Heftruz л &1 's s L b e h r u z h ə q q I TÜrk deyiMLƏRİ

Əl-ayağa dolaşmaq -  iş görməyib mane olmaq.
Yaradıcılar  irəliyə,  əl-ayağa  dolaşanlar  isə  geriyə,  tarixin 
amansız təkəri altına (72,  c.III,  s.79).
221

Befaruz 
9
bqqi
Əl-ayağa  düşm ək  -   pis  bir  əm əlin  üstünün  açılmasını 
görüb  o  yolda  ciddi  tədbir  görmək,  bir  qəfil  qonaq  gələndə 
tələsik iş görmək.
Qulların əllərində hökmdarın  şəxsi  avadanlığını  tanıyıb əl- 
ayağa düşmüş və tezliklə onun özünü də tanımışdılar (144,  s.98).
Əl-ayağını  itirmək  -  qorsmaq,  danışmaq  bacarığını  əldən 
vermək.
Tehrandan  gəlmiş  müdir  Təbrizdə  fars  dilində  danışırdı. 
Camaat  fars  dilindən  qorxurdular,  əl-ayaqlarını  itirirdilər 
(“Azərbaycan səsi”, № 9).
Əl ayağını it yeyib? -  niyə belə əlsiz-ayaqsızsan?
Bəyəm , əl-ayağınızı it yeyibdir,  balam? (253,  s.273).
Əl  ayağın yığışdırmaq  -  sakit olmaq, dinc durmaq,  özünü 
bir işə hazırlamaq.
Çarizm  dövründə  xalq  içərisində  hörmətə  malik  olan 
qaçaqlar  Kərəm,  Nəbi,  Fərhad  lazım  gəldikdə  Arazı  keçərək 
Qaradağda  və  s.  yerlərdə  özlərinə  etibarlı  sığınacaq  tapır  və  əl- 
ayaqlarını  yığışdırdıqdan  sonra  yenidən  düşmənə  qarşı  hücuma 
keçirdilər (3, s.23).
Əl-ayaq  altında  qalmaq  -   bir  hücum  zamanı  qurban 
olmaq, hörmətsiz olmaq.
Ərim  yox,  bir  zorba  dayım  yox,  qalmışam  əl-ayaq  altında 
(9,  s.140).
Əlaz olmaq  -  bir sənətdə  və  ya  alış verişdə  çox  az adamın 
iştirak etməsi.
Əl basmaq -  and içmək.
İstolda oturmaram,
Ağır söz götürmərəm,
Gətir “Quran” əl basım,
Yardan əl götürmərəm (33,  s. 168).
Əlbəyaxa vuruşmaq -  silahsız dalaşmaq.
Əlbir olmaq -  bir işdə ortaq olmaq.
Onunla dostlaşmaq, əlbir olmaq fikrində idi (174, s.15).
Əl boyda - çox balacaboy  adam
Acımış bütün günü o yazıq,  günbatan zaman,
2,22
'TtefauzjM&jgi
Bir əl boyu çörəklə edib şam, həm  nahar (80, c.II, s. 187).
Əl buyruqçusu -  hər şeyin dalınca göndərmək.
Mən  sizin  təmirat  idarəsinin  nə  əl  buyruqçusuyam,  nə  də 
müti məmuru!  (253,  s.226).
Əl çatmayan, ün yetməyən -  çox uzaq.
Səməndər  quşu  Qaf dağının  əl çatmayan,  ün  yetməyən bir 
yerində yuva qurub (103,  s. 13).
Əl çəkmək -  buraxmaq, göz, çəkmək.
Dünyadan əl çək, divanə könliim,
Ulaş bir ustada,  ər ilə  görüş (150).
Molla getmək  istəmirsə də,  əl çəkmirlər (148,  s.20).
Əl çoxalmaq  -  bir sənətdə bir alış-verişdə  çoxlu, adamların 
olması.
Əl  dalına  çəkmək  -  biriııi  nahaq  yerə  müdafiə  etmək, 
birinə dayaq durmaq.
Əldə açıldı - tez özünü bür .izə verdi.
