Heftruz л &1 's s L b e h r u z h ə q q I TÜrk deyiMLƏRİ

Barmağına dolamaq -ələ salmaq, oynatmaq
Yoldaş  M irzə  Camal!  M ən  əg ər  şüşəni  sındırmışam.  Sən 
də teatn dolamısan barmağına (73,  s.135).
Barmağını dişləmək -  heyrətdə qalmaq.
M ən  o  saat  barmağımı  dişlədim,  amma  iş-işdən  keçmişdi 
(46,  s.323).
Sözüm  çoxdur,  ancaq  söyləyə  bilmədiyim  üçün  vaxt- 
bivaxt,  öz barmağımı dişləm əyə məcbur oluram (313).
Zülmünü yada salıb  dişlədi barmağım,
Quşlar da eşidibdir zülmünün  sorağını (100,  s.6).
Cənab  Xatisov  aşkar  dedi  ki,  bu  daşnaksütyun  Rusiyanın 
böyük  şəxslərinin,  generallarının  və  hətta  Qafqaz  canişini 
həzrətlərinin  fikir  və  əqidəsinə qulluq edir.  Və  15  ildir ki,  təşkil 
olunub  və  onun  qoşunu,  xəzinəsi,  saldatı  da  vardır.  Biz 
müsəlman 
vəkilləri 
bunu 
eşidəndə  təəccüb  və 
heyrət 
barmağımızı  dişimizə  tutub  öz-özümüzə  fikir  etdik:  biz  ancaq 
özümüz  öz  əlacımızı  edək  və  bizim  də  gərək  təkmil  müsəlləh 
hizblərimiz olsun (232,  s.134).
Barmağının  kirin  sorınaq  -   çox  fəlakətdə,  yoxsul 
yaşamaq.
Görürsənmi bizim Hacı Pirini,
Qonşu  sorur barmağının  kirini  (267,  s.267).
Barmağın  hansın  kəssən, qanı çıxar -  ana-ata üçün,  bacı- 
qardaş üçün hər bir əzizini  əldən  vermək ağrılıdır.
Barmağı olmaq -  bir işdə iştirakçı olmaq.
Mirzəmməd:  - Sizin də o jurnalda barmağınız varmı?
Cəlil  M.  -   Hə,  arabir  yazıram  (  Cəlil  M.,  «Xatirələrim», 
səh.  32).
Barmaq  arası  baxmaq  -əlacsızlıqdan boyun əymək,  ciddi 
qəbul etməmək.
Ruhanilər  padşahları  “imamırı  iti”  adlandırmaqla  onların 
özlərinə  “zalım”  və  məmurlarına  “zələm ə”  ləqəbi  vermişlər.
94
lü r^ deyim bri
Padşahlar  isə  bu  təhqirə  heç  də  etina  etməyib  həmin  məsələyə 
barmaqarası  baxırlar (5,  s.232).
Barmaq ilə oynatmaq -əle  salmaq, taleyi ilə oynamaq.
Barmaqları  qızıla  tutulmalıdır  -  əlindən  iş  gəldiyinə 
görə yüksək dəyər verilməlidir.
Ovcunun içi puçur-puçur qabar,
Qızıla  tutulası  barmaqları  var,  amma  qabar-qabar  (48, 
səh.51).
Barmaqlıq dalısı kimi -dustaqxana.
Barmaqlığın dalında,  dustaq tək dolanmayır (M.Rahim).
Barmaq  ilə  göstərilən  -yaxşı  və  ya  pis  əm əlinə  görə 
məşhur olan.  Həm mənfi,  həm də  müsbət mənada işlənir.
Ə ləştər  maliklərinin  içində  barmaqla  göstərilən  adam idi, 
hamı ondan hesab aparardı (281,  s.94-95).
Barmaq  ilə  göstərərlər  kün,  çün  üzündür  qibləgah  (225,
s.47).
Barmaq  qatlamaq  -saymaq.  M ənə  nə  yaxşılıq  eləmisən 
barmağını  qatla.
Barmaq  yeri -Bir zadı bəhanə edib yalan sözlər yaymaq.
Dil  məsələsi  ilə  yüzdə  yüz  tərəfdarlıq  edib  məclis 
intixabatını  ayrı  mənada  təfsir edib  özü  üçün  barmaq  yeri qoyur 
və  qulaq  asanların fikrini  zəhərləm əyə çalışır(30,  1945).
Bar  verən  ağacı  kəsm əzlər  -yaxşı  övladı,  xeyir  verən  bir 
işi  əldən  verməzlər.
Basabas  salmaq  -bir  zadı  ələ  gətirmək  üçün  həddindən 
artıq  meyl göstərmək, hücum etmək,  aram  qarışdırmaq.
Basabas salma dadaş,  cinsi firavan görürəm,
Əldə  dolar dayanıb  Amrika,  alman görürəm  (319).
Basaratı  bağlanmaq  -   bir  iş  görə  bilməmək,  əli-qolu, 
gözü bağlanmaq.
Sanki basaratım bağlanmışdı (1,  s. 180).
Basıb  kəsmək  -  çapovulçuluq  etmək.  Xalqın  var-yoxunu 
talan etmək,  öldürmək,  zor demək,  quldurluq.
İndi  ki hamı basır,  hamı yeyir,  hamı kəsir,

