Heftruz л &1 's s L b e h r u z h ə q q I TÜrk deyiMLƏRİ

Dəyirman  xoruzu  -  kefi  saz,  güclü,  deyib  gülən, 
müftəxor,  dava axtaran.
Abaçı  oğlu  bir  gün  minbərdə  məşrubun  zərərindən 
danışaraq  deyir:  Məlunlar  içirlər  şərabı,  yeyirlər  kababı, 
dönürlər dəyirman xoruzuna (205,  s. 103).
Dəyirmanı  su  işlədər -  bədənin  cuİu  olması  və  cinsi  gücə 
sahib olmaq.
Dedim:  zənıridir ustad, bir əyal alasan,
Dedi,  oğul bala,  su  işlədər dəyirmanı  (168,  s.770).
Dəyirman  kimi üyütmək -  çox danışmaq.
Bayaqdan qulağını onlardadır,  dəyirman kimi  üyüdürlər (1, 
s. 117).
Dəyirman  öz  işiııdədi,  çax-çax  baş  ağrıdar-  ıt  hürər, 
karvan keçər,  yel  qayadan nə aparar?
Çax-çax başın ağrıtdı,  kefin  çəkdi dəyirman,
İş həcvə düzüldü (267,  s.17).
Dəymə  düşər -  tez küsən, inciyən.
Anaxanım-  sən  Allah  bəsdir,  ay  Ceyran,  bu  xanımlar 
yaman dəymədüşər olurlar (77,  s. 12).
Dığ  olmaq -- boğaza yığılmaq.
Xədicə,  ey  da  dığ  olduq,  gah  deyir  yaz,  gah  deyir  poz  (9, 
s. 136).
Dılqır -dəyərsiz  adana,  həyatın  həqiqi  mənasını  bilməyən- 
təhqir mənasındadır.
M ənim də müəllimim m ənə nəsihət edərdi ki,  bala  səy elə 
dərslərini  yaxşı öyrən,  alim ol.  Amma bu dılqırların  heç  birindən 
eşitnmədim ki, desin:  bala adam ol!  (Ölülər”).

Tür^deyimim
Behruz
İkiyüz  m ənim   kimi,  dılğır  adam  incisin  bizim  kənddən, 
bununla  belə  bizim  kəndə  genə  pis  kənd  demək  olmaz 
(“Danabaş  kəndinin əhvalatları).
Dılqırlanmaq - ədəbsizlik etmək.
Dınbılı  ələk  dnnbıfı  sac,  əlim   xəmir  qarnım  ac  -  əlimdə 
olan sərmayənin azlığına görə, nə qədər çalışsam da yoxsulam.
Dırnaq  dırnağa  çalmaq  -  amiyanə  təfəkkür  əsasında 
dırnaq dırnağa dəyərsə,  dava düşər.
Nə bilim bəlkə də  şeytan  yenə dırnağını dırnağına çaldı,
Nifaqın bəzlini əkdi, hicranın tərhini tökdü (113, s. 116).
Dırnaqsız  -  qəddar,  zalım,  fürsətdən  namərdliklə  istifadə
edən.
Dov düşüb,  dırnaqsız namərd  əlinə,
Dişi batan yerin ətin qoparır (  Səhənd,  s.305).
Dızqıraqçı -  yekəxana,  özüııü əl-ayaqlı  sayan.
Dibinə getmək - bir m əsələni  sona qədər araşdırmaq,  ifrat 
dərəcədə bir yola bağlı olmaq.
Dibinə  noxud  əkm ək/  dibinə  daş  atmaq  -   bir  yeməyi 
yeyib qurtarmaq.
Dibi  suda  olmamaq 
lıər  şeyin  sonu  var,  hər  şey 
qurtulandır.
Yəni dibi dəryadadır!  Heç qurtarası deyil!  (253,  s. 110).
Dikbaş  -  söz  çəkməyən,  qabağından  yeməyən,  söz 
götürməyən, çox məğrur.
Sözün  düzü  bir  az  dikbaşam,  qabağımdan  yeyən  oğlan 
deyiləm (82,  s. 194).
