ermənistanın ərazisi ermənilərə deyil, azərbaycanlılara məxsusdur. Məhz bu səbəbdəndir ki, böyük Ermənistan ərazisində olan coğrafi adların əsas hissəsi azərbaycanlılara məxsusdur.”
• Erməni publisisti Vahe Avetyan özünün Facebook səhifəsində yazır: “Əziz qonşularımız, azərbaycanlılar. Mən Xocalıda yüzlərlə insanın soyqırıma məruz qalmasında ermənilərin də iştirak etdiyinə görə sizdən üzr istəyirəm. Sizi inandırıram ki, nə məni, nə dostlarımı və nə də yaxınlarımı qatil, adamyeyən və sadist kimi yetişdiriblər. Əmin olun ki, Ermənistanda nə vaxtsa qanuni xalq respublikası qurulsa, o vaxt mənim ölkəm bu cinayətin araşdırılması üçün mümkün olan hər şeyi edəcək və bu işdə əli olanların hamısı mühakimə olunacaq. Mən düşünürəm ki, dünən törətdiyi genosidi boynuna almayan və haqq qarşısına çıxmağa mənliyi və cürəti çatmayan bir xalqın yüz illər əvvəl ata-babalarının başına gətirilən genosidə görə dünyadan ədalət tələb etməyə mənəvi haqqı çatmır”.
• Amazasp: “Hər bir müsəlman düşməndir, yalnız ona görə ki, o, müsəlmandır.” •
avqustuna qədər ilk baş naziri olmuş Ovanes Kaçaznunun 1923-cü ildə qurucusu və liderlərindən biri olduğu Daşnaksutyun partiyasının qurultayına təqdim etdiyi 128 səhifəlik hesabatından: “Könüllü silahlı birliklər yaratdıq, Türkiyə hələ savaşan tərəflərdən birinə qoşulmadığı dövrdə erməni inqilabçı daşnaksutyun partiyasının rəhbərliyi altında yaradılan silahlı dəstələrlə hərbi əməliyyatlar həyata keçirdik, barışı sabotaj etdik, çox yerdə türklərə qarşı üsyan qaldırdıq, sülhü sabotaj etmək üçün döyüşdük də, türklərin düşməni olan Antanta Dövlətlərinin şəhərciyində yerləşdik. Türkiyədən "Dənizdən dənizə Ermənistan" tələb etdik. Antanta Dövlətlərinin ordularını Türkiyəyə göndərmələrini və hakimiyyətimizi təmin etmələri üçün Avropa və Amerikaya rəsmi müraciətlər etdik. Nəhayət o da var ki, var olduğumuz müddətdə fasiləsiz olaraq türklərlə döyüşdük. Hərəkatımızın əsasında Antanta Dövlətlərinin bizə vəd etdiyi böyük Ermənistan xəyalı dururdu. Amma biz heç bir zaman dövlət ola bilmədik. Türkiyə Ermənistanı deyə bir dövlətin xəyaldan kənar olmadığı gerçəyini bilmədik.Türkiyədə milli şüur və özünü müdafiə instinkti oyanmışdı. Yeni gənc və milliyətpərvər duyğularla hərəkət edən bir nəsil ortaya çıxaraq, Anadoluda öz ordusunu yenidən təşkil etməyə başlamışdı. 1918-ci illərdə imperialistlərə qarşı döyüşlərində təxribata uğrayan türklər, müqavimət göstərərək iki il içərisində təkrar özlərinə gəldilər. Çox keçmədən sınırlarımıza hərbi əməliyyatlar başladığında, türklər bizimlə bir araya gəlməyi və danışıqlara başlamağı təklif etdilər. Biz isə onların bu təklifini geri çevirdik. Bizim bu dövrdə sülhdən imtina etməyimiz və silahlanmamız böyük bir səhv idi. 1915-ci ilin yaz və payız dövründə Türkiyə erməniləri zəruri bir Tehcir-Köç qanunu qəbul etdi. Köç doğru və lazımlı idi. 48
Gerçəkləri görə bilmədik, hadisələrin səbəbi bizik. Türklər nə etdiklərini bilirdilər və bu gün peşmanlıq eşitmələrini tələb edəcək bir xüsus yoxdur. Bu üsul ən qəti və uyğun olanı idi. Hirslilik və qorxu içində olan biz ermənilər, “günahkar” axtarırdıq və bu günahkarı rus hökuməti və onun alçaq siyasəti olaraq təyin etdik. Biz ermənilər qeydsiz şərtsiz Rusiyaya yönəlmiş durumdaydıq. Hər hansı bir səbəb yoxkən zəfər havasına qapılmışdıq. Sədaqətimizin, işlərimizin və yardımlarımızın qarşılığında Çar hökumətinin