Əldən  getm ək  -   bir  insanın  və  ya  bir  millətin 
yoxsulluqdan,  səfalətdən yoxa çıxması.
Ey məşədi,  ey kərbəlayi,  ey hacı əttar,
Ey qırmızı  saqqal  kişi,  islarrıidə dindar,
Baxma vətən  övladına,  əldən gedər onlar (82,  səh.  79).
Əldən salmaq - yoxmaq, xəstələndirmək.
Üç  gün  Yevlaxda  gözlədik,  avtomobil  olmadı,  ağcaqanad 
bizi əldən saldı  (197,  s.146).
Ələ  alanda  qavaldır.,  G ...  soxanda  zurna  -   yəni  xeyrə 
yaramaz bir şey.
Ələ almaq -   özünü toplamaq, birini özünə tabe etmək.
“Rica  edirəm,  özünüzü  ələ  alın”-  deyərək  qadını  otaqda 
buraxıb getdi (234,  s.447-448).
Əl  qatmaq  -  özünə əl qatmaq,  özünü döymək,  bir  işdə  əli 
olmaq.
Elə  özümə  əl  qataram  ki,  özümü  özümün  əlimdən  alan 
olmaz.
Əldə  dəmir  əsa,  ayaqda  ılənıir  çarıq  -   birinin  arxasınca 
dünyanı  dolaşmağ.
223

Hehnız
Dolaşırıq  dünyanı,  əldə dəmir bir əs.a (328).
Əldəqayırma -   saxta, həqiqi olmayan.
Bu kapitan  əldəqayırm a azərbaycanlı idi  (1,  s.283).
Əldən  çıxartmaq -  fürsəti əldən vermək, kələk gəlmək
Heyfdir bu  cür kişmişi əldən çıxartmaq  (195,  c.II, s. 13).
Ə ldən-dildən salmaq -  yormaq.
Fil  bir  neçə  gün  içərisində  kəndi  əldən-dildən  salır  (148, 
s. 120).
Əldən  düşm ək -  yorulmaq, qocalmaq.
Ələ baxm aq -  birindən asılı olmaq.
Elə  bilirsən  sənin  əlinə  baxıram,  xarabandan  getsəm, 
qalmağa bir yer,  yem əyə bir parça zəhrimar tapmaram? (9.  s.53).
Ələ d ü d ü k  verm ək - bəhanə  vermək,  sarımaq.
Ələ  düşm ək  -  fahişəliyə  düşmək,  əsir  düşmək,  fürsət 
düşmək
Bii' də ələ  düşməz belə aylar, belə günlər, belə  illər,
Dünya olacaq başımıza təng deyirlər.
Ələ  daş  vermək  -  türkdilli  xalqlarda  insanın  daşdan 
yaranman  əsatiri  gönişün  əsaslarından  sayılır.  Bu  inam  indi  də 
m üxtəlif 
şəkillərdə 
öz 
həyatına 
davam 
edir. 
Balaları 
yoxsulluqdan  və  ya  müxtəlif  illətlərə  görə  didərgin  düşmüş, 
ölüm  halında  olan  ananın  əlinə  axır ləhzələrdə  bir daş  verib  onu 
balalarının gəldiyinə inandırırlar.
Aba  öləndə  deyərmiş  ki,  nə  Behruz  gəldi,  nə  Pərviz,  bir 
azdan əlim ə daş verib deyəcəksiniz ki, bu Behruz,  bu da Pərviz.
Ələkçioin  qd verəni -  ara qızışdıran,  hər yerdə  hazır olan, 
əlindən  bir  iş  gəlməyən.  Baltaçının  hin  deyəni  ilə  bir  mənada 
işlənir.
Az  yaz  poz  birliyində  ələkçiyə  qıl  vermək  üçün  ixtisaslı 
kadrlar tələb olunur (9,  s.51).
Ələk-vələk -  altını üstünə çevirmək, hər yeri axtarmaq.
Bu hərc-mərc, basabas,
Ə lək-vələk mühitdə bir-birinə qarışıb
ağciyər də,  igid də.
