Heftruz л &1 's s L b e h r u z h ə q q I TÜrk deyiMLƏRİ

Çöllərində ilan m ələr - quruluq,  susuz yer.
Çölüm  özgəni  yandırır,  içim  özümü  -  
baxan  mənə 
həsəd çəkir,  amma dərdim özümü  yandırır.
Çölüm özgəni yandırır,  içim  özümü  (9,  s.171). 
Çönıbəlməyincə Itıürəmmir -  qocalmaq, gücdən düşmək. 
Kənddə daha bir hampalıq  sürən yox,
İtlərdə  də bir çömbəlib hürən yox.
Çömçə  qazandan  istidir  -   anadan  mehriban  dayə 
anlamındadır.
Çömçə  isti olub indi qazandan 
el ağzı-
169

Hehruz  ffafcfi
lür/çtieym fori
Fal ağzı
Yaxşı  deyirlər (328,  s.30l).
Çöp  altında  dəyirman  tikmək  -   biriııə  quyu  qazmaq, 
gizli iş görmək.
Sənə  nə  düşüb  ay  mürtəd oğlu  mürtəd,  girm isən meydana, 
çöp altında dəyirman tikirsən?  (335,  s. 125).
Çöp çöpə dəyəndə - hər cırt başı,  pişik asqırması.
Neçə  il  Həmədanda  qalan  bir  adam  çöp-çöpə  deyəndə 
deyirdi:  M ən Həmədanda olanda yeddi kərdini  birdən  atılardım. 
Bir bilici  adam dedi:  Həmədan  uzaq,  kərdisi  yavuq,  buyur  atlan, 
görək necə  atılırdın  (272,  s. 11).
Ç öpə dəyməz - dəyərsiz
Mülk  ilə malü-səltənət,  bir çöpə  saymaz,  ey sənəm,
Kim ki dilər vüsalını,  ya rələbiı camal edər (225,  s.228).
Çöpə dönmək -  arıqlamaq,  zəifləmək.
Deyirəm ey ana,  sən deyən olsa,
Onda m ən indi bəs lap  çöp  olmuşam ( Ə.Miyanalı).
M illət qəmi olsa, bu  cocuqlar çöpə dönməz (306,  s.68).
O gördü bir çöpə dönmüş bədəni,
Yaralı ürəyim yorğundur mənim (146).
Çör-çöp kimi olmaq - dəyərdən düşmək.
Qismətimizi çör-çöp kimi tullar üzə daim,
Murdarını qəlbində vəli gizlədər ümman (115,  №5,  s.64).
Çörək  atlıdır,  o  piyada  /Özü  yayan,  əkm ək  atlı  -  nə 
qədər çalışsa da,  pul  qazanmağın yolunu tapa bilmir.
Çörək ağacı -  yaşamağı,  güzəranı təmin edən bir peşə.
M ədən  müdiri:  axı  mədəıı  sizin  çörək  ağacınızdır 
(M.Hüseyn).
Şerdən becərməz çörək gğacı
Bitsə də şerdən bağçalı bağlar!  (113).
Çörəkdə  duz  yoxdu,  qorxma  -  duz  müqəddəs  sayıldığı 
üçün nankor adama deyilir.
Çörək itirən -  haqq-  salamı, yaxşılığı tapdalayan.
Bəs nə üçün kor oldun, bu qədlər nankor oldun,
Çörək itirən oldun ( 265).
170
7
ür£da/mtbri
Hefoıız
Çörəkli  -çörəklidir,  qacar clıdır,  varlı-karlı  və  əli  açıq 
adamdır.
Əlində qara təsbeh,  mal üstə çörək qoyub
Çörəkli diyənlər kimi bir-birinə düyünləyirdin.
Bəlkə bitsin bu sövda,  gün xərcinə  çalışırdın  (94).
Bəzi  fırıldaqçı  adamlar  satdıqları  şeyin  üzərində  çörək 
qoyaraq  onun  qazanc  gətirən,  “çörəkli”  olduğuna  müştərini 
inandırmaq  məqsədilə:  “Əbülfəz  haqqı,  bu  satdığımın  çörəyi 
var” deyib and içərdilər.