Bir dirhəm  verənə  inci alaram,
Dikbaşlıq eləmə, qürur sataram ( Nizami,  s.304).
Xanım,  siz  ki,  bacılarınız  kimi  dikbaş,  baş-qulaqlarını  ələ 
salan,  özünü  hamıdan  uca tutarı  deyilsiniz (148,  s.77).
Dik  danışmaq  -  kobud  danışmaq,  haqlı  sözə  acı  cavab 
vermək.
Dil-ağız  etmək  /   dil-ağız  tökm ək-  birinin  ürəyini  ələ 
gətirməyə çalışmaq.
196
^Ш ^/a jm h n
Behruz.
'J Z
lL
Molla  çıxır,  bunu  qapıda  görcək,  başlayır  dil-ağız 
eyləm əyə (148,  s.128).
Qəssab  Alı  nə  qədər  dil-ağız  tökdüsə,  gördü  ki,  yox 
müştəri heç  ipə-sapa yatan deyil (174,  s.82).
Dil basmaq  -  şirin  dil tökmək,  yaltaqlıq,  gop basmaq.
Bu  gələn  müəllimə  bir  az  dil  basıb  odun  yükləyərsən, 
əvəzi çıxar (254,  s.30).
Dil bəlası -  dilinin  oduna  düşmək.
Həqqu olan nişaneyi tire-cəfa imiş,
Yansın  dilim  öz  başıma  bir  bəla  imiş  (  M əhəmmədəli 
Səfvət).
Dilbilməz -sö z  anlamaz.
Puç eylədin övrət, bu gözəl sadə cavanı,
Dilbilməz oğul  vay (267,  s.8).
Dil  boğaza qoymamaq -  hey təkrar etmək.
Moldayı  salmadı  el  dil  boğaza,
Eybi yox, gərçi qoyulduqü  loğaza (267,  s. 190).
Dil  boranısı yemək ••  çox danışan adama deyərlər.
Dildə-ağızda olmaq -  sözü hər yerdə  danışılmaq.
Dildə,  ağızda  nağıl  kimi,  əfsanə  kimi  dünyanı  dolaşıb, 
nəhayət,  bir  də  burada  Şamaxının  yaxınlığındakı  dağ  döşündə 
əm ələ gəlmişdi (144,  s.47).
Dildə-dişdə olmaq - hər yerdə sözü danışılmaq.
Sultan onsuz da dildə-dişdədir (142,  s.59).
Dildə tük bitmək - bir şeyi çox təkrar etmək.
Tük bitdi dilimdə bu sözü xalqa deməkdən,
And içmə yalan  Allaha,  üz istir utansın (338,  s.94).
Dil-  dil  ötmək  -  yorulmadan  danışmaq,  ara  vermədən  bir 
mövzuda danışmaq.
Senin  arvadın  tutu  quşu  cinsindəndir,  dil-dil  ötmək,  yalaıı 
danışmaq  peşəsidir.
Dil dönmək -  deyə  bilməmək.
Bəlkə bu möhnətü-qəmdən bizi azad eləsin,
Dil  dolanmır  ki,  qəmü  -  möhnətü  tedad  eləsin!  (72,  с.Ш, 
s.276).
197

Hehruz 
9
bqqi
Dilə almaq - ürəyinə  gətirməmək.
Alma dilə,
Bağbandan alma dilə,
Dost  sənə zəhər versə,
Ud onu,  alma dilə (154,  s.47).
Dilə-dişə düşmək -  məşhur olmaq,  rüsvay olmaq.
Xaspoladovu  kozır  kimi  zapas  saxlayırmış  ki,  dilə-dişə 
düşməsin (9,  s.169).
Bilirsinizmi,  arvad  yığıncağında  dilə-dişə  düşmək  nə 
deməkdir?!  ( 253,  s.113).
Dilə tutmaq -  yola gətirməyə çalışmaq.
Məıı  sənin  qızının  öhdəsindən  gələ  bilmərəm,  sən  özün 
bəlkə onu dilə tutasan (195, c.Il,  s.52).