224
Əl-ələ,  baş-başa  çıxmaq-  nəzərdə  tutulan  işdə  nə  zərər, 
nə  fayda oldu.
Əl-əli yuyar əl də üzü -  yaxşılıq edən yaxşılıq görər.
Əl əli yuyar, əl də  yüzü (9,  s. 143).
Əl əl iiztə oturmaq -heç bir iş görməmək.
-Bəs onda niyə əl əl üstə oturublar? ( 253,  s.19).
Ələm -yesir olmaq -   çox yorulmaq,  avara qalmaq.
Bu gün ələm-yesir olmuşam ( Humay xala).
Ondan  gör  ki,  bunlar  o  əfəl  Bağırın  qabağında  ələm   yesir 
olub mil durublar (253,  s. 172).
Əl-əli  tanır  -   hər  kəs  aldığına  gərək  pulu,  yaxud  bir  şeyi 
gaytara.
Əl  əli  yuyar,  əl  da  qayıdar  üzü  yuyar  -yaxşılq  yaxşılıq 
gətirər.
Ələngə-üləngə - dəyərsiz at, faydasız adam.
İş  belə  ələngə-üləngəyə  qalsa,  bunlardan  mənim  özümdə 
do çoxdur (174, s.6).
Ələ salmaq -  birini təhqir eurıək,  ım sxoroyə qoymaq.
Elə  bilirsən dəlilərə həkimlik eləm ək  asan  işdi  hə,  bizi ələ 
salıbsan,  ya özünü ələ  salıbsan (195,  c.II,  s.167).
Özün  kasıb  olmasaydın,  deyərdim  yoxsulları  lağa  qoymaq 
üçüıı  məni ələ salmısan (201,  solı.  223).
Ələtəş olmaq  - olimyandıda axtarmaq.
-  Höccot  qaya  özü  də  ələtəş  sizi  ziyarət  etmək 
arzusundadır ( 253,  s. 184).
Ələ  vermək -  satmaq,  xəyanət eləmək.
Əlfida - bir şeyə əl tapmaq üçün özünü ora-bura vurmaq.
Göydə ulduz cidadır,
M ələklər əlfədadər,
Qəm  çəkmə dəli könlüm,
M ətləb verən xudadır.
Əl  gərək tez gərək,  o da  cümə  gecəsi  -  mənim  istədiyim 
nə cür olsa, gərək hazır ola.
Əl  götürmək -  əl çəkmək.
İ stol da oturrharam,

‘Beftruz  fbqqi
Ağır söz götürmərəm,
G ətir “Quran” əl basım
Yardan əl götürm ərəm (33,  s. 168).
Əli  ağzına  yetişən  -  varlı,  sərvətli,  imkanlı,  yoxsul 
olmayan.
Əli  aşağı -kasıb,  imkansız..
Aradan  bir  müddət  keçdi,  atam-anam  öldü,  əlim  aşağı 
düşdü (46,  s.267).
Əli  aşından  da,  Vəli  aşından  da  olmaq/  aranda 
xurmadlan  oldum,  yaylaqda  buğdadan  -   hər  şeydən  əli 
çıxmaq.
Əli  aşından  olanlara  Vəli  aşı,  Vəli  aşından  olanlara Əli  aşı 
təqdim edirlər.  Qonaqlara tutanda qatıq,  tutmayanda  ayran  təklif 
edirik (9,  s.48).
Əli  ayağından  uzun  gəlmək  -  dalısınca  getdyi  işdən 
nəticə almamaq,  peşiman,  naümid qayıtmaq.
Əli  ayağından  uzun,  ürəyində  sıxıntı  evə  sarı  geri  qayıtdı 
(226, №  140).
Əliboş -  yoxsul, kasıb,  imkansız insan.
N< icə behdari  naxoşlar yeridi,
Elə məscid əliboşlar yeridir (168,  s.27).
Bilməyirsən ay Nəbi!
Müftə yeməklər dadım
Əliboş olsan əgər,
Kimsə aparmaz adını (326,  səh.  104).
Əli  də  gətirir,  ayağı  da  -  çox  qazanır,  bacarıqlı  və 
şanslıdır.
