Heftruz л &1 's s L b e h r u z h ə q q I TÜrk deyiMLƏRİ

Bir  yastığa  baş  qoymaq  -  ər  -arvad  olmaq,  intim 
münasibətdə olmaq.
Sevişdiyim,  bir  yastığa  baş  qoyuban  əmişdiyim 
(284,
s.91).
Bir  yekə  məbləğ  pulu  atdın  çölə  -  nahaq  yerə  pul 
xərcləmək,  zərərə düşmək.
Xəlq  ox atır bir şahıya,  tənbələ (168,  s. 17).
Bir yeyib ayrı sıç...q  - həm işə bir yerdə olmaq.
Bismillah  -  başlanğıcda  müsəlmanların  dilə  gətirdiyi  söz- 
“ Allahın  adı  ilə”  deməkdir.  Yemək  başlananda  "buyurun" 
mənasında işlənir.  Təəccüb,  qorxu əlaməti kimi də işləııir.
Bakıxanovun  1907-ci  ildə  "Füyuzat"  məcmuəsinin  28-ci 
nömrəsində  çap  olunmuş  "Bismillah"  rədifli  müxəmməsi  heç
131

rJür£deyim lm
yerdə  dini  məfhum  olmayıb,  bəlkə  "buyur",  "iqdam et",  "qədəm 
qoy"  kimi mənaları ifadə etmişdir.
Durubdur ol büti-sərməst, tiği-abdar ilə,
Sözün gər doğrudur,  ey aşiqi-biçarə, bismillah!
Bismillah eləm ək -- işə başlamaq,  yeməyə əl uzatmaq.
Hələ  heç  kəs  bismillah  eləm əmiş  o,  nimçəni  boşaldıb 
qabağından o tərəfə itələdi (46,  s.20).
Bismillahsız  toxum  -  islami  baxışa  görə,  müsəlman  hər 
bir  işdə,  o  cümlədən  qadını  ilə  cinsi  əlaqədə  olan  zaman 
“bismillah”  deməlidir.  Uşaqlar  həddindən  artıq  dəcəl  olduqda, 
bunun səbəbini anlamayan adamlar onu belə adlandırırlar.
Bistini  vurmaq -  Bisti qədim zamanlarda  işlənən  misdən 
pul  vahididir.  İki  mənada  işlənir.  Kefim  bistini  vunır-  hər şeyin 
yaxşı olması,  bir də bu mənadıı işlənir ki,  bistiyə güllə atır.  Yəni 
kasıbdır,  yoxsuldur.
Türk  sülaləsindən  olan  Şah  Səfinin  qanununa  görə  İranda 
alış-veriş  bisti,  abbasi,  altun  ilə  aparılırdı.  Bu  qanun  əsasında 
xarici  pullar  xərclənmirdi.  Bu  sikkələrin  üstündə  “Lailəha 
illəlah,  əliyyun  voliyüllah”  və  o  biri  tərəfində  Şah  Abbasın,  Şah 
Səfinin 
adları  basılırdı.  Misdən  olan  bisti  pulların  üstündə 
yalnız  pulun  basıldığı  şəhərin 
adı  olurdu. 
Bəzilərinin 
haşiyəsində  “Lailalıə  illəllah”  da  yazılırdı.  “Zərbi  fi  Təbriz”, 
“Zərbi  fi Tiflis”  və  s.
Bişincən  gözləyəni  düşüncən  də  gözləyər  -   ağır 
vəziyyətə dözən  adam yenə də gözləyər.
Bişincən gözləyən düşürcən do gözləyər (103,  s.67).
Bişirmək -  birini yoldan çıxartmaq.
Dedim  ay  dadi-bidad,  Balağa  mənim  qorxumdan  yazıq 
Həmidi bişirib  aradan  çıxarıb  ki  öz meydanı gen olsun  (1,  s. 169).
Bişmiş  toyuğun  giilınəyi  gəllir  -  yalan,  inanılmaz  sözlər 
danışan zaman  işlənir.