Dili ağırlaşmaq - ən ağır xəstəliyə düşən və  həyatının  son 
günlərini yaşayan adamın  dili ağırlaşar,  danışa bilməz.
Dili  ağzına sığmamaq  - özünü öymək.
Beş-on qoyun  sağıb,  nehrə çalxalayıb yağ-pendir tutub, dili 
ağzına sığmır (298,  s.20).
Dili  ilanı yuvasından  çıxardır - hiyləgər,  şirindil.
Atalar  deyiblər  ki,  tacir-  tüccar  dili  ilanı  yuvasından 
çıxardar (174,  s.97).
Dili  iti  -  hazırcavab,  düşünmədən  bir  m əsələ  haqqında 
danışmaq.
Dildən  iti  olduq,  düşüncədən küt,
Ay  da tutulanda döydük mis qaba (113,  s.90).
Dili qapalı -  danışmaq hüququ  alınmaq.
Bizləri sarsıdır bu qayda qərar,
Səfəvi dövründən qalan yadigar.
İşimiz,  gücümüz oldu  ahü-zar,
Qapanmış dilinə qurban  olduğum (273,  s.22).
Dilin  topuq  vurması  -  qorxudan,  utanmaqdan  özünü 
itirməkdən  çaşmaq,  qorxudan  və  ya  həyəcandan  normal  danışa 
bilməmək.
Sən nəçin öz ana dilin gələndə,
Dilin topuq vurur, donursan gülüm? (320,  s.8).
198
‘Beftruz  9bqqi
lürf^deybnhn
Dili  olmayanın  dini  də  olmaz  -  bir  millət  ana  dilində 
danışmaqdan  məhrum  edilsə,  bütün  milli-mənəvi  dəyərlərini 
itirər.
Qoy bilsinlər dilsiz dinsə nə qopar? (219).
Dili  topuq  atmaq  -  deyilməsi  lazım  olmayan  sözü  dilə 
gətirmək.
Dilim-ağzım qurusun -  dediyim olmasın.
Sonra həman gurladı bir əjdaha,
Ah..dilim-ağzım  qurusun,  söyləməm (75, c.IV,  s.69).
Dilimdə tük bitdi  -həddindən artıq bir sözü  təkrar etməyə 
görə yorulmaq.
Dilim-dilim  olasan  dilim  -  dediyi  sözün  peşimançılığını 
çəkmək,  dilin  başın bəlasına, çevrilməsi.
Yanıq könlüm qəmdən dilim dilimdi (339).
Dilin  ağızda  böyüməsi  -  dilin  ağızda  qıfıllanması. 
Qorxudan danışa bilməmək və ya bir xəyaldan, fikirdən susmaq.
Neçə dəqiqə əslən danışa bilmədin, dilin ağzında böyüdü (203).
Dilin  çirkaba  bulanması -  birinə məddahlıq eləmək.
Ə vvəllər şahı  mədh etdiyim üçün,
Dilim  bulanmışdı  çirkaba bütün ( Xaqani).
Dilinin  altından  çıxartmaq  -  onu  tanımaq,  ürəyinin 
dərdini  bilmək.
Əvvəlcə  çalışıram  ki,  onu  dilinin  altından  çıxaram,  görəm 
kimdi,  nəçidir,  nə  sayaq  adamdır.  Sonra ürəyimi  açam  ona  (109, 
s.362).
Dilinə yox, əlinə güc ver -  boş sözdən bir şey çıxmaz.
Atalar  deyiblər  adam  eli  ilə  iş  görə  bilmədi,  güc  verər 
dilinə.
Dilini  əymək  -  assimilyasiya  nəticəsində  öz  milli 
varlığından üz çevirib ana dilində  danışmağı əskik  saymaq.
H ələ modun dəyişib  heç,
Yazıq  dilin də əyib.
Deyir mən əhli-Kərəc,
‘T ü rk i mən nə midani” (168,  s.774).
199

Dilini  farağat  qoymaq  -  rus  ordusunda  “Faraqat!”  əm ri 
sakit,  bir  vəziyyətdə  əlləri  yanda  düzlənmək  deməkdir.  Bu 
deyimdə  “heç nə danışma,  sakit dayan”  anlamındadır.