Əl  içi/ ovucun içi -  düz,  daşsız-çınqılsız,  tanınan.
Həyatda iki yol  var:  biri əl  içi kimi  hamardır,
Yoxuşu yox (351,  s.81).
Əli  əllərdə  olmaq  -  yuxarıda  dayağı  olmaq,  çalıb 
çapmaqda əlbir olmaq.
Əli  əl  üstünə  qoyub  oturmaq  -   baş  vermiş  bir  hadisənin 
aradan götürülməsinə müdaxilə etməmək.
226
lurt^deifimbri
‘Beftruz  tä q q i
Əlimizi  əllmizm  üstünə  qoyub  otursaq,  onda  firqə 
qarşısında  məsuliyyət daşımalı  olacağıq  (77,  səh.  30).
Əli ətəyindən uzun -  əli boş gəlmək.
Bu  balanı  altı  saat  qapıda  gözlədəııdən  sonra  axırı  əli 
ətəyindən  uzun qaytarmışam (9,  s. 152)
Əli ə y n  -  oğru.
Əlif qəddin bükülməsi -  qocalmaq.
İsmi- pünhan,  Şeyx Sənandan beşbetər,
Əlif qəddim  bükən yerdir,  bu yerlər (32,  c.II,  s.,72). 
Əllisində  əlif qəddin çəkilir,
Altmışında ön  dişlərin tökülür (35,  s.237).
Əli  ilə  beh  verir  -  özü  bir  işə  səbəb  olur,  başını  bir  işə 
qatır,  xata  törədir.
Əli  qalınlaşmaq -  pull anmaq.
Əliqanlı -  adam öldürmüş,  qatil.
25  il  əvvəl  mənim  qanıma  susamışdı,  ondan  qabaq  da 
əliqanlı  idi  (1,  s.289).
Əli qələm  tutmaq -  savad öyrənmək.
Çemyayevskinin  “Vətən  dili”  kitabını  bir  neçə  ayın 
müddətində  oxuyub  qurtaracaqlar  və  əlləri  qələm   tutacaq  (195, 
c.II,  s.126).
Əli  qızmaq  - bir işdən ürəklə yapışmaq.
Altı ay  növbəyə  dur, bir maşın acir yetişə,
Odu ki, bir nəfərin də əli  qızmır heç işə  (168,  s.920).
Əli  qoltuğunda  qalmaq  -  yaman  günə  düşmək,  işsiz 
qalmaq,  maddi  və  mənəvi  cəhətdən  çıxılmaz  vəziyyətdə  olmaq, 
bir iş  görə  bilməmək.
Qisməti  od,  qazandığı  nifrət,
Əli  qoynunda bağrıqan  “Zənbur” (Əli Nəzmi,  1909). 
Əməyi m üftəxor əllərdə,  ayaqlarda gedər 
Yenə qoltuqda əlləri  başmaq tikənin (304,  s. 156). 
N əzərində cahan olub zindan,
Boynu çiynində,  qoltuğunda əli (72, c.III,  s. 164).
Əli-qolu  bağlanmaq -h eç bir iş görə  bilməmək.
227

Heftruz 
9
bqqi
Türk^deymhr^
Bəlkə  də  heç  səhərə  çıxmadım,  sənin  ol  qolunu 
bağlamışam (1,  s.261).
Əli  quru  -  paxıl,  xeyir  verməyən,  ərköyünlük  etmək,
xəsis.
Əlim cibim dədi,  ağlım  başınıda  - hər işim qaydasındadır. 
Anam,  daha m əndən nigaran olma,
Ə lim  cibimdədi,  ağlım başımda (260).
Ə lim   ə təy in ə   -  po nalı  gətirm ək,  pənah  istəmək,  iltimas 
eləmək.
M ənim  əllərim ,  sənin ətəyin 
Yad ətəyindən əl götürmüşəm (277).
Əlim xəmir,  qarnım  ac •• çox işləyib ac qalmaq.
Əlim dən dünyaya nur ələnsə də,
H əyatda qismətim ehtiyac oldu.