Marağada  rəisi-cümhur  ııamizəd  göstərmək  888  nömrəli 
xəfiyyə  namiııdən  ölü  toyuğu  güldürə  bilən  iftiralarla  hətta 
Tehranın  gözübağlı  bitərəflərini  iğfal  etmək  mümkün  degildir 
(30, №12).
132
‘Beftruz
я ш т т З т ^т т
Elə  şey  soruşursan  ki  bişmiş  toyuğun  da  gülməyi  gəlir 
(118, с.II,  s. 197).
Bit- billit - heç dayanmadan danışan.
Bitib-hərkimək -  möhkəmlənmək, qol-qanad.
Qaya torpaqda bitib bəı kiyətı  kimi  Teymur da atın belində 
bərkimişdi  (144,  s.98).
Bitin  götünə  birə  yazmaq  -  özündən  söz  çıxatmaq,  sözü 
böyütmək.
Bitli cücə -  sısqa,  ölümcül,  dinməz uşaq.
Bitməmiş  yovşan  dibindən  doğulmamış  dovşan  axtarır
-  duyğu  aləmində  yaşayan  adam,  dəryada  balıq  sövdası  edən 
adam,  xam xəyal edən.  Atı  almamış  mıxın  çalır.
Boş xəyallarla yaşayan adam.
Bizdən  yeylor  -bu  deyim  avanı  adamlar  üçün  cin 
deməkdir.  Mövhumata  görə,  “cin”  sözünü  gecə  dilə  gətirmək 
onun  görünməyinə  səbəb  olar.  Buna  görə  də  “ciıı”  sözü  yerinə 
“hizdəıı  yeylər” deyirlər.
Bu  sözü  bir  buna  görə  işlədirlər  ki,  cinlərin  məhəbbətini 
qazanmaqla  onların  vurduğu  ziyanın  qarşısım  alsınlar.  Bir  də 
bizdən  yeylər  deyimi  partibazlıq  olan  ölkələrdə  sözləri  keçənlər 
üçün  işlənir.
Bizdə  olmasa,  heç  kosda  olmaz  -   biri  istədiyi  şeyi 
başqasından  ala bilmədikdə  işlənir.
Bizi  bir  do  atamız  əkməyəcək.,  anamız  doğmayacaq  -
biz  bu dünyaya bir də gəlməyəcəyik.
Bizi  bir  də  atamız  əkməyəcək,  anamız  doğmayacaq  (1, 
s.293).
Bizim  başımızda  salınanilik  öyrəşmə  -bizi  ələ  salma, 
oynatma,  naşılığını  başımızda yoxlama.
Bizim  halalımız  ayrıdır  -həddindən  artıq  yaxınıq,  hər 
sirrimiz birdi.
Bizimki zəlzələdən, vəlvələdən keçib -  iş-işdən keçib.
Dünya yenə zəlzələdir,
Dünya  yenə vəlvələdir (V.Püstomzadə).
133

‘BeAruz  tä q q i
rBr^äaf
1
mhn
Biizim  pulun  şiri  qancıqdı?  -İranda  türklərin  basdığı 
əskmas]arda  və  dövlət  bayrağında  adətən  şir  rəsmi  basılardı. 
Deyim  həmin  pulların  dövriyyədə  olduğu  illərin  yadigarıdır. 
Satıcı  müştərilər  arasında  fərq  qoyduqda,  birinə  satmaq 
istəmədikdə işlənir.
Biz  qail  olduq  qaza,  qaz  özün  qoydu  naza  ■  həddindən 
artıq  naz  edən  adama  deyilir.  Əlacsızlıqdan  adam  bir  zada  razı 
olsa da qarşı tə rə f butıu qəbul etmək istəmir.
Bizləmək  -  israr  eləmək,  bir  sözü  ara  vermədən  təkrar 
etmək,  tələsdirmək, baş-beyinini aparmaq.
Tez üstünə düş, bəlkə bu günlərdə düzəlsin,
Get validəm bizlə,  tez olsun  başa çatsın (M.M.Etimad)
Boğaza  qədər  borca  girmək 
-  həddindən  artıq  borc 
altına girmək.