Belə  xəta  burasındadır  ki,  bu  məlun  oğlu  məlun  dilini 
faraqat qoymur.  Qoymur,  qardaş qoymur (195, c.ll,  s. 155).
Dilini  kəsm ək  -  danışmağa,  sözünü  deməyə  imkan 
verməmək.
Apardılar gülümü,
Eylədilər zülünıü,
Nə qoydular danışam,
Nə kəsdilər dilimi (59,  s. 134).
Dil kəsm ək -  söz yarışmasında birinə qalib gəlmək.
Qoşaram atı ilən atımı dil kəsməkdən,
Əhdi  qıldım,  düşə gər raizi dövran əlimə.
Dil  qəfəsə  qoymamaq  -  çox  danışmaq,  xəstəlikdən, 
rahatsızıqdan yatmamaq.
Dillə  desəm,  dilim  yanar  -  
çox  böylik  dərddi,  deyə 
bilmərəm.
Paşa  sağ  olsun,  mən  ki  Koroğlunu  elə  görmüşəm,  onun 
sifətlərini dil ilə desəm, dilim od tutub yanar (174,  s.49).
Dilli dibək -  ümumiyyətlə uşağa,  gözəl danışarı,  xoşsöhbət 
uşağa deyilir.
Dil-ağızdan düşmür,  dil boğaza salmır.
Dil  otu  yemək  -   çox  danışmaq,  dilli-başlı  olmaq, 
hazırcavab  olmaq.
Elə  bil  dilotu  yemişəm,  o  qədər  danışdım,  oğlan  yorulub 
yatdı  (1,  s. 182).
-  Siz lap  dil  otu yemişsiniz!  (253,  s.443).
Gülüşürük dilotu yemiş bu  qızcığazın  sözünə  (145,  s.266).
Dilsizlik -  sükut.
M ənə  danışmaqdan  uğursuzluq  gəldiyindən  dil  yerinə 
dilsizliyi  seçəcəyəm (  163,  s.554).
Dil tapmaq -  yola getmək, bir-birini anlamaq.
Ana-qız 
aralarında dil taparlar (1,  s. 181).
Ü rəklər dil tapsa, birgə  döyünsə,
200
* * * * * * _____________________________ ______________
Ortada kin olmaz, küdurət olmaz (264,  s.34).
Dil tökmək -  yalvarıb-  yaxarmaq,  dil-ağız etmək.
Padişahın  zülmünü  gör,  yetər qəm-qüssə  çəkmə  (  Nizami,
s.56).
Dil vermək -  öyrətmək,  arxasında durmaq.
Sən  bu  sözləri  Ruhulla  bəyin  özünə  de,  qoy  qulaqları  ilə 
eşitsin,  burda  bir-iki  nəfər  araqarışdıran,  camaata  dil  verən, 
yoldan  çıxaran var (1,  s.291).
D inar  minib  dovşan  belinə  -  pul  qazanmaq  çox  çətindir. 
Çörək daşdan çıxır.
Dinar minib dovşan belinə (335,  s.297).
Dinc durmamaq - öcəşmək, dava-dalaş salm aq.,
Ding-ding  dingildəmək  -  bir  yerdə  dayanmamaq,  çox 
gümrah olmaq.
Saçları  xurmayı,  gözləri  ala  idi,  özü  də  ding-ding 
dingildəyirdi (84,  s.275).
Dingildətmək -  qudurtnıaq
Tərpədir, dingildədir ya bu  məni.
Ya  mən  öldürrəm  bunu,  ya  bu  məni  (  Zünuzlu  Teymur 
Siyahpuş).
Dingildəmək - çalıb oynamaq,  kefi  sazlıq əlaməti.
Həvəsdən anlamazdı  daş-torpaq,
Qaçardı gah, dingildərdi qıvraq ( Xalxali).
Dinməyənin dinəni  var -  zalımlardan heyfi  alan tapılar.
Dimdikləşmək  -  bir  nəzərə  gəlmək  üçün  yavaşdan 
danışmaq,  təsmim tutmağa çalışmaq.