Çörək quru, ayran duru -  kasıb  süfrəsi.
Çörək yeyəndə  pişiyin  gö
2
ünü  bağlayır -  çox  xəsisdi.
Çörəyə  bağlanmaq -yediyi çörəkdən utanmaq.  -
Sonra çörəyə bağlanarıq,  arıdan  iş çıxar (  295,  s.140).
Çörəyi basmaq -  nankorluq.
Səni  nə  vadar  etdi  ki,  mənim  verdiyim  çörəyi  basıb 
Fəzlüllalıa uydun?(144,  s. 117).
Çörəyi baş altındadır - xəsis, varlı- karlı,  şanslı  adam.
Çörəyi burnuna yeməmək  -   mənim də təcrübəm var.
Bumumuza biz də yemirik çörək,
Hor nə deyirsən deginən tez görək (9,  s. 124).
Çörəyi daşdan çıxmaq  - çox çətinliklə çörək qazanmaq.
Bağışla çiçəyim mənim,
Ömrüm, əm əyim mənim,
Neyləyim çıxır daşdan
Bir tikə çörəyim mənim (“Muğan”).
Çörəyi diz üstədir -  haqq -  say itirəndir,  xəsisdir.
Balağa  kimi  çörəyi  dizinin  üstündə  olanlar  ayağımızın 
altını  qazırlar (1,  s .l61).
Çörəyi  qulağımıza  yemirik  ki?!-  biz  də  çox  şey  bilirik, 
m əni  səfeh yerinə qoyma
Biz 
qağa, 
çörəyi 
qulağımıza 
yemirik, 
ağzımıza 
yeyirik...(84,  s.84).
Çörəyin  ağızda  böyüməsi  -  iştahasızlıqdan  və  ya 
xəstəlikdən çörəyi yeyə bilm əyən,  çörəyi uda bilməyən.
171

Hehruz  J f a q q i ________________________________lu r^ d eı/im b ri
Çötkə 
çıxarda  bilməyən  hesab  - 
hədsiz  sərvət, 
sümürgəçilik  və  yoxsulların  varını  mənimsəməklə  toplanan 
sərvət.
Bir iddə olub naz ilə  nemətlərə  sahib,
Çötkə  çıxadammır,  bu  qədər  nemət  olarmı?  (95,  с.Ш, 
s.648).
Çubuğuyu  çəkəcəklər -  sənin do hesabına yetişəcəklər.
Çul-çapıq -  indi “çul -m u l”  formasında işlənir.
Bərkə qoyduq çul-çapığı  soyuna,
Çit arxalıq yaraşırdı boynuna (Ağdabanlı Qurban).
Çulunu  sudan  çıxartmaq  -  özünii  idarə  etmək,  müstəqil 
yaşaya bilmək.
Mən  öz  çulumu  sudan  çıxara  bilmirəm,  gedib  Moskva 
teatrı  ilə kəlləbəkəllə gələcəyəm? (72, с. III, s.106).
Çulu yırtmaq -- qışqır- bağır salmaq,  atılıb düşmək.
Atılıb-düşmə  cocuq, yırtma yalandan  çuluvu,
Biri öz oğlunu evləndirir,  oğlan sənə no? (168,  s.258).
Çtinki  oldun dəyirmançı  çağır  gəlsin dən  Koroğlu -  bir 
işə əl  vurdun,  gərək arxasınca gedəsən.
Bu  məcburi  zarafatı  yarımçıq  qoymaq  olmazdı  “çünki 
oldun dəyirmançı,  çağır gəlsin dən  Koroğlu”(84,  s. 183).
Çiirük çarıq  -  dərdə dəyməyən.
Çtirükçü -  xırdaçı,  bir şeyi  dönə-dönə  təkrar edən.
Biqəm-  Çürükçü  oğlu  çürükçü.  Elə  oğlu  da  özü  kimi 
xostərəngiyə  oxşayır (9,  s.166).
Çürümək -  ömrü boşuna puç olmaq.