Boğaza  yığılmaq  -  bıçaq  bəndə  dayanmaq,  səbr  kasasının 
dolması
Qapıdan rədd eyləyib qoymaz o  əsla içəri,
Yetiribdir boğaza,  canımı  bu zülmləri (80,  c.II,  s.  198).
Boğazda  qalmaq  -  yemək  zamanı  acı  bir  xəbərdən, 
xoşagəlməz  sözdən  iştahanın  küsməsi  və  ya  birinin  malını 
yemək istəyən  adamın  niyyətinin baş tutmaması.
Boğazdan 
çıxartmaq  - 
haqsız  yığılan 
var-dövləti 
soyğunçuların əlindən  çıxardıb haqlılara çatdırmaq.
M əşrutiyyət zamanında xanlar,  ərbablar belə fikir edirdilər 
ki,  yoxsul  insanların  əlinin  zəhmətini  həm işə  yemək  olar. 
Heydər Əmoğlu Bakıdan gəlib onların  boğazından  çıxartdı.
Boğazdan  kəsmək  -   yeməyindən  kəsib  başqa  şeyə  sərf 
etmək.
Heç kəs boğazından kəsib itə atmazdı  (1,  s.326).
Boğazdan yuxarı -  ürəksiz,  könülsüz danışmaq.
Sen  mənə  boğazdan  yuxarı  “yaşasın”  deyən  bu  xalqın 
içərisində  bir  nəfər  də  olsa  xoşbəxt  olan  adam  göstərə 
bilərsənmi? (234,  s.8).
Boğazda  tikan  göyərmək - danışmağa qadir olmamaq  .
134
Hefiruz 
96
tttti
Tur^deqim Cm
Sözümü  kəsdi, 
amma 
danışa  bilmədi, 
bir-bilimizi 
qucaqladıq,  boğazımızda tikan  göyərmişdi  (61,  №1,  s.98).
Boğazı daşı dəlir - hər nə versən yeyər.
Boğazı  qurumaq  -   susuzluqdan,  həyəcandan  boğazın 
quruması.
Qorxudan hamının boğazı qurumuşdu (46,  s.28).
Boğazıma keçmək -  birinin  boynuna düşmək.
Qorxuram  bəla  olub  gələcəkdə  keçsin  mənim  boğazıma 
(46,  s.87).
Boğazına  saxlamaq  -   ancaq  yeməyini  verib  evində 
saxlamaq.
Qaçaq  Nəbinin  atası  Alo  kişi  çox  yoxsul  bir  adam  idi, 
naəlac  qalıb  balaca  uşaqlarım  nökər  vermişdi.  Varlılar  Alo 
kişinin uşaqlarını boğazına saxlayırdılar (30,  №37,  s.3).
Boğazında  başnıaq  tayı  qalıb -  səsi tutulmaq.
Biqəm:  deyəsən  yazığın  boğazında  başmaq  tayı  qaldı  (9, 
s. 156).
Boğazından  yarlığını  qoparmaq  -   imkanlarını  əlindən 
almaq.
Əgər  Bahadır  əm rə  əm əl  etməsəydi,  hökmdar  onun 
boğazından  yarlığını  qoparıb  varidatdan  məhrum  edə  bilərdi 
(144,  92).
Boğazın  düyünlənməsi  -  sirri,  dərdi,  milli  varlığı  müdafiə 
etmək arzusunu dilə  gətirə  bilməmək.
Dözülməz dərddən doldu o dövran ki qana gözlər
Boğazlarda düyünləndi ürəklərdə qalan  sözlər (57).
Boğazını  cücə  boğazı  kimi  üzınək  -  öldürməklə 
hədələm ək.
Şah  sağ  olsun,  qolum  qüvvətli, 
qılıncım  kəskin.  Kimi 
istəyirsən,  boğazım cücə  boğazı kimi üzüm  (11,  s.96).
Boğazının  gen yerinə salmaq  - yeyib üstündən su içmək.
Boğazı  yaşlamaq  -  şərab  içməyə  başlamaq,  çaxır  qəbul 
etmək.