Qırx namərdlər bunu duydu,
Nə etməli deyə onlar dimdiklə şdi.
Dimdiyinə dəym ək -  sözdən, bir hərəkətdən  incimək.
Dimdiyin sallamaq  -  qaş-qabağın  sallamaq,  küsmək.
Dirigözlü  ölmək  -  
qorxudan,  həyəcandan  ayaq  üstə 
dayana bilməmək.
Şeyx ayaq üstə  dirigözlü  ölmüşdü (144,  s.96).
Dirək  olmaq  -  dayaq  olmaq,  ailənin,  toplumun  qayğıkeşi 
olmaq,  igidi olmaq.
201

QSefiruz  9hqqi
Tür^dtyimlm
Qızıl qübbə çadırımın sütunusan,  dirəyisən (284,  s.82).
Diri  gözlü  ayrılmaq  -  baxa-baxa,  sağ  ikən  ananı  baladan, 
sevgilini  sevdiyindən  ayırmaq.
Diri  gözlü  balamdan  ayırdız,  ölü  gözlü  balanızdan 
ayrılasınız ( danışıqdan).
Diri  gözlü  bəlaya  düşmək  -  baxa-baxa  bəlaya  düşmək, 
taleyi  qaralmaq, uğursuzluğa düçar olmaq.
Bir-birindən  cida düşdük,
Diri gözlü  oda düşdük (266).
D irsək  çevirmək  -  mübarizə  etmək,  hər  şeyini  əlindən 
alıb  sonra üz çevirmək
Azərbaycanlılar  1945-ci  ildə  milli  hüquqlara  hörmət 
qoymayan Tehran hökumətinə dirsək çevirdilər.
Diş  dəyişm ək  -  təzə  arvad  alanda,  təzə  yemək  yeyəndə 
işlənir.
Olanda əvəliklə, pencərlə dəyişirik dişimizi,
Olmayanda elə əriştədi, ki əriştə  (142,  s.53).
Diş-dişə  çalmaq  -  öz  yaxşılığını  başqalarının  üzünə 
çəkmək,  yaxşılığı üzə vurmaq.
Diş  dişə dəyməsi  -  dözülməz həddə soyuqdan üşümək.
Şərab ver,  mətıi  qızdır,  dəyir dişim-dişimə  (147,  s.40).
Diş-  dişə qalmaq -  ac.
Dişə  vurmaq  -  sınamaq,  yaxşı  tanımaq,  təcrübə  etmək, 
ağır-yüngül etmək.
Dişi  bağırsağını  kəsmək -hirslənm ək, qəzəblənmək.
Hüsənin  dişi  bağırsağım  kəsirdi.  Dağa  daşa  salmaq, 
m ətləbdən yayındırmaq,  incitmək.
M ən  ölüm,  əg ər  burda  düzələnsə,  bizi  dağa-daşa  salma 
(84,  s.3,3).
Dişi batmamaq  - mənə gücü çatmaz.
Pəhləvilər dişi hardan batar el qüvvəsinə? (168,  s.924).
Dişi çəkilmiş -  daha təhlükəli deyil, gücü yoxdur.
Yıxın  getsin,  o Təbrizə yaraşmaz,
Çəkilmiş dişləri, Təbriz dalaşmaz (308,  s. 12).
202
‘Beftruz  töqqi
Dişi  düşmüş  zirrıaçı  -  birinin  bir  işi  görməməyi  istək 
əsasında deyil,  o işi görə  bilməməyi səbəbindəndir.
Səy elə tövbənin  qapısın  mövqeyində çal,
Diş düşdü,  qoydu zırtıanı,  zırnaçalan yerə (168,  s.755).
Dişinə vurmaq - təcrübə eləmək,  sınaqdan keçirmək.
Dişinin dibində qalmaq - çox az, yemək istədiyindən, çox az.
Əyə,  bu heç  mənim  dişimin  dibində qalmaz (174, s. 134).
Dişinin  dibindən  çıxanı  demək  -  çox  əsəbi  halda  ağzına 
gələni demək.