Ermənistanın müstəqilliyini bizə hədiyyə edəcəyindən əmin idik. Rus hökumətinə qarşı dünənki inancımız nə cür kor-koranə və təməlsizsə, bugünkü suçlamalarımız da o cür kor-koranə və əsassızdı. Siyasi bir partiya (Daşnaksutyun) olaraq biz, məsələmizin rusları maraqlandırmadığını və onların lazım olanda cəsədlərimizi tapdalayaraq keçib gedə biləcəyini unutmuşduq. Şikayət etmək və fəlakətlərimizin səbəblərini öz xaricimizdə axtarmaq bizim xəstəlik halını almış milli psixologiyamızdır, xarakterik xüsusiyyətimizdir”. Kaçaznuninin, qurucusu və lideri olduğu Daşnaksutyun Partiyası üçün hesabatının sonunda söylədiyi cümlələr düşündürücüdür: "Daşnak Partiyasının artıq edəcəyi bir şey yoxdur... Bəli, mən intiharı təklif edirəm, Partiya özünü buraxmalıdır." •
almadan türkləri qırdım. Lakin bəzən gülləyə heyfim gəlirdi. Bu itlərə qarşı ən yaxşı üsul odur ki, döyüşdən sonra salamat qalanların hamısını su quyusuna doldurub üstünə ağır daşlar atasan. Belə də etdim. Bütün qadınları, uşaqları quyuya doldurub üstünə ağır daşlar tökdüm. Uzun müddət bu daşların altından onların iniltisini eşitdikcə şadlığımdan nə edəcəyimi bilmirdim". •
Stepan Lalayanın dəstəsində olan “Uçitel Qriqoryan” adlı erməni əsgəri komandirinə bu məktubu yazan günün səhəri artıq həyatda yox idi: “Mən daha Şamaxıda qala bilmirəm. Bunları görməyə dözə bilmirəm, mənə verdiyiniz silahı özünüzə qaytarıb geri dönürəm...” •
“Tarixə nəzər salanda aydın görürsən ki, lap əvvəldən biz erməniləri təhrik edən çar mütləqiyyəti və rus patriarxlığı olmuşdur.” •
Qarabağ orta əsrlər Albaniyasının bir hissəsi olmuş, sonradan erməni feodalları tərəfindən zəbt edilmişdir.” •
Partiyasının qurucusu, sovetlər dönəminin dissidenti və siyasi məhbusu Aşot Navasardyanın şəxsən mənə və yanımdakı bir çoxlarına 1985-ci ildə nələr danışdıqları haqda bilmək haqqına malikdirlər. Həmin il “zon”da ona bir çekist deyib ki, tezliklə hamını evə buraxacaqlar, Kremldə Qarabağ məsələsi artıq ermənilərin xeyrinə həll olunub, sizə yalnız evə gedib Qarabağ hərəkatına başlamaq qalır ki, hakimiyyət sizin “tələblərinizə cavab olaraq” Qarabağı sizə qaytarsın. Azərbaycanlıların hüququ var bilsinlər ki, çekistlər belə informasiyaları türmələrdə bütün erməni siyasi məhbuslarına çatdırmışdılar və evə döndükdən sonra onların toplanışı olmuş, orada yekdilliklə qərara alınmışdı ki, əgər KQB Qarabağ hərəkatı istəyirsə, o zaman erməni dissidentləri hər şeyi eləməlidirlər ki, bu, baş verməsin. Azərbaycanlıların hüququ var bilsinlər ki, bizim öz müqəddəratı təyinetmə uğrunda hərəkat liderimiz İrəvanda mitinqdə çıxış edərək Sumqayıtdakı qətliama görə azərbaycanlıların yox, Kremlin məsuliyyət daşıdığını söyləyib, onu da deyib ki, kim ki Qarabağı bir sovet türməsindən digər sovet türməsinə köçürmək 49
istəyir, o, Kreml çekistlərinə xidmət edir. Azərbaycanlıların hüququ var bilsinlər ki, bizim müstəqillik uğrunda liderimizi bundan sonra ölkədən deportasiya ediblər, boşluğu Qarabağ Komitəsi ilə doldurublar, müstəqillik və demokratiya uğrunda mübarizləri isə terrorla qətlə yetiriblər, ölkədən sürgün ediblər və 20 il ərzində hər vəchlə məhv eləməyə çalışıblar…Mən o günü görürəm - o gün ki, biz öz milli bayraqlarımızı Kremlin xarabalıqları üzərində böyür-böyürə qaldırıb imperiyanı Qarabağa görə cəzalandıracaq, bir çox başqa şeyləri edəcəyik”. •