Boğazlamaq -öldürmək, məhv etmək.
K əşf olunur hər gün zəhərli qazlar,
135

4
ur^deyim£m
Yarın biimir,  kim kimi  boğazlar  (75,  səh.  146).
Bomba  kimi  səslənm ək  -  bir  hadisənin  baş  verməsi, 
hamıda təsir qoyması.
Tehranda  isə  müraeiətnaməmiz  bomba  kimi  səslənmişdir. 
Çox  yeyin  bir  surətdə  xalqın  nəzərini  cəlb  etmişdir  (161,  səh. 
89).
Borclu  borclunun  sağlığını  istər -   m ən  cilsəm,  sənə  pul 
verən olmaz.
Borclu borclunun  sağlığını istər (9,  s.143).
Bostançı  poxu  kimi  şişinə  -  öz  yerini  tanı,  başından  yekə 
danışma.
Bostançıya  kalah  satmazlar -  bir  adama ehtiyacı  olmayan 
şeyi  toklif eləməzlər.
Bostan əkm ək - bir i ilə  iş görmək.
İkincisi  qalan yerdə  mən  kim lə bostan əkdiyimi  yaxşı  başa 
düşürəm.  Qorxma, de (174,  s.28).
Bostanına  daş  atmaq  -  haqsız  olaraq  birinə  sataşmaq, 
birini incitmək.
Əlizamanı  kim  tanımırdı  ki,  o,  bu  kənddo  kimin  bostanına 
daş atmamışdı ki? (84,  s.434).
Bostanı vər şaxlar,  arvadı ər -  -  hər bir  qadını  ə r segi  ilə 
qayğı  ilə əhatə etməsə,  o xoşbəxt ola  bilməz.
Bostanı vər şaxlar arvadı ər (168, s.336).
Bostan  olmaq 
-  bədənin  üzvlərinin  təbii  haldan 
çıxmasına,  gözün barmaqların  şişməsinə, göyerməsmə işarədir.
Mən bilmirəm,  fəqət bostan olmuşam.
Göz  görməyir,  ürək  döyünür,  həm  batıbdı  səs  (Kazımı 
Azərşəhrli,  s.459).
Bostan  pozandır  -   yaxşı-  pis  qanmayan.  Hər  zadı  töküb 
dağıdan.
Həqiqi menada şaxtalar düşməmiş  qovun-qarpızın  qalanını 
yığışdırıb evə gətirm ək mənasındadır.
Bostan pozub gətirirdik aşağı,
Doldururduq evdə,  taxta tabağı.
Boşbeyin - ağılsız,  düşüncəsiz.
136
‘Behruz
Boşbeyin  adamlar dəgilmiş  şəksiz,
Bu yolda baş verib  canın  qoyanlar (Səhənd,  s.435). 
Boşboğaz -danışığım  bilməyən,  çox danışan.
Bir neçə boşboğaz, özün oynadan
Gahdan  tapılıbdır  sənə  xor  baxan  (  Yekan  kəhrizindən 
Firidun).
Boşboğazlıqdan,  o  qapı,  bu  qapıda  veyl-veyl  gəzməkdən 
başqa əlindən bir  iş gəlməzdi (298,  s. 19).
Əski dostuz, burax da seyr edəlim,
Sən bilirsən  ki,  boşboğaz deyilim (75,  c.IV,  s. 107).
Boş çuval küncdə qalar -  yoxsul adamı heç kos saymaz. 
Boş çuval küncdə qalar (103,  s.73).
Boş  damarından  tutmaq  -dilini  tapmaq,  xasiyyətinə 
bələd olmaq.
Boş  danışıq -  mənasız sözlər.
Boş danışıqdan nə çıxar,  ay balam,
Qış günü siz çılpaq olarsız tamam (267,  s.406).
Boş xəyal - həyata keçməsi mümkün olmayan  bir  arzu. 
Baxma özgələrin  boş xəyalına,
Səbrli, dözümlü,  mətanətli ol!  (209,  s.72).
Boy  demək -  yalandan  özünü  şişirtmok,  özünü  tərifləmək, 
güclü qələm ə verm ək.