Təbriz  polisi  dedi: 
"Molla  Nəsrəddin"  jurnalı  vali
tərəfindən  qadağan  edilmişdir.  Bu  sözdən  qəzəbləndim,  onlara 
dişimin  dibindən  çıxanı  dedim (197,  s.123).
Dişinin  kirini sorandır - çox yoxsuldur, çox xəsisdir.
Dişlərini qıcırtmaq ~  bir şeyə tamah salmaq,  hədə-qorxu 
gəlmək,  birinin  malına göz dikmək.
Qoy gəlməsin, gələndə bizə diş qıcadırsa,
Gəlsin  kamal timsalı  müdrik bir qocadırsa (167,  s. 102).
Diş qı cırdır,  qan-qan deyir
Qan  içdikcə qan  istəyir (  Səhəııd,  s.512).
Anlamaz oğlu,  həqqimizə  qıcıtma diş,
Sakit  otur,  danışma  çox,  qoyma  bu  millətə  qəmiş  (30,
№25).
Harda bir nur görərsək ona qarşı olarıq,
Bəzinə diş qıcıdıb,  bəzinə quyruq bularıq  (267,  s 237).
Diş  qurtlamağa  bir  quruşu  yoxdur  -   çox  kasıbdı,  heç 
nəyi yoxdu.
M ənim özümdə  də  diş  qurtlamağa bir quruş tapılmaz (129, 
c.l,  s.282).
Diş sındıran cavab - tutarlı  cavab.
Vəilla  şairlərimizin  yazdıqları  fars  şerləri,  məxsusun  Saib 
Təbrizi,  Nizaminin  şerlərini  onların  farslığına  dəlil  göstərənlərə 
deməli  söz və diş sındıran cavablarımız çoxdur (  Pişəvəri,  1945).
Dişin  sınıq  olması  -  yoxsulluq,  ya  birinin  yaratdığı  ağır 
şəraitə görə  gün çörəyinə möhtac  olmaq.
203

‘Befauz
Ä
,
lÜ T^ı^m hri
Bir  neçə  il  dişim  sınıq  idi,  iki  çörək  alçaqların  daşı  ilə 
(163,  s. 101).
Dişi  tülkii  kimi  gtilmək  -  çox  xoşa  gəlməyən  surətdə 
gülmək.
Dişlərinin dibinə kimi saralmaq -  qorxmaqdan,  aclıqdan 
saralmaq.
Sən  öləsən  yazıq,  dişlərinin  dibinə  kimi  saraldı.  Lap 
ürəyim yandı (72,  c.III,  s. 143).
Dişsiz  ilan  -  zahirdə  özünü  məzlum,  yaxşı  adam 
göstərməyinə  baxmayaraq  gizlicə  quldurların  baltasına  sap 
olmaq.
Diş  yox  ikən  dodaq  vardı  -  kiçik  olmayım  vaxt  böyük, 
təzə olmayan vaxt köhnə  var icii.
Bir deyən olmadı,  a cam yanmış,
Axı  diş yox ikən dodaq ki vardı (328,  s.304).
Divan sənindir - fürsət sənindir.
Qəhrəman söylədi:  nə bilsən elə cəllad,
Dövran sənindir,  divan sənindir (104,  s.22).
Divan tutmaq -  cəzalandırmaq.
Tapşırılıb  ki,  cəmi  Şirvanda  müridlərimizə  divan  tutsunlar 
(144,  s.  143).
Divara  qısnamaq  / Divara  sıxışdırmaq  -  ağır vəziyyətdə 
qoymaq; nəfəs çəkm əyə imkar. verməmək.
Ay Namaz,  buna adamı divara qısnamaq  deyərlər (129,  c.I, 
s.416).
Burda  gəlinim  mənim  günümü  düyünləyib  göy  əskiyə, 
soxub  qoz  qabığına,  orda  da 
qaynatası  qaynatası  qızımı 
sıxışdırıb  divara göz verir,  işıq  vermir (205,  s.28).
Divar çatlağına gülmək - yersiz bir şeyə gülmək.