adı Artin PENİK. Bu isə onun həyat tarixçəsidir. ASALA terror örgütü 1970-ci illərdən etibarən Türkiyə dışında 21 ölkənin 38 şəhərində 39 silahlı, 70 bombalı, biri də işğal şəklində olmaqla 110 terror olayı gerçəkləşdirmişdir. Bu saldırılarda Türkiyənin 42 diplomatı həyatını itirmişdir.ASALA-nın Türkiyədəki ilk terror aktı 1982-ci ilin 7 avqustunda Ankara Esenboğa Hava limanında gerçəkləşdirdiyi bombalı saldırı olmuşdur. Saldırı sonucunda 9 kişi həyatını itirmiş, 72 kişi yaralanmışdır. Erməni əsilli türk vətəndaşı Artin PENİKin adı bu olaydan 4 gün sonra eşidildi. O, türk vətəndaşı bir erməni olaraq, ASALAnın etdiklərinə dayanmamış, Taksim meydanında üstünə benzin tökərək özünü yandırmışdır. Ağır yanıqlarla xəstəxanaya qaldırıldığında, ASALAnın terror aktlarını protesto etmək üçün belə etdiyini demiş, əsil məqsədinin Fransız Konsulluğu önündə özündə yandırmaq olduğunu, fəqət Atatürkün abidəsi hüzürunda ölmək istədiyini, bu nədənlə özünü Taksimdə yandırdığını bildirmişdir. Müalicə altındaykən 15 avqust 1982-ci ildə vəfat etmiş, 18 avqustda Məryəm Ana Kilsəsindəki törənin ardından cənazəsi “Balıklı Ermeni Mezarlığı”'nda dəfn edilmişdir. ASALA-nın terror aktlarını etiraz üçün özünü yandıran Artın PENS, aksiyanı reallaşdırmadan əvvəl qoyduğu məktubda bunları deyir: "Bax, burada patriarx və bütün Türkiyə erməniləri adından sizlərə etiraz edir və özümü yandırıram. Siz ASALA qatilləri! Günahkar insanları öldürərək heç bir şey əldə edə bilməzsiniz. Siz imperialistlər tərəfindən aldadılmısınız. Tarix sizə çox yanlış qandırılmış. Yüz minlərlə insan imperialistlərin hiylə oyunları nəticəsində həyatını itirdi. Bunu ağlınıza yazın! Sizi yanlış istiqamətləndirirlər. İndi orada, burada minlərlə erməni dağınıq olaraq yaşayır. Onlarıdamı cəzalandırmaq istəyirsiniz? Amma heç vaxt bunu edə bilməyəcəksiniz. Biz türklərlə qardaşca yaşadığımız həyatımıza davam etmək istəyirik. Amma, siz mərhəmətsiz bir şəkildə günahsız insanları öldürməyə davam edirsiniz. Allah adına sizləri əmin edirəm ki, yox ediləcəksiniz! Mənim bildiyim qədər ermənilər cəsarətli insanlardır və heç vaxt günahsız insanları arxadan vurmazlar. Sizi heç vaxt erməni olaraq görmürük. Sizi lənətləyirik. Sən, keçmiş Fransa Prezidenti Giscard Estaing, biz ermənilər səni də lənətləyirik. Əgər onların rəylərini almaq üçün etdiklərinə bəraət qazandırmasa idin, Asalalılar o qədər aqressiv olmazdılar. Daha yazacaq çox şeyim var, amma yazma səbəbim yoxdur. Zamanında türk milləti sizi cəzalandıracaqdır. Bu günə qədər vəfat edənlərə Tanrıdan rəhmət diləyirəm, ailələrinə də səbr. Allah Türk vətəndaşlarıma səbr ehsan eylə. Əlvida"! (Artın PENIK, Intervyu, 1982) https://www.youtube.com/watch?v=wGXvUkpYoFc/).
*Ermənistan Prezidenti Serj Sarkisyanın tələbə-gənclərlə görüşündə çıxışından: “Biz üstümüzə düşən missiyanı yerinə yetirdik. Ermənistan türksüzləşdi, Dağlıq 50
Qarabağ tamamilə ələ keçirildi. Yerdə qalanlarını da siz həll etməlisiniz. Bu da sizin borcunuzdur...” •
Karnegi Fondunun saytında Tomas de Vaalın yerləşdirdiyi müsahibədə Serj Sarkisyan söyləyib: "Xocalıya qədər azərbaycanlılar bizimlə, sadəcə, zarafat etdiklərini düşünürdülər. Azərbaycanlılar elə bilirdilər ki, ermənilər dinc əhaliyə əl qaldıra bilməyən insanlardır. Bütün bu düşüncələri dəyişmək lazım idi. Belə də oldu...Xeyr, mən etdiklərim üçün təəssüflənmirəm. Ona görə ki, bu cür sarsıntılar, hətta minlərlə adam qırılsa belə, zəruridir."
|