Sahiblər  işimdən bəhrələnsə də,
M ənim  əlim  xəmir,  qarnım ac oldu ( H.Tərlan).
Sən yarıvm  ləblərindən,  mən əllərin qabarından,
Əli xəmir, bir ömür ac insanlardan yazacağam (224,  s.7). 
Əli xəmir,  qamı ac olan kəndliyik,
Dərdi- qəm ə amac olan kəndliyik (Şəhrək,  s.57).
Əlimin  içindən  gəlir  -   mənim  bacardığım  budur,  əcəb 
edirəm ki,  bu  işi görürəm
Yaxşı eləyirsən,  lap əlinin içindən gəlir (142,  səh.  115)..
Əli ilə qoymaq - hər şeyin yerini  dəqiq bilmək..
Uca  Kamal  Təbrizdən  Tehrana  bütün  istqahların  adını 
bilirdi,  sanki öz əli ilə qoymuşdu (203,  s.5).
Əli  işdən soyumaq  -  bir  işin  gəlirinin  az  olmasına,  yaxud 
mühitin  pis olmasına görə işə əli yatmamaq.
Düşünəmmir nə cür etsin,  əli işdən soyuyub ( M.Etimad). 
Əli iş tutmamaq -  sənət öyrəşməyib,  işləməyə bir yer tapa 
bilməyib.
ƏB qoltuqda qalmaq - çarəsiz vəziyyətə düşmək.
Saibin gözləri yaşlı, əli qoltuqda Hümmamın,
Qara köynək geyinib Gəncəvi və xaceyi- Şirvan (352, s.33).
228
Uirl^da/kı&ri
‘Befauz 
9
bqqi
Əlimi  yudum/  əUıni  üzdüm  ■  ııaümid  oldum,  sənə 
inanmadım.
Səndən yudum əli, Rey sabunu ilə
Peşən utanmazlıq  özün zülmkar ( Qətran Təbrizi).
Əlim  ayağım  dəyməmiş  -  Məni  aldatmaq,  tora  salmaq 
olmaz,  əlim  ayağım  Dəyməmiş  qoşununu  da  götür  çıx  buradan 
get.  !  (148,  s. 183).
Əlimin duzu  yoxdur -  kimə  yaxşılıq  edirəm  mənə  pislik
edir.
Əlimin yox  nəməki hər kəsə xoşluq edirəm.
Əvziııdə oluram liri cəfanın  süpəri (168,  səh.  5).
Əlinin  duzunu 
dadmaq  -   yəni  birinin  bacarığını, 
hünərini  başa düşmək..
Qəsəbə  oMi  əlimin  duzunu  (sizdə  təqsir  yoxdur,  lənət 
ruzi-qara,  müəllimlik  hara,  sərmalınılıq  hara)  dadandan  sonra, 
xamlığımı  bilmişdilər (281,  səh.  93)..
Əlim üzümdə qaldı -m əəttəl qalmaq, heyrətlənmək.
Oğuz yolda gedərkən ağzında qaldı əli.
Çox böyük bir ev gördü gümüşdən pəncərəsi  (236,  s.23).
Əlin  aşda ikən  gözün  işdə olsun (229, s. 15).
Əlin çək, yaxam  cırıldı - durduğu yerdə davaya düşmək
Əlindən  b ir abbasılıq  iş  gəlməz -  əlsiz-ayaqsız,  heç  nəyə 
yaramayan
Əlində  bir  isti  çörək  tutub  ki,  gə)  məni  öldür'  -  birinə 
acıq verən,  savaşmağa təhrik edən
Acı-acı sö
2
ü ş verən,  hüququna təcavüz edən
Əlindəki  toyuğu  uçan  qazla  dəyişməmək  -nağdı  qoyub 
nisyə  dalınca qaçmamaq.
İsmayıl  bəy  əlindəki  toyuğu  havada  uçan  qaza  dəyişdirən 
adamlardan deyildi (166, 
s. 
198).
Ə lindən cəzana gəlimək -bezm ək, cana doymaq.
Burjuylanrı əlindən cəzana gəlmişik (148,  s. 117).