Divardan səs  çıxdı ondan  nıx çıxmadı -  pis  iş gördüyünə 
görə, xəcalətindən bir söz demədi.
Divarı alçaq  -himayəsiz,  qərib,  yoxsul.
İki yerə parçalanmış bədəndəki bir ürək,
Heç igidin divarını alçaq  etməsin fələk (30,  Xal7).
204
ЧкЯгш
; 
Tbqqi
Iw j^eym C m
Divarın  biır  üzünü  yıxsalar  da,  bir  üzünü  yıxmazlar  -
işin  əsl  sahibi  razılaşsa  da  ara  adam,  ikinci  dərəcəli  adam 
razılaşmır.
Dizbədiz olmaq -  çiyin çiyinə olmaq;  bir olmaq.
Rasta küçə bizik, bizik,
Ellər  ilə dizbədizik.
Diz  çökmək  -  təslim  olmaq,  boyun  əymək,  yaltaqlıq 
etmək.
Azərbaycanlı  nə  diz çökmüş  və  nə  də  iltimas  etmişdir.  Bu 
ııəngə 
Azərbaycanlı 
heç 
vaxt 
təhəmmül 
etməyib 
və 
etməyəcəkdir (248,  s.  188).
Diz-dizə durmaq -  üzbəüz durmaq.
Gəl  duraq diz-dizə günləri  bir-bir
Sayıb  hesablayaq yaşımızı  biz (337,  c.l,s.58).
Dizəcən  - 
həddən  artıq  yaşıllıq,  kef  dizəcən,  xoşluq 
nəhayət dərəcədədir.
Burdan Təbrizə  kimi,
Gül  qalxıb dizə kimi (158,  s.76).
Dizə  çırpmaq  - təəssüf etmək,  peşiman olmaq.
Dizi  ilə yer eşmək -  əzab-əziyyət çəkmək.
Çayları  su alır gözüm yaşından.
İynə  ilə gör eşə-eşə 
Dizimlə yer eşə eşə (260,  s.19).
Dizi  qucaqlamaq  -  qəm  dəryasına  qərq  olmaq,  bir  işin 
reallaşmasına çalışmamaq.
Dizi  qucaqlayıb  oturma  heyhat,  nicat  sahilinə  üzəsən 
gərək (  Həbib Fərşbaf,  s.253).
Əzəl gündən hər nə dedim düz dedim,
Ellərimə şirin-şirin  söz dedim.
Məzlumlara “qucaqlama diz” dedim (“Ömür aynası”,  s.51). 
Dizin əsməsi  -  qorxmaq,  titrəmək.
Bilirəm əsməyib heç  vaxt dizlərin,
Danış mənə  ilharn verir sözlərin (16).
Ölüm  ayağında təhlükələrdə 
Titrəmir arzunun,  ümidin dizi (Saplaq).
205

‘ВеЛгиг 
9
bqqi
Тйг^сСа/Ш эп
Ananı fikir aldı, ananın ə  sdi dizi,
Ana müqəssir etdi tramvayı,  dənizi (167,  s.103).
Dizinə vurmaq - heyfslənmək.
O biri əlilə burdu dizinə,
O da dizlərinə vurub ağladı (328,  s.299).
Diz  yeri  -  Azərbaycan  ən  qəddar  rəhmsiz  feodalizmin 
mərkəzi  olmuşdur.  Təzə  radio  alıb  kəndə  gətirən  zaman  təzə 
radionu  görmək  istəyən  kəndlilərdən  bir  qoyun  alırdılar  və  ya 
özləri ilə bir otaqda kəndlinin  oturmağına icazə  vermək üçün iki 
qoyun alırdılar ki, buna diz yeri, diz haqqı deyirdilər.
Sultanabadın viranə qalmış bir kəndində yoxsul qarıdan  iki 
qoyun istədiklərinə görə bir  şer qalıb:
Ey şahi- xudabəndə,
İki qoyun bir kəndə- 
Onun da biri məndə.
Dodağı büzmək -qaş-qabaq sallamaq,  incikliyi bildirmək. 
Gəlib gördüm Tükəz püflür ocağı,
Dönüb  baxdı mənə,  büzdü  dodağı (300,  s.. 14).