Düşmənləri 
ömürləri 
boyu 
Bağdad 
zindanında 
çürüyəcəklər (144,  s. 162).
172
'Be/truz
T ür^dh/m dm
-D-
Dabana qüvvət -  var qüvvə  ilə bir xətərli  yerdən qaçmaq, 
bir işin dalınca getmək,  aradan çıxmaq.
Tələbkarı görəndə dabana qüvvət gərək ( 340, s. 13).
Daban almaq - yola düşmək.
Abbas daban aldı Tufarqana yol elədi (11,  s.54).
Elə  ki,  onlar  yuxuya  getdilər,  qoruqçu  daban  aldı  Aslan 
paşanın yanma ki.  (174,  s.95).
Dabanbasma — dalbadal,  təqib edərək.
Qədim  ənənəyə  görə,  türklər  başçı  seçmək  üçün  bir  inək 
öldürüb  bir  yerdə  şərab,  bir  tərəfdə  isə  çörək  qoyar,  çörəyi 
şəraba  batırıb  and  içər,  ayaqlarını  inəyin  dərisinə  basmaqla  bir 
m əsələdə  həmfikir  olduqlarını  bildirərdilər.  Buna  dabanbasma 
deyərdilər.  Cavidanm  ölümündən  sonra  Babək  bu  ənənənin 
icrası  ilə başçı  seçilmişdi.
Arxasınca  dabanbasma  çaparaq  Ərəb  Reyhan  Koroğlunu 
izləyir (174).
Daban əlli altı  • tez aradan  çıxan.
Dabanı  çəkik -  lotu,  qabağından yeməyən.
Təbriz  şəhəri  mnəşrutiyyət  dövründə 
18  məhəlləyə 
bölünmüşdü. 
M əşrutədən  qabaq  hər  məhəllənin 
lotusu, 
tobrizlilərin  dilincə,  dabanı  çəkiyi  o  biriləri  ilə  düşmənçilik 
edərdi.
Dabanı qızmaq -  şənliyə,  oynamağa  amado olmaq.
Hacı  Hüseynin elə  qızdı dabanı
Olmadı  zərb çalıb  aftafanı  (168,  s.532).
Dabanına tüpürmək -  qaçmaq.
Bu  adam  dabanına  tüpürüb  aslanla  Arifgilə  getdi  (46, 
s. 193).
Dabanı  yağlamaq  -  uzaq  bir  səfər  üçün  hazırlaşmaq, 
yürümək.
Dabanqırma/  dabançəkmə  gəlmək  -  tələsik  bir  yerə 
getmək.
173

Qür^de^imüri
Daban  seyrinə  çıxmaq  -  Bir  yeri  dolanmağa  çıxmaq, 
gəzmək.
Ruzun  yetişmiş,  olsa,  bəli  deyib  dükanı  bağlardm,  birlikdə 
qələeyi-M üzəffərin  Ələştər  ətrafına  daban  seyrinə  çıxardıq 
(Gəncəli Səbahi).
Dadanansan  dolmaya,  o  da  bir  gün  olmaya  -  rahat 
yaşamağa,  gəlirə  öyrəşmisən.,  olmasa neyləyəcəksən.
Axşamlar  restoranımızda  orkestr  çalır  və  müğənni 
“Dadanmısan  dolmaya,  o  da  bir  gün  olmaya”  mahnısını 
məharətlə ifa edir (9,  s.48).
Dağ  adamı  -vəhşi, 
şəhərin  qayda-qanununa  boyun 
əyməyən,  zəhmətkeş,  mənəvi cəhətdən saf.
Əzizim dağ adamı,
Yandırır yağ adamı,
Olasan aran iti,
Olmayasan dağ adamı.
Dağa-daşa  düşmək  -   avara  düşmək,  lazım  olan  adamı, 
şeyi qoyub  avara gəzmək.
Gülyanaqovu qoyub dağa-daşa  niyə düşmüsüz? (9,  s.23).
Dağa-  daşa salm aq -  mə dəbdən yayındırmaq,  incitmək.