Kim görüb ki,  mən özümdən boy deyəm, 
sınamamış bir şənliyə toy deyəm'?  (Sönməz).
Boylu  - hamilə.
Boynu çiynində  -yazıq,  məyus.
Nəzərində cahan olub zindan,
Boynu çiynində qoltuğunda əli (72,  c.III,  s. 164).
Boynu əllaf xoruzuna dönmək -  çox kökəlmək. 
Yeməkdən  də  ki,  boynum əllaf xoruzunun boynuna dönüb 
0  2 9 ,1,  s.97).
Boynum  qıldan  incədir  -  sənin  hər  sözün  mənim  üçün 
qanundur.
Qıl  deyiləm hər iynədən keçəm mən,
Bir çinaram doğra  məni, kəs məni ( Haşım Tərlan).
137

qSehruz  5bqqi
TurUjdeyimhri
Boynu  qıldan  incə  olmaq -  hər sözü qəbul edən,  m əzlum  
bir insan.
Gündüz işıqda cürlüsən, boynu yoğunların işin,
Boynu da qıl kimilərin işlərinə  şəbanə bax (338,  səh.  22). 
Boynum tükdən  nazikdir -  m ənim  də  yanınızda boynum 
tükdən nazikdir (9,  s. 1.89).
Boynuna  düşmək  -  bir  şeyi  qəbul  etməkdən  boyun 
qaçırır,  qəbul edə bilmir.
Boynunun  ardı  çuxurdur  - 
yalançı, 
pis  adam 
mənasında,  yalançıdır,  etibarsızdır.
Boynunun  ardını görər --  yəni bunu görə bilməz.
Xeyr,  siz  boynunuzun  ardını  görərsiniz,  onu  görəndə  (72, 
с.III,  s.101).
Boyuna biçilmək -  düz ölçüsündə olmaq.
Bir torpaq parçası qaçar dalımca,
Elə bil boyuma biçilib menim (260,  s.32).
Boynunu  şax tutmaq - vüqarla dayanmaq, qorxmamaq.
Sil gözünün  yaşını,  boynunu  şax tut,
Qüssəni,  kədəri büsbütün unut (213,  səh 5).
Boyun  burmaq  -  məlul-məlul  baxmaq,  fağır  dayanmaq, 
birindən  asılı  olmaq,  həsrət,  intizar  çəkmək,  məzlunıluq  etmək, 
əl-qolu  sınmaq.
Dərdli K ərəm  gəlib durar,
Qul kimi boynunu burar (35,  s.520).
Qapıda durub yetimlər kimi,
Boynunu burma,  göz yaşı tökmə  (94,  səh.20).
Dağlar həsrət çəkir bəyaz qar üçün,
Bağlar boyun burur şirin rıar üçün ( M.Rahim).
Yetim tək boynunu burma, Təbrizim,
Məlul-məlul  baxıb,  durma Təbrizim (264).
Boynu boyunduruqlu - əsir kimi yaşayan,  təslim olan.
Al boynuna boyıındumğu.  baxma zəhm ətə,
Əy  başını  öküz  kimi,  döz  dərdə,  möhnətə  (  Ə.Nəzmi, 
s.383).
Boynuna almaq -  etiraf e tmək.
138
‘Beftruz  9bqqi
Niyə boynuna almırsan,  ay köpəkoğlu? (84,  s.79).
Boynunda qalmaq -  məsuliyyəti birinin üstündə qalmaq.
Bu ləkə həmişəlik bizim boynumuzda qalar (234, s.443).
Boynunu  sabunlanmış  ipə  keçirmək  -ö zü n ü   ölümə 
atmaq.
Hüsaməddinin  boynunu  Fəxrəddinin  sabunlanmış  ipinə 
keçirmək tarixi bir xəyanətdir (234,  s.443).
Boynunu şax tutmaq -vüqarlı,  məğrur dayanmaq.
Sil gözün yaşını,  boynunu şax tut,
Qüssəni, kədəri büsbütün unut!  (213, s.5).
