Hayot faoliyati

XIV. 7. Kimyoviy xavf manbalari

Kimyoviy xavf manbalari sifatida xalq xo‘jaligida yoki sanoat texnologiyalarining ehtiyoji uchun har xil zaharli moddalardan foydalaniladigan yoki xuddi shunday moddalarni ishlab

296

chiqariladigan yoki shunday moddalarni m a’lum maqsadlarda saqlaydigan yoki ularni birjoydan ikkinchi joyga transport vositalari yordamida ko‘chiriladigan vositalar qaraladi. Chunki bunday hollarda bu zaharli moddalarning har xil favqulodda holatlar natijasida to'kilishi yoki portlash natijasida atrofga tarqalib ketishi yoinki tabiiy ofatlar natijasida ularni saqlayotgan idishlarining zich yopilganligi buzilish va boshqa juda ko‘p sabablarga ko‘ra atrofga tarqab ketishi o'sha joyda ishlayotganlar va yashayotganlar hayotiga xavf tug'dirishi shubhasiz.
Zilzilalar haqida statistika ma’lumotlari

				25-jadval
Kuchi		Yiliga	Ta’sir
Rixter	1 2 balli	zilzilalar	qilish	Bo'lishi mumkin bo'lgan
bo'yicha	shkala	soni	radiusi,	natijalar
	bo'yicha		km
4	IV-V	8000	0-15	Vayronaliklar
gacha	VI-VII			kuzatilmaydi
4-6		900	5-30	Binolarda yoriqlar paydo
				bo‘ladi, halokatga
6,1-7	VIII-IX	140	20-80	uchraganlar yo‘q
				Binolar qisman vayron
				bo'lgan, halokatga
7,1-8,0		15	50-120	uchraganlar bor
	X-XI			Binolar ommaviy vayron
				bo'lgan, qurbon
				bo‘lganlar ko‘pchilikni
			80-160	tashkil qiladi
8 , 0	XI-XII	1		Shaharlar butunlay
				vayron bo‘lgan.
				Halokatga uchrash
				ommaviy, milliv ofat

Hozirgi vaqtda xalq xo'jaligida ishlatiladigan kimyoviy moddalarning ko'pchiligi zaharli moddalar hisoblanadi. Sanoatda ishlatilib kelinayotgan, shuningdek, qishloq xo‘jaligi va uy-ro‘zg‘or ishlarida foydalaniladigan millionlab kimyoviy birikmalarda 500 dan ortig'i zaharlilik darajasi yuqori hisoblanadi.

Kimyoviy xavf manbalariga quyidagilar kiritiladi:

297

— kimyo sanoatining korxonalari va neftni qayta ishlash sanoati korxonalari;
— oziq-ovqat, go‘sht-sut sanoati korxonalari, sovitish kombinatlari, oziq-ovqatlarni saqlash uchun ammiak yordamida sovitish vositalariga ega bo'lgan korxonalar;
— suv tozalash va boshqa tozalash maqsadida xlordan foydala-niladigan tozalash korxonalari;
— zaharli moddalar ortilgan vagonlarni ma’lum muddatgacha saqlab turish joylarga ega boMgan temir yo‘l bekatlari;
—zaharli moddalarni tushirish yoki boshqa transport vositasiga ortish moslamalari boMgan temir yo‘I bekatlari;
— zaharli moddalar, zaharli kimyoviy birikmalar, kimyoviy dizinfeksiya va boshqa maqsadlarda foydalaniladigan zaharli moddalarni tarqatish va saqlash omborlari.

Kimyoviy moddalarning tashqi muhitga tarqalish yoMlari asosan transport vositalarining avariyalari, sanoatda boMishi mumkin bo‘lgan avariyalar, tabiiy ofatlar natijasida bo‘lishi mumkin. Sanotda bo‘ladigan avariyalarning aksariyati transportirovka va saqlash qoidalarining buzilishi, xavfsizlik texnikasi qoidalariga rioya qilmaslik, zaharli moddani ishlatayotgan agregatning ishdan chiqishi, zich yopilganligining buzilishi, truboprovodlarni ishdan chiqishi, tashish vositalarining va saqlash idishlarining zich yopilganligining buzilishi va shuningdek, saqlash miqdorining m e’yoridan oshib ketishi bo'lishi mumkin.

Bir kecha-kunduz davomida dunyoda kamida 20 ta kimyoviy avariyalar qayd qilinadi. 0 ‘zbekiston hududida bo'lgan avariyalar e’lon qilinmaganligini hisobga olib dunyoning boshqa davlatlarida boMgan kimyoviy avariyalar haqida misol keltiramiz.