M ən  ölüm,  əgər  burda  düzələnsə,  bizi  dağa-daşa  salma 
(84,  s.33).
Dağ anası - çox iri və xoşheykəl qadın.
Dağarcığını boşaltmaq - ürək sözlərini danışmaq
Dağarcığın  siçana  sarı  yeriməsi  -   qat-qat  güclü  bir 
adama zəifin meydan oxuması.
-Səfərəli:  Siçan  dağarcığa  doğru  yeriməkdən,  dağarcıq 
siçana doğru yeriyir (122,  s.40)
Dağa  vurmaq  -  hakimlərin, 
quldur  məmurlarının 
qorxusundan dağlarda yaşamağa məcbur olan adanı
Dağ  başına  qış  gələr,  igid  başına  iş  -   hər  cür  çətinlik, 
fəlakət də insan üçündür.
Dağ başına qış gələr,  igid başına iş (148,  s.72).
Dağ  boyda  -  ən  böyük,  ən  ağır,  ən   dəhşətli-həm   mənfi, 
həm m üsbət mənada işlənir.
174
'Befinız 
9
bqqi
7
w ^ ^ m b r i
Dağların dağ boyda dərin yası var,
Gülü açılmamış  solan yazı var.
Dağ çəkm ək -   yara varınaq.
Aşiqəm köhnə  dağı,
Gəzirəm köhnə dağı,
Təzədən bir dağ çəkdin,
Unutdun köhnə dağı  (59,  s.':22).
Dağ  dağa  rast  gəlməz,  adam  adama  rast  gələr -  dünya 
elə böyük deyil,  adam itirdiyini tapar,  arzusuna çatar.
İnşallah,  bəlkə  yenə  görüşdük,  babalar  yaxşı  deyib:  dağ 
dağa rast gəlməz,  adam adama rast gələr (9,  s.76).
Dağ-dağ eləmək - yandırmaq,  od vurmaq.
Aşıq dağ dağadımı,
Dügün daş dağadımı,
Sənin zarı baxışın
Eylər dağ-dağ adamı (59,  s. 111).
Dağ da  mənə qaldı Şeydayi,  bağ da  mənə  qaldı  Şeydayi
-  ürəkdə  həsrətin  qalması;  bir  iş  yolunda  çalışmalarım  hədərə 
getdi (Mirzə Fəzləli  ağa Təbrizi,  з.ЗО).
Dağ gövdəli - cüssəli, qədd-qamətli.
Dağ gövdəli  hansı  igid,  hər savaşın  sonunda 
Babək kimi,  Koroğlu tək bığlarım eşmədi? (264,  s.76). 
Dağı dağ üstə qoymaq - böyük işlər görmək.
Guya ayrı günlər dağı dağ üstə qoyurlar (84,  s  101).
Çox  başı  aşağı  yoldaşdır,  amma  işdə  də  od-alovdur,  zalım 
oğlu dağı dağ üstə qoyur (9,  s. 161).
Dağı-daşı  yandırmaq  -   nalədən,  ahdan  hamıya  təsir 
qoymaq.
Qızıl  yüzüyün qaşı,
Yandı bağrımın başı,
M ən deyən yar olmasa,
Yandırram dağı  daşı  (59,  s. 166-167).
Dağ  kimi dalında  dayanmaq -  birinə  var qüvvəsi ilə arxa 
durmaq.
175

‘Befıruz  Jbqqi
Tür^dafim bri
De.ğ  kimi  dayanmışıq  dalında,  get  Həzrət  Əli  sənə  köm ək 
olsun  (1.  s.21).
Dnğlar sultanı -  canavar.
Çillənin süd gecəsində  dağlar sultanının yerikli  dişlərindən 
necə  qaç sın insan?
Dağlar  ucalıb,  ya  filankəs  qocalıb  ■  biri  qocalığını 
boynuna almaq  istəmədikdə  işlənir.
Dalağım sancdı - bir şeyin ürəyə  damması,  hiss eləm ək
Diızü,  burdaca  dalağım  sancdı,  gördüm  ki  söhbətə 
qıraqdan  qulaq  verən  möhtərəm  Mirzə  Cəlilin  də  ovqatı  təlx 
oldu (253,  s. 14).