Dodağı qaçmaq -  gülümsəmək.
Yüz təlxək oynaya üzü güləmməz 
Qaçmaz dodaqları,  yalandan belə  (260,  s.22).
Dodağı sallanmaq  -  küsnıək,  incimək.
Vardır bir iddə əcanrıir, hər evə getsə qonaq,
Görəsən öz dediyi  olmasz,  sallandı  dodaq  (168,  s.226). 
Dodağın  ucu  qaçmaq  - gülümsəmək.
Yaralı  adam  elə  bil  dincələr,  dinc  bir  yuxuya  gedər, 
yuxuda gülümsünər, dodağının ucu qaçar (203).
Dodurğayi  -  dodurqa  keçən  zamanlarda  bir  güclü  türrk 
qəbiləsinin  adı  olmuşdur.  İndi  Güney  Azərbaycanda  nə  o 
tayfanın  adı  var,  nə  də  söz  əsl  mənasını  daşıyır.  İndi  işlərini 
nəzm  -  intizamsız  görən,  heç  t  ir qayda-qanuna  tabe  olmayanlar 
haqqında  işlənir.  Dodurqayini ıı  mənası  dövlətçilik  və  ölkəni 
idarə  ilə  bağlıdır.  “İqdır  tarixi”  adlı  kitabda  dodurqa  anlamını 
ölkə almaq və xanlıq yapmaq k:.mi izah ediblər (90,  s. 124). 
Doğru yola  getmək -  düz yaşamaq.
206
Hefouz  Mx/ı/i
TürkjtafimCm
Doğru yola getmədin,  nə hasil?
Bir mənzilə yetmədin,  nə hasil?  (Füzuli, s.18). 
Doğulmamış  qızına  don  biçmək  -  ortaya  çıxmamış  bir 
şeyə hazırlaşmaq
Doqquz  gəlmək  -  sənin  səkkizinə  doqquz  gətirir  -  cür
gəlməmək,  əziyyət vermək.
Göydən bir ulduz gəlir,
Şami  şəbəfrüz gəlir,
Yadı  işıqlandırır,
Tanışa doqquz gəlir (340,  s.26).
Doqquz qoymaq -  aldatmaq, başına börk qoymaq.
Mömin aləmdə gərək zirək ola,  sən də osan,
Bəndələr şəhidir,  Allaha da doqquz qoyasan (168).
Ədə,  mənim  qabağıma  doqquz  qoymaq  istəyirsən.  Kimə 
kişiliyini göstərirsən,  mənə? (9,  s  148)
Doqquz yorğan yırtmaq  -  çox yaşamaq,  ömür sürmək. 
Dolamaq - ələ salmaq,  məsxərə etmək.
Dolanan  ayağa  daş  dəyər -  xoşbəxtlik  dalınca  olan  adam 
gərək gecə-gündüz bir yerdə durmaya.
Doldurmaq -  birini birinin əleyhinə təhrik etmək.
Dolmaq/  doluxsunmaq  -  ağlamağa  hazır  olmaq,  ürəyi 
dolmaq.
Dolu  adam -  bilikli,  təcrübəli  adam,  kök  adam,  danışmaz­
dan əvvəl  sözü  ağzında bişirib  çıxaran adam.
Dolunun  ağzı ürəyiııdədir (203).
Dolu  birini  qorxuzar,  boş  ikisiııi  -  silah nəzərdə  tutulur, 
dolu  olsa  bir  tərəf qorxar,  boş  olsa həm əlində  silah əlində  olan 
qorxar,  lıəm o  biri tərəf.
-Atan  tərəfmi,  ya  atılan  tərəfimi?  -N ecə  deyər  :  “Dolu 
birini  qorxuzar,  boş ikisini”( 253,  s.271).
Dolu  gözlü -  kövrəlmiş,  gözü yaşla dolu.
Dənizdə ləpələr ayılan zaman,
Dumalar keçəndə bağlar üstündən,
Çıxardı  eyvana taqətsiz ana.
Dolu gözlər "ilə haray çəkərdi (219).