Boyunduruq  yoldaşı  -  ağır  günlərin  dözümlü  sirdaşı, 
ayrılmaz yoldaşı.
O,  mənə  sadə  bir  qadın  dəgil,  xoş  günlərimin  dadı  olduğu 
kimi,  ağır  və  dözülməz  keçmişimin  vəfalı  boyunduruq  yoldaşı 
da olmuşdur (281,  s.109).
Boyun əti - qərib,  avara, didərgin düşmüş insan.
Yurdu bəlli olmayan boyun əti (29,  s.42).
Boyun əym ək -təslim olmaq, əyilmək.
Xoşdur ölümün  nakəsə baş əyməkdən
Namərd qabağında boyun əyməkdən (A.Nazir).
Boyun qoymaq - qol çəkmək, razı olmaq.
İndi  sizi  bura  yığmaqdan  mənim  muradım  budur  ki, 
deyəsiniz görüm bu işə kim boyun qoya bilər (174,  s. 114).
Boyun olmaq - söz vermək.
İt əlindən qayıdıb,  qurda da bir zad boyun olduq,
İt ilə qolboyun olduq (306,  s.162).
Boz-  boz  baxmaq  -  tərs-tərs,  acıqlı  baxmaq,  əyri-əyri 
baxmaq.
Nigar də mənə boz-boz baxır, uzaqda  gəzir (168).
Qız  budu bax,  falçılara söz  qoşar,
Fatimə  Sultan mənə  boz-boz baxır (168,  s.202).
Boz üz -pis üz.
Yox,  filankəs  yaramaz,  çevirər  boz  üzünü,  bozaranda 
adama elə  bozarır ki,  seni ağ yuyub  qara sərir (9,  s.23).
Börk qapmaq -  aldatmaq, kələk gəlmək.
139

•Ве/buz  itäqqi
T w k jk y m h r i
Biləxərə  kələkbaz  və  hiyləli  insanlar  həmişə  düzgün  və 
şərafətli  insanların  börkünü qapıb qaçırlar (117,  s. 188).
Börk  qoymaq,  börk  qapmaq  -  aldatmaq,  kələkbazlıq  ilə 
bir mah  çox baha  satmaq.
Oğurluqda hamı millət başarammaz biz ilə,
Tərəfin börkünü başdan qaparıq qaş- göz ilə (168,  s.828).
Bürkü  qabağına  qoyub  fikirləşmək  -   bir  məsələni 
ətraflı,  dərindən götür-qoy etmək.
Ax,  gözəl  Azərbaycan  vətənim,  harda  qalmısan...  Gəlin 
biz  də  bir  dəfə  oturaq  və  keçə  papağımızı  qabağımıza  qoyub 
fikirləşək (334,  №119-122).
Börkü  qazi  eləm ək  -  etdiyi  işləri  nəzərdən  keçirmək, 
düşünmək.
Durun  başladığınız  oyunun  axırım  düşünüb  börküzü  qazi 
edin,  bu  işin dalı yaxşı  olmaz (Pişəvəri,  Tehran toplantısı).
Börkümü  məscidə  atsalar,  ora  getmərəm  -  məscidə, 
məsciddə olan haqsızlıqlara olan etirazdır.
M əscidlərə getmə,  vaizin  tərkin qıl,
Nə ricətə  ver qulaq,  nə miad  istə  (223,  s. 127).
Börkümüz  tərsə  düşər  -  yəni  aramız  dəyər,  münasibə­
timiz pisləşər.
Börkünü  əyri  qoymaq  -   qayğısı  olmamaq,  dünya  vecinə 
olmamaq.
Qoy börkünü kəc,  qaşının üstündə fırılda,
Kəndin kimi  bir lotu meydanını  görcək (267,  s.31).
Börküvü  qoy  altında,  otur  üstündə  -  yəni  öz  yaxud 
ətrafında  olan adamların etdiyi pis işlərə görə utan.
Börküvü  yanqılıcı  qoy  -bunun  məcazi  mənası  bir  adamın 
özünün  və ya yaxın  adamlarının pis iş görməsi  zamanı  işlədirlər. 