Dalaşanda  barışmağa  üz  saxla  ~  acıqlananda  ürəyiviıı 
zəhərini tökmə, bir gün barışa bilərsən.
Dal  ayağı  ilə  qulağını  qaşıyır  -asan  yolu  qoyub  dolayı 
yolla iş görür.
Dalbadal, dabanqırma -  bir adamla dalbadal getmək.
Bir-birinin  ardınca  qatarın  hər  bir  ta-ta-ta  səsindən  elə  bil 
qaranlıq  qapı  açılırdı.  Sonra  o  birisi,  sonra  o  birisi,  dalbadal, 
dalbadal,  dabanqırma (203,  s.4).
Daldan  atılan  daş  topuğa  dəyər  -  sonrakı  peşimançılıq 
fayda  verməz.  Vaxtında  deyilməyən  sözün,  görülməyən  işin 
faydası  yoxdur.
Tehran  eşitdiyimizə görə  əyalət və  vilayət əncümənlorinin 
intixabatına  başlamağa  təşəbbüs  edir.  Bu  çox  gecdir.  Artıq 
əncümən  bizi  təmin  edə  bilməz.  Bu  daldan  atılan  daş  kimidir 
(246).
Daldan xəncər vurmaq -xəyanət etmək.
Etdi Sədat xəyanət,  öz ərəb qardaşına,
Vurdu xəncər dalıdan,  ohli-Fələstin  başına (319,  s.64).
Dal gün -  gələcək üçün.
Dedi:  bilirəm bunu,  dal gün üçün nəyimiz var (264,  s.61).
Dalıdan  xəncər vuran -ikiüzlü,  xain, zahirdə  dost,  əslində 
düşmən.
Dalı  qabağına  keçməli deyil  -  yaxşılığa,  yamanlığa  dəyər 
verən adam deyil.
176
Tİİrl^da/mCm
Dalınca  qara  goduş  atmaq  -  İran  türklərinin  mifik 
təfəkkürünə,  inamına  görə  hər  kəsin  dalısınca  əski  goduş, 
saxsıdan  dü
2
:əlmiş qab  atsalar,  o  adam bir də  o  evə qayıtmaz.  Və 
xoşu gəlm əm ək mənasındadır.
Dalı  qayımdı  -  arxası  möhkomdi,  güclü  adamlara 
arxalanır.
Dalma  baxmadan  qaçmaq  - ən ağır vəziyyətə  düşmək.
Sohənd  asori  "Sargun"lara  bac,  İskəndərə  isə  torpağına 
ayaq  basmağa  yol  verməmişdir.  Onlar  zorla  azori  igidlərinin 
oxundan  can  qurtararaq  dalısına  baxmadan  qaçıb  canını 
qurtarmışdır (326,  s.22).
Dalına əl çalmaq - birinə  haqsız olaraq dayaq durmaq.
Hər ana ki,  dalına çala biçarə qızın,
Aqibət evdən,  uşaqdan edər avarə qızın (168,  s.502).
Cavanlıq əlimdən gedəndən  sonra,
Əl  çalıb dalımca gülür bu dünya!  (63,  s. 131).
Dalınca  qara  daş  -  
qarğışdı.  Bir  adamın  gəlməsini 
istəmədikdə deyilir.
Əcnəbi getdi qabaq,  ay qəzetçi mənlik no var?
Qoy  gedir  bir  daş  dalınca,  bizlərə  vardır  nə  ar?  (72,  c.III, 
s.230).
Dalın  qızması  -soyuqda  şaxtada,  boranda  qalın  paltar 
geyməklə,  özünü  günə  verməklə  özünü  qızdırmaq.  Arxayın 
olmaq, birinə  arxalanmaq.
Karvançılardan  biri  soyuqdan  amana gəlmiş  idi.  Heç  bir  iş 
görə bilmirdi.  Sarvan deyər:  Təbrizə  yetişən kimi  sənə  bir qəba 
alacağam,  indiki  dalın  qızdı,  get  işivin  dalını  tut  (  Əli 
Əmirxizinin əlyazmaları).