ƏUrıdən  dad  eləm ək  /   əlindən  dad  çəkmək  -   zülmdən 
fəryad eləmək.
229

'Beftruz  5bqqi
Ana  bacıları  çəkdilər fəry ad,  bunların əlindən elədilər dad 
(80, с.II,  s. 155).
Bu  qılınc  ilə  miixənnət  bəylər,  paşalar  sənin  əlindən  dad 
çəkəcəklər (174,  s .ll).
Əlindən  gələni  beş  qaba  çək  -  əlindən gələni  əsirgəmə, 
bacardığın hər pisliyi əsirgəmə.
N azlı-əlindən gələni beş qaba çəksin (9, s. 145).
Ə lindən  gələni  əsirgəməmək  -   “Əlindən  gələni  əsirgə­
m ə!”  şəklində  işlənir.  Yəni  səndən  qorxan  yoxdur,  məni  hədə­
ləmə.
Əlindən gələni əsirgəsən,  kişi deyilsən (174,  s.l 1).
Bağırxan:  hər  nə  əllərindən  gəlir,  əsirgəməsinlər  (149,
s.52).
Əlindən  qan  ağdamaq  -   birinin  zülmündən  boğaza 
yığışmaq.
Bütün dünya onların əlindən qan ağlayır (46,  s.22).
Əlindən su dammaz - xəsis, heç kəsə yardım etməyən.
Əlində  oyuncaq  olmaq  -  bütün  həyatı,  ictimai,  siyasi 
fəaliyyəti  başqalarının məsləhəti ilə həyata keçirilən adam.
İdrakı sönük başçıların  qəfləti ancaq
Etmiş edəcək milləti əllərdə oyuncaq (Cavid,  “İblis”).
Əlinə baxmaq - birinin  m addi yardımına göz dikmək.
Əlinə  dov  düşmək  -  mənfi  mənada  əlinə  bəhanə,  fürsət 
düşmək.
Əlinə düdük vermək -  başını aldatmaq, tovlamaq.
Bir  yoxsul  kişi  öz-özünə  deyir:  Gedim  Ölkənin  yaman 
günə  düşməsini  şaha deyim.  Ya öldürər,  ya da xalqa nicat verər.
Çox  çətinliklə  şahın  yanına  gedir.  Şah  qocam  tək  qəbul 
edir.  Dərdin  eşidəndən  sonra,  bir  kisə  qızıl  verir.  Vəzir  bu  işi 
görüb, təəccüb edir.  Vəzir yoxsul kişidən  soruşur:  Şah  sənə niyə 
qızıl  verdi?  Yoxsul  cavab  verir:  M ən  ona  bir  sehirli  düdük 
verdim ki,  çalanda nə  istəsə,  əlinə  gələr.  Vəzir də xahiş  edir ki, 
ona  da  belə  bir  düdük  versin.  Yoxsul  kişi  evlərinə  gələndən 
sonra  qarğıdan  bir tütək  düzəldib,  vəzirə  ərməğan  edir və  yenə 
bir  kisə  qızıl alar.  Bir gün şahın qonaqlığında vəzir başlar bu cır
230
səsli  düdüyü  çalmağa.  Şah  soruşar  ki,  bu  nədir  belə?  Vəzir 
deyər:  Qibleyi Aləm, bu, səninkiııdəndir.
Şah  bilər  ki,  bu  arxac  həmən  kasıb  kişidən  keçib.  Şah 
kişini  çağırtdırıb  soruşur:  -Ay  kişi,  bu  nə  düdükdür  vəzirə 
vermisən?  Kişi  olan  macəranı  şaha deyir:  Buna görə ki,  sirrimizi 
bilməsin,  onun  əlinə  bir  düdük  verdim  ki,  çala-çala  getsin  (38, 
səh.  251-252).
Əlinə  su  tökmək  -  birinin  var-dövlətini əlindən  çıxarmaq, 
bir şeyi ucuz qiymətə birindən  almaq.
Gözəllikdə  elə  bir  afəti  zaman  idi  ki,  Yusufı  Kənan  onun 
əlinə  su tökə bilməzdi  (9,  s.88).