Papağın uca olsun şəklində də  işlənir.
Börkü  yan  qoymaq  -  müxtəlif mənalarda  işlənir.  Özünü 
böyük  saymaq,  quldurluq  etmək.
tndi çoxlar börkün bizə yan qoyur,
Zəhr içirdir,  onun adın şan qoyur (86,  s.5).
140
•Behruz  Jhqai
lü r k jty in h r i
Böyrək  yağında  bəsləm ək  -  hərtərəfli  qorumaq,  rahat 
yaşamaq.
Bir “Volqa’sı solunda, bir “Volqa”sı  sağında,
Ailəsi bəslənir sanki böyrək yağında.
Böyrü  üstə  yıxılmaq  -  yoxsul  olmaq,  var  dövləti  əldən 
vermək.
Böyükağaııı  səslir  -  çaxır  içən  adamın  və  ya  xəstənin 
qusması  zamanı deyirlər.
Böyük  tikəsini  qulağı  boyda  etmək  -  böyük  hədə,
qorxutmaq.
Xalça,  karxanasının  fəhləsi  İsməlini  bütün  şəhər  basdırıb 
onun  qatillərinin  hər  bir  tikəsini  qulağı  boyda  eləyiblər  (302, 
s.27).
Böyürdən  çıxmaq  -  tüfeyli,  nəzərdə  tutulmayan  bir 
yerdən  zərər yetişmək,  xərc çıxmaq.
Böyüsə,  başındanı  çıxar  -  bir  adam  özünü  dərk  etdikcə, 
pis adətləri əldən verər.
Bir  ağa o biri  ağanı  görüb  onun kədərli  olmasının  səbəbini 
soruşur.  Ağa  oğlunun  əxlaqsızlığından,  yalan  danışmasından 
şikayət  edir.  O  birisi  ağa cavab  verir:  bizim  ağazadə  də  belə  idi, 
böyüdü,  başından  çıxdı.
Böyürdən  çıxmaq  -tüfeyli,  nəzərdə  tutulmayan  yerdə 
özünü ortaya otmaq.
Gözlənilməyən  bir xərcə  düşmək.
Börküvü göyə at -sevinmək,  şad  olmaq  əlamətidir.
Bu  da  eşşəyini  sürür  ki,  mən  də  mamağanlıyam  - 
Mamağan  Azərbaycanda  Təbrizə  yaxın  bir  yerin  adıdır. 
Qacarların  qanununa  görə,  ımmaliki-məlırusənin  hər  bir 
m əm ləkəti  və  ya  m əntəqəsi  gərək  əhalisinin  sayına  görə  ordu 
üçün  əskər  versin.  Əlsiz-  ayaqsız  adamın  özünü  cəsarətli 
adlandırması  və dəxli olmayan bir işə müdaxilə zamanı  şlənir.
Kərkiikdə  bu deyim  “topal  eşşəyi  ilə  bu  da özünü  karvana 
qatır”  şəklində işlənir (26,  s.76).
Bu  da  təzə  bir  rəngdir?  -  bu  da  təzə  hiylədir,  kələkdir, 
fırıldaqdır?
141

‘Beftruz  H)q
Türf^fhyimhri
Tamam rənglər qurtulub, bu gecə Ьц rəngnən gəlib.
Bu  dərə  m əsim ,  o  dərə  sənin  -   çölü,  düzü  gəzib 
dolanmaq.
Pirqeyib  kişi,  hər  gün  o  başdan  durur,  minərdi  eşşəyinə, 
“bu dərə  sənin,  o  təpə sənin”  deyib  düşərdi çöllərin  canına (103, 
s.147).
Bugünkü  sərçə  dünənkinə  “cik-cik”  Öyrədir  -   qocalar 
tərəfindən  gənclər  haqqında biri  kələk  gəlm ək  istəyəndə,  birini 
aldatmaq istəyəndə işlənir.
Bugünkü sərçə dünənkinə  “cik-cik” öyrədir (335,  s.302).
Buğda  bazarına  qoymaq  -  biri  özünü  çox  böyük  adam 
bilir,  malını əğlısığmaz qiymətə  satmaq istədikdə işlənir.