Dalıya  qalan,  doluya  qalar  -   bir  adam  vaxtında  işini 
görməsə,  daha ağır vəziyyətə  düşər.
Dalıya  qalan, doluya qalar (103,  s.68).
Damağın  çağ olması/ damağı saz -  kefi kök obnaq.
Əhvalımı pozmayın,
Damağım  çağ olanda (264,  132).
Keflər duruldu,  damaqlar sazaldı  (174,  s.55).
177

Бе/a v z
Damaq olmaq- kefi pozulmaq.
Qara unun xəngəlindən  qonağın,
Biri yeyib, onu damaq olubdur (275, 2-ci cild,  s.334).
Damara batmaq -  qəbul eləmək,  xoşlamaq.
Damarı  boş -  yola tez gələn, dilini tapmaq.
Boş damarından tutdum-ürəyini ələ gətirdim
Damarına  düşmək-  cin  atma  minmək,  sözünü  geri 
götürməmək.
Damarına  görə  qan  almaq  -   hər  kəsdən  imkanına  görə 
ummaq.
Axı  qurban  sənə,  hacı  Ağa,  bircə  mətləb  burasındadır  ki, 
hərənin  öz damarına görə qan alırlar  (195, с.П,  s.145).
Damarları  yoğunlamaq  -   çox  vaxt  işləməyib  müftə 
yemək  nəticəsində hər işə boyun əym əyən, tənbəl.
Dambıraqçı  -  Azərbaycan  musiqisində  balaban  və  ya 
zurnaçalanın  yanında  durub  musiqinin  ahənginə  baxmadan  ağzı 
ilə nazik bir səs çıxardana züy tutan,  yaxud dambıraqçı deyirlər.
Belə  nəzərə  gəlir  ki,  Təbrizdə  işlənən  dızqıraqçı  deyimi 
bu  züytutanla  bir  məna  daşıyır.  Xalq  sırasında  yekəxana,  boş 
yerə özünü öyəıı mənasında işlənir.
Dam dirəyi -  yekəpər,  uca.
Darana almaq -  bac  almaq.
Qaranlıqdan alır darana telin,
Çaylıya xoş gəlir darana telin (88,  s.56).
Danabaş  -  qanmaz,  geriçi,  mövhumatçı.
Danabaş,  boynuyoğun vəsləli,  pişanı öküz,
Hamının söhbətini bir-birə həzyan gördüm (H.Ç.Xəmseyi).
İşləri yaşdı qoymayın,
Lap danabaşdı,  qoymayın  (267,  s.50).
Danışıq  dananı  qurda  verər  -   çox  boş  danışmağın 
faydası yoxdur.
-Mən  getdim,  ay  Fuad,  danışıq  dananı  qurda  verər,  burda 
xeyli ləngidim (1,  s.379).
Danqazlanmaq - özündən böyük danışmaq,  böyük adamın 
hörmətini saxlamamaq.
178
Не/m ız
Çəkmə yüzə, bəlkə  çıxaq bayrama,
Bu yerə batmış göıürsən danqadır (168,  s.35).
Danqaz qayaları dibdən qoparaq.
Danzelinə deyil - vecinə deyil.
Danzelinə  sanm aq  -  ələ  salmaq,  heç  nəyə  əhəm iyyət 
verməmək.
Başqa  sözlə,  Kazım  sillə  ilə  üz  qızardır,  amma  sənin  nə 
danzelinədir, öz əlindir,  öz qamın,  başardıqca daraş kababa (259, 
s.225).
Dara çəkmək -  öldürmək.
Ala gözlərinə  mail olmuşam,
Günahkaram, çəkir dara zülflərin (32,  c.II,  s. 11).
Dar ayaq - çətin gün.
Vədə çatdı,  fəqət  yenə dar ayaqda (V.Rüstəmzadə).
Zənnimdə  yanılmıramsa,  dar  ayaqda  Fatmanın  da  köməyi 
dəyər (144,  s. 158).