— 1961-yil 22-iyulda Rossiyaning Dzeijinsk shaharida xlor o‘tkazgichning yorilib ketishi natijasida u yerdagi kimyo zavodi hududi zararlandi va 44 kishi har xil darajada zaharlandi;

— 1983-yil 15-noyabrda Kemerova shaharidagi kimyo zavodida 60 tonnali sisternadagi xlor to'kilishi, xlor buluti butun korxonani egalladi (5 ming m2) va bundan 26 kishi halok bo'ldi birmuncha kishilar har xil darajadagi zaharlanishga duchor bo'ldilar;

— 1985-yili Hindistonning Bxopal «Yunion karbit» korxonasida bo'lgan portlash natijasida 45 tonna metilizotsianitning atrofga tarqalishi 3000 kishi hayotiga zomin bo‘ldi va 300 ming dan ortiq kishi kuchli zaharlanish oldi. Adabiyotlarda ta’kidlanishicha dunyoning turli burchaklarida shunga o'xshash kombinatlar 1 0 0 0 dan ortiq ekanligi eslatiladi. G'arbiy Yevropada bunday korxonalar

298

yuzlab sanaladi, masalan, Dyusseldorfda (FRG) minglab bochka sianid natriy saqlanmoqda (odamni o‘lishi uchun 15 mg kifoya).^?’' Shunday qilib, kimyoviy moddalar qaysi maqsadlarda burtyod etilgan obyektlar bo‘Iishidan qati nazar avariya va favqulodda hodisa natijasida to‘kilsa yoki atrof-muhitga tarqab ketish xavfi vujudga kelsa, unda o‘sha yerda kimyoviy zararli moddalar o‘chog‘i paydo bo'ladi. Agar bu sanoat korxonasi bo‘lsa, unda korxonaning butun hududi va shuning bilan birga unga yondash bo‘lgan hududlar kimyoviy moddalar ta’siri ostida bo‘lgan hududlarga aylanadi va agar bu yerda saqlanayotgan yoki ishlab chiqarilayotgan zaharli moddaning zaharlilik darajasi juda yuqori bo‘lsa, bu hududda odamlami ko‘plab halokatga olib kelishi mumkin bo‘lgan xavfli zona paydo bo'ladi. Shundan kelib chiqib, kimyoviy

obyektlar xavflilik bo‘yicha 4 ta darajaga boMinadi:

— agar zararlangan hududga 75000 dan ko‘proq odam tushib qolishi mumkin bo‘lsa —bu I daraja;

— agar kimyoviy zararlangan hududga 40000—75000 gacha odam tushib qolish xavfi bo‘lsa—bu II daraja;
—40000 dan kam odam tushishi mumkin bo‘lsa—bu III daraja;

—agar zararlangan zona korxona hududidan chetga chiqmasa— bu IV zona.

Kimyoviy moddalarning avariya natijasida ta’sir doirasini belgilashda, shuningdek, uning zaharlilik darajasini belgilash ham muhim. Zaharlilik darajasi bo‘yicha 4 darajaga bo‘linishini aytib o‘tamiz. Biz buni atrof-muhitni bulg‘ovchi omillar bo‘limida ko‘rib o‘tgan edik.

Kimyoviy zararlangan hududlarda zaharli moddalar holati har xil ko'rinishda: suyuq tomchi, bug'simon, aerozol va gaz holatidagi ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin. Kimyoviy moddalar atmosferaga chiqib ketgandan keyin o‘zining kimyoviy va fizik xususiyatlariga binoan atmosfera havosida zararlangan bulutlar hosil qiladi. Bu bulutlar tarkibida zaharli modda miqdori ko‘p bo‘lsa, unda u bulutsimon zararli modda yer yuzasi bo‘ylab tarqala boshlaydi va asosan yer yuzasining pastlik va jarliklarida to'planadi va uzoq vaqtgacha o‘z xavflilik holatini saqlab turadi. Agar zaharli modda konsentratsiyasi (zichligi) kam bo‘lsa, u havo bilan qo‘shilib atmosferaning yuqori qatlamlariga ko‘tarilib, atmosfera tarkibiga singib ketadi.

Zaharli moddalarning boshqa natijalari haqidagi fikr va mulohazalar oldingi boblarda berilgan tartiblarda (kislota yomg‘irlari yoki kimyoviy moddalarning reaksiyaga kirishishi

299

natijasida atmosfera havosi tarkibida kutilmagan moddalarning paydo bo‘lib qolishi va hokazolar) bo‘lishini aytib o'tamiz.