Əlinə su  tökməyə yaramamaq -  müqayisə  olunan adam o 
birisindən  çox aşağı  səviyyədədir.
Əlinə tapşırmaq -  birinə şəxsən təhvil  vermək.
Yazır  ki,  padşahın  əlinə  tapşırılan  ixtiyar  toxunulmazdır 
(234,  s.461).
Əlinə  zırna  vermək  -  yalan  vədə  ilə  başını  tovlamaq,  ələ 
salmaq.
Əlin  götür,  üzün  yu  ••  oları  budu,  qəbul etsən də  etməsən 
də.
Əlini  ağdan-qaraya vurmamaq -  heç bir iş  iş görməmək.
O, heç əlini ağdan-qaraya vurmaq  istəmirdi (46,  s.218).
Xaııpərvər  bəyim  də  əlini  ağdan  qaraya  vurmur  (335,
s.85).
Əlini  çör-çöpə  atmaq  -əlacsız  qalıb  hər  kiçik  bir  şeydən 
yapışmaq.
Boğularkən əl  atır çör- çöpə, dəryada Niyaz,
Belə  gün əqlə  gətirməzdi Niyaz!
Cavidaıı-  bu  gecə  xəlqimizin  şah  zülmündən  qurtuluş 
gecəsidir.  Düşmən  quduzlaşıb,  necə  deyərlər,  dəyada  boğulan 
əlini  saman  çöpünə  uzadar.
Əlini  hara  ucadı  ora  qoy  - əlindən gələni əsirgəmə, kimə 
istəyirsən  şikayət et.
Əlini hara görsən ucadı,  gef  qoy ora,
İndi get qoyma qala axşama vəxtin yubana (338).
231

'Befmtz
Əliııi  isti  sudan  yax  suya  vurmamaq  -  heç  bir  iş
görməmək.
Əlini qana  batırmaq - birini öldürmək,  yaxud yaralamaq.
Əlini qoy tirəyinə - rahat ol, nigaran olma.
Əlinin  börktinü  Vəlinin  başına  qoymaq  -  fırıldaqçı, 
özgələrin pulu ile  sərvət qazanan.
Bunlar  ac  qurdlardır ki,  neft  sayəsində dövlətlənən  Bakıya 
yığılıb 
Əlinin  börkünü  Vəlinin 
başına  qoyub  ciblərini 
doldururlar ( M. Şahtaxth,  1903).
Əlinin dalı qabağını tanımır -  bacarıqsız,  huşsuz.
Əlinin  suyunu  göstərmək  -  indi  sizə  əlimin  suyunu 
göstərərəm  (129, c.I,  s.442
Əlinin içi kimi tanımaq  - bir yeri,  dağı dəqiq tanımaq.
Başını  saldı  aşağı,  xısın-xısın  yol  getdi.  Yolu  əlinin  içi 
kimi tanıyırdı (203,  s.31).
Əlinin suyunu içmək  -  gücünə  bələd  olmaq,  ondan zərbə 
almaq.
Güclü  idi:  doqquzuncuda,  onuncuda  oxuyan  uşaqlara  da 
əlinin  suyunu içirtmişdi (84,  s.437
Əlinin  üstündə  əl  yoxdur  -  böyük  hökmdarlar  haqqında 
işlənir.  Ailədə,  nəsildə  ən  hörmətli,  nüfuzlu  adam  haqqında 
işlənir.
Sultan Əmirli  də əlinin  üstündə  əli olmayan  xozeynidir bu 
respublikanın  (142,  səh,26).
Əlinin  sağ-solunu bilməmək -  savadsız,  bacarıqsız adam
Sərbaza bax,  ay Allah,
Fəxr eyləsin  şahənşah.
Sağın-solun bilməyir (69)..
Əlini  özgə  cibində  qızdırmaq  -   birinin  cibinə  girmək, 
birinin  malını oğurlamaq.
Əlini ürəyinə qoy - rahat ol,  arxayın  ol.
Əlini üzmək -   ümidini itirmək.
Zalım ovçu əldən əlin üzəndə
Qoymayasan bərələrdə  durarlar ( Aqşin).