Dar-düdük - həddən artıq  dar.
Dargöz - xəsis,  qıtmır,  dünya malına bağlı olan.
Saqın alçaq dilək, dargözlərə ey xacə,  yalvarma,
Niyazin  nazəninlərdən  dilə,  möhtaca  yalvarma! 
(231,
S.29).
Dargöz  ələkdən  keçmək  -  sınaqlardan  çıxmaq,  ağır 
vəziyyətlərə  dözmək.
Keçmişəm ağ un kimi  dargöz ələkdən,  zahida
Dini pakə  etmişəm iman,  zahida (69,  s.50).
Dar gün -  ağır gün.
Zikr eylə dilində nərd lərin  pirin,
Qorxma dar günündə yar olacaqdır (32,  c.II,  s  19).
Dar günün ömrü az olar -  yaman günün ömrü az c lar.
Dar günün ömrü az olar,  acısı  çox (145,  s. 168).
Darğan  günü  -  Azərbaycanda  darğan  günü  toy-düyün  və 
şadlıq günü deməkdir.  Qı şın son günü və mübarək  yazın gəlməsi 
Zərdüştə inananların gəhanbar bayramlarından  biri  sayılırdı.
Bu kiçik çilləni darğan gününün  sübhü boyunca,
Sənə bir toy tutaq  ancaq gülüşək,  yazlı  toyunca.
179

‘B efouzŞbyri
‘^ r ^ a jm b r i^
Çapdıraq qaşqa,  yəhərli  atı meydanda doyunca  ( “M uğan”,
s.23).
Darıya  da  qabı  var  -  çox  əskik  surətdə  xalqı  talayan, 
rüşvətxor.
Dar köynəkdən qurtulmaq  -  hamilə  qadının  azad  olması 
( Tahirə Səbbağ).
Darvazanı  bağlamaq  olar,  xalqın  ağzını  bağlamaq 
olmaz  -  qədimi  şəhərlərdə  darvazanı  bağlamaq  çox  çətin  imiş, 
xalqın  ağzını bağlamaq ondan  da çətin  sayılır
Şeyx  Bəhaəddin  Şah  Abbas  dövrünün  məşhur  fılosofiı  və 
memarı idi.  Allahverdixan vəz irlə do  çox yaxın  dost  idi.
Səfəvi  türkləri  İsfahanı  paytaxt  edəndən  sonra  orada 
böyük  bu günə  qədər qaklan  abidələrin  çoxunu  yaratmışlar.  Şah 
məscidinin  layihəsini  Şeyx  Eləhaəddin  çəkib  və  özü  də  orada 
bənnalıq  edibdir.  Günlərin  bir  günündə  Şah  məscidini  düzəldən 
zaman  oradan  bir  fanatik  arvad  keçir,  məscidin  minarələrinin 
tikilməsinə  dayanıb  baxır,  baxır  görür  ki,  şagird  kərpic  atır. 
Şagirdi  çağırır,  deyir  ki,  bu  nədir  əyri  allah  evi  tikirsiz?  Bənna 
şagird  narahat  olub  deyir,  kəs  haramzadanın  biri,  bu  minarədir, 
nə  əyrisi.  Arvad  yenə  deyir  ki,  bu  əyridir.  O  deyir  bu  deyir, 
axırda  ustanı  çağırmalı  olurlar.  Usta  gəlir,  baxan  kimi  arvadın 
çerigöz  (çəpgöz-  B.H.)  olduğunu  görür,  deyir  niyə  minarə  niyə 
əyridir?  Şagirdinə  bir  şapalaq  vurur  ki,  arvad  deyir  minarə 
əyridir,  niyə  mənə  demədin?  Arvadı  danışdıra-danışdıra  onun 
yerini  dəyişir  ki,  gəl  bu  minarəni  itələyək  düzəlsin.  Soruşur  ki, 
düzəldi  ya  yox,  arvad deyir,  hə  düzəldi.  Arvad  bunlara dua  edə- 
edə  gedir.  Sonra  şagirdindən  şillə  vurmağa  görə  üzr  istəyir  və 
deyir  ki,  belə  etməsəydim,  bu  məscidin  adı  şah  məscidi,  yox, 
bəlkə  əyri  məscid  qalardı.  Çün  darvazanı  bağlamaq  olar,  elin 
ağzını bağlamaq olmaz (prof.  Ə.Mirıayi).