Buğda  bazarında  özünü  görmək  -  özünü  çox  dəyərli 
adam saymaq.
Qan tuturdu bazara,  yük gətirəndə gözüvü,
Elə bil buğda bazarında görürdün özünü  (168,  s.:555).
Buğda  çörəyinin  buynuzu  olar  -adam  xoş  saatının 
qədrini  bilməz.  Birinə  yaxşılıq  edib  çörək  versən,  sənə  təpik 
atar.
Ağır vəziyyətdə olan adam xoş gün görəndə qudurar.
Buğda çörəyi qarın deşən olur (129, c.I,  s.29).
Xoş  günlərin  qədrini  bilm əyən  çətinliklərə  düşər  (201,
s.63).
Buğda  yeyib  cənnətdən  çıxmaq  -  heç  bir  qayğısı 
olmamaq, heç nəyin dərdini çəkməmək.
Sən  yat  dedi,  sənə  nə  var  ki,  buğda  yeyib  cənnətdən 
çıxmısan (84,  s. 122).
Bu  xına  o  xınadan  deyil  -  vəziyyət  dəyişib,  bu  hərəkətin 
əvvəlkilərə bənzəməz.
Ağacan,  sənə deyirəm, öz hörmətini  saxla,  yoxsa bu xına o 
xınalara bənzəm əz (Makulu).
Bu  ilki  sərçə  bildirki  sərçəyə  cik-cik  öyrədir  -
təcrübəsiz bir adam  təcrübəli, ağıllı adama ağıl öyrədil-.
Bu ilki sərçə bildirki sərçəyə cib-cib öyrədir (328,  s.302).
142
Ttefauz
İfakjCeyim hri
Bu  ilki  sərçə  bildirki  sərçəyə  cik-cik  öyrədir  (72,  с.Ш, 
s.100).
Bu ki, həngamədir -uzun  işdir,  qarışıqlıq.
Bu  imamzadədən  möcüzə  gözləmək  olmaz  -   xalqa 
xidmət etiyini güman etdiyimiz şey belə deyildi.
Təbriz  tərhini  ki,  Saidi  ilə  mən  qayıdana  kamilləşdirdik 
və  güman  edirdik  ki,  «təhqiqati-ictinıai»  imamzadəsindən  hələ 
də möcüzə gözləmək olar (115,  .N° 2,  səh.  19).
Bu  qapı  mənim, o  qapı sənin -qapıları gəzmək.
Vəzir kişidən  razılıq  eləyib  düşdü  yola,  bu  qapı  mənim,  o 
qapı sənin, axtara-axtara o biri qardaşının  evini tapdı (46,  s.97).
Bulaq  gərək  sərçeşm ədən  bulaq  olsun  -el  arasında 
deyilir  ki,  varlı  olmaq  üçün  əldə  gərək  sərvət  olsun.  Bir  adam 
bu  giinkü  təlim-tərbiyəni  inkar  edib  hər  şeyi  nəslə  nəcabətə 
bağlayır.
Bulud kimi dolmaq -  doluxsunmaq, kövrəlmək.
Saralmışam,  solmuşam,  yarım,
Bulud  kimi  dolmuşam, yarım,
Ağlamayım,  neyləyim, yarım,
Mən səndən ayrılmışam,  yarım.
Bu  meydan,  bu  da  şeytan  -  yəni  cəsarətini,  qabiliyyətini 
göstərə bilərsən.
Biz Tehranda hay-küy  salan  ağ,alara deyirik:  əgər doğrudan 
Azərbaycana  ürəyiniz  yanırsa,  buyurun  bu  quy  bu  meydan 
(S.P.Pişə vəri).
Bundan  Fatıya  tuman  çıxmaz  -  keçmişdə  Azərbaycan 
qadınları  40  taxta  tuman  geyərdilər  ki,  buna  çoxlu  parça  sərf 
olunardı.  Əldə  olan pulun,  vəsaitin  nəzərdə  tutulan  işi  görməyə 
çatmayacağına işarədir.