Ə zg in əm  lıələ  var,
232
"Befiruz  }
ттшя^т^тт
Bağban bağda hələ var 
Əlim  səndən üzülsə,
Gözüm səndə hələ  var (33, s.145
Əlin üzə yapışması - heyrar. qalmaq, təəccüblənmək.
Əlin  yağlıdır,  öz  başına  çak  --  bacarırsan,  özünə  bir  gün
ağla.
Əli  oxunmaq  -  iş  üzünə,  daxili  mahiyyətinə  dərindən 
bələd olmaq.
Təməddünün qanunları  qoxuyub.
Daha hamı onun əlin oxuyub (306, s.97).
Əlisi dəli, Vəlisi dəli, qırılmışın hamısı dəli -  burda ağıllı 
adam yoxdur.
Əlisi dəli,  Vəlisi dəli,  qırılmışın  hamısı  dəli (335, s.88).
Əli sulu -  bacarıqlı,  hünərli,  əlindən hər iş gələn.
Əli uzun - oğru,  dalaşan.
neynək,  sizdə  də  inqilab  qələbə  çalar,  əliuzunların 
qollarını  qanırıb dallarında möhkəm bağlayarlar (1,  s.63).
Əli yağa bulaşmaq - çoxlu pul qazanmaq.
İnşallah, əliniz yağa bulaşar (129,  c.I,  s.439).
Əli yalın -  silahsız.
Daşnak  agentlər  ağır  bir  cinayət  törədirlər,  Bağırovun 
köməkçisi  İsmayılovu  öldürüb  qanını  əli  yalın  camaatın  üstünə 
tökürlər (105,  s.25).
Əli  yanmaq  -   dərdin,  faciənin  böyüklüyündən,  onu 
qələmə  gətirə bilməmək.
Qələm   aldın  ələ,  heyhat,  şikayətdən əlim  yandı  (264,  səh.
18).
Əli yanan  ağzına təpər - naçar adan nə etdiyini  bilməz.. 
Əliyanmış -  var qüvvəsi ilə
O  da  Dünyamalı  gündə  idi,  əliyanmış  ər  axtarırdı  (46, 
s. 128).
Əli  yüngül - uğurlu,  düşərli.  inama görə belə  adamlar siftə 
verəndə,  Biı-inə bir şey gətirəndə  bolluq, uğur gətirir.
Əlləri  dilləri kəsmək ■
■
  haqlı istəklərin qarşısının  alınması. 
Əllərinə xına  qoy - get sevin,  şadlıq elə.
233

Tur^tkyimlm
Bir nəfər düşm əninə kinayə üə deyər.
Əllərini pişik yeyib - əlsiz-ayaqsızdı,  sakit.
Əlləri  ölçm ək  -   əllərini  tərpədə-tərpədə,  yellədə-yellədə 
danışmaq.
Əsirlərin  hamısı  azərbaycanlı  idi.  Lap  qabaqda  duran  kişi 
isə  əlini  ölçə-ölçə  yoldaşı  ilə  Maştağa  (Bakı  kəndlərindən  biri) 
ləhcəsində danışırdı (1,  səh.  271).
Əlili  arxın  suyunu  bir  arxa  calamaq  -  hər  şeyi  bir  birinə 
qatmaq,  yersiz sözlər danışmaq.
Sanma bir m əsləki təqiblə möhkəm qalaram,
Əlli arxın  suyunu gündə bir arxa çalaram (267,  s.290).
Əlili  ayaqlı getmək -u zu n  müddətə həbsə düşmək.
“Əşi,  ağzını  nə  qoymusan  Allah  yoluna,  dilini  dinc  qoy, 
əksinqilabi  söz danışma,  tutub  apararlar əlli-ayaqlı  gedərsən”  (1, 
s. 189).
Əllli-ayaqlı  -  bacarıqlı,  zirək, hoqqabaz.
Əlli-ayaqlılar tapır,  yağlı dili  olan tapır,
Əlsiz-ayaqsız ortada qarət olur, talana bax (338,  səh.  22).