Dastan demək - yalan-palan demək,  boş  sözlər.
Dedi tez yıxdırın Ərkin  qalasın,
O  şahlar qondaran zülmün binasın.
Ə gər səngər olubdur  bir  zamanlar,
-Bizə mərbut deyil  bu dastanlar.
180
Tür^dafim bri
Teatra ümmətin yoxdur niyazi,
Behişt almaq gərək yıx,  qıl  namazı (Dəmirçi).
Daşa  çalmaq  -   arzusu  gözündə  qalmaq,  aradan  aparmaq, 
yoxa çıxartmaq.
Bağrım başın fələk nə  çaldı  daşa 
Yazılanlar gəlir bu qərib başa (35,  s.537).
Əşyaimi  mayasına satdım,
Bir qədrinə balü-qaymaq aldım.
Sərmayəni yəni,  daşə  çaldım (Şükuhi).
Daşa  doyib  başa  çıxmaq  -  bir həyatın,  bir  varın,  dövlətin 
yoxa çıxması,  əldən getməsi.
Adamı  danlayan yollar da tapılar,
Yaxşılıq bir içiboş yuxu təkin yoxa çıxar 
Adamlıq daşa dəyib,  başa çıxar (203  ).
Daşa  dönmək  -  qarğışdır  və  türk  əsatirində  çox  zaman 
insan  daşdan  yaranır  və  daşa  dönür.  Məcazi  mənada  daşa 
dönmək  dünyasını  dəyişməkdir.  Dilsiz-ağızsız  tərpənm ədən  bir 
yerdə  durmaq.  Ürəyində  m ərhəm ət olmamaq,  hissiyyatını  əldən 
vermək,  tərpənməmək,  bir yerdə  lal-kar oturmaq,  insana məxsus 
insafı,  sevgini əldən vermək.
Dünən nəfəsilə  səni  isidən
Bu gün buza dönüb, daşa dönübdür (328).
Bu dağlar meşə dağlar,
Gülü bənövşə  dağlar,
İstirson bir ah çəkəm,
Dönəsən daşa dağlar!  (59,  S.147).
Oxumaqçın  nə qədər dadü -fəqan etdimsə,
Omadı zərrə əsərbəxş  şu  istimdadım.
Dağa dersən  eşidir,  sorıra verir əks-səda,
Daşa  dönmüşlərə  əks  eyləmədi  fəryadım  (Məhəmməd 
Hadi).
Daş  ağırlığı var -  sendə də günah var.
Daş  at,  qolun  açılsın  -  əlindən  gələni  əsirgəmə,  işi 
olmayan adama tənə kimi deyilir.
181

‘Bettruz
liirl^deym Cm
Daş  atmaq  -   birinə  sataşmaq,  yükünü  çiynindən  atmaq, 
öcəşmək, həqsiz olaraq ilişmək.
Çiynindən atma daşımı,
Dizinə qoyum  başımı,
Bir daş ilə göz yaşımı
Gözlə,  silib gələcəyəm  (V.Səmədoğlu).
Biz bir ömr məst eylədik bir məscidə daş atmadıq,
Ta ki,  fürsət tapdı zahid, bağladı  meyxanəni.
H ər  dərədə  min  dev  düşmən  oldu  m ənə,  nahaq,  nacins 
deyib daş atdılar,  ruhumu əzm əyə çalışdılar (144,  s.75).
Daş çatlasın - ən yuxarısı, nə qədər də olsa.
Mollalardan  qabaq  hər  zadı  dükançılar  daş  çatlasın  iki 
bərabərinə 
satardılar. 
İndiki 
islam 
m əm ləkəti 
olub 
rəhmsizeəsinə hər şeyi yüz bərabər qiymətinə satırlar.