'Mr^dojimbri
Hek-uzjtfaj^
Ömər,  Osman  da  sənin  çeşmin  oyur,  Məmmədəli!  (301, 
s. 149).
Dayının  bas-kosinə  baxmayın,  amandır,  qorxmayın  (344, 
səli.  54).
Basmaq -  qalib gəlmək.
M ən  əhd  eləm işəm   ki,  hər  kim   məni  bassa,  onunla  dost- 
qardaş  olam (174,  s. 18).
Başa  almaq  -Özünə  nəzarəti  itirmək,  hay-küy  salmaq, 
qışqır-bağır etmək.
Səsi  alıb  dağ-dərəni başına,
Xəyal  edir heç kəs eşitmir sözün  (9 5 ,1 cild,  səh.  167).
Başa  atılan  alma  -toyda  gəlinə  alma  atarlar,  yerə 
düşəndən  sonra çox dəyərdən  düşür.
Fəvvarə ucaldıqca gələr başı aşağı,
Başı  atılan  alma düşər bir gün aşağı (168,  s.748).
B aş-ayaq  qan -  dava-dalaş salan  adam.
Molla demə,  məsxərə  cünbandı  bu,
Dur qaçaq,  oğlum,  baş-ayaq qandı bu (267,  s. 188).
Başa  çalmaq  -qaxınc etmək, başına qaxmaq.
Əzizim  başa çalı,
Çalmanı  başa çalı,
Yeınə namərd çörəyin 
Qayıdar başa çalı.
Başa  çarqat örtmək -utanmaq,  qorxaqlıqdan  qıpçınmaq. 
Dəvəçi  qadınları  Sottarxaııa  bir  məktubla  bir  bağlama 
içərisində  qadın  çarqatı  göndərirlər.  O  zaman  “Həqiqət” 
əncüm ərində  bu  əhvalatın  şahidi  olanlar  danışırlar  ki,  Sottarxan 
çarqatı  görən  kimi  ciddi  vəziyyət  alaraq  dedi:  Bunu  da 
göndəriblər  ki,  onları  azad  edə  bilməsək,  başımıza  örtək  (3, 
s.70).
Baş açmaq -  dərk etmək,  fürsət tapmaq.
M ənim balam bu nə  işdi,
Baxdım, baş aça bilmədim (260,  s.146).
Baş açmaq  çətindi fələk  felindən,
Az ağla,  gözün do gedər əlindən (294,  s.42).
96
Başa  dəyirman  daşı  keçirtmək  -başına  nə  qədər  oyun 
gətirdilərsə,  xəbəri olmadı.
Başa  əngəl  olmaq  -yaxşılıq  edilərı  bir  adamın  bəlaya 
çevrilməsi, cəhalətdən,  şəxsi mənafeyi  üstün tutmaq üzündən öz 
millətinə  xəyanət edən adamlar haqqında deyilir.
Əslafımıza çünki  həqiqi xələfiz biz,
Öz qövmümüzün başına əngəl-kələfiz biz (267).
Başağrısı vermək -  narahatlıq  vermək.
Ay bacı,  çəkil get,  şeyxə başağrısı  vermə (195,  с.П,  s.37). 
Başa qoymaq  -hörmət etmək, çox dəyər vermək.
Baş  alıb getmək -  bir söz demədən  vətəni tərk etmək. 
D əvələr düzdə qaldı,
Yükü Təbrizdə qaldı.
Balam baş aldı  getdi,
Balası bizdə qaldı  (238,  səh  46).
Baş  altına qoymaq  -birinin  ehtiyat  var-dövlət yığması,  bir 
nəfəri ehtiyatda saxlamaq.
Baş  aparmaq  - tələsmək.
Başa soyuq  dəymək -başı  işləmir, yaramaz işlər görür.
Get bala, get, əğlinə yazdır dua,
Başıva biçarə dəyibdir soyuq.
Başa  torba  keçirmək  -  milləti  aldatmaq,  eşşək  yerinə 
qoymaq.
Axır yenə də hökmran oldu  bizə xanlar,
Keçdi  başına torba,  daha millət ayılmaz (69).
Başa  torba  vurmaq  -  birini  aldatmaq,  var-dövlətini 
elmdən  çıxartmaq,  havayı  işlətmək.
Keçdi  başına torba,  daha millət ayılmaz,
Qəm çəkmə,  əmoğlu,  hələ bu millət ayılmaz (69).
Baş-  ayaq  vurmaq  -həqiqətdən  yayınmaq,  mətləbin 
üstündən keçmək.
Bax,  nəm-nüm  eləmə,  baş-ayaq  vurma,  sənə  qurban olum 
(84,  s. 19).
Yalanlar ardınca getsə sənətkar,
Əyri  pərdə kimi  baş ayaq  çalar (Nizami).
97

‘lür^deyimhri
Başa  yorğan  çəkmək  -  dünyadan  xəbərsiz,  öz  şəxsi 
mənafeyini qoruyan.
Dolanar,  soruşar xalqının  halın
Başa yorğan  çəkib yatmaz Əmoğlu  (15).
Baş-başa  qoymaq  -qanmaz adamla mübahisə etmək.
Ağıllı nadanla baş-başa qoymur,
O  Du  keşməkeşdə  bilir,  sınacaq  ( Mirzə  Şəfi Vazelı,  s.7).
Baş-beynini aparmaq -  çox, mənasız danışmaq.
Axmaq-axmaq  ağlayıb  baş- beynimizi  aparma (148,  s. 109).
Ba şbilən -  böyük,  təcrübəli.
Bir  gün  vəzir,  vəkil  başbilənlər  yığışıb  padşahın  yanına 
gəldilər,  dedilər (46,  s.29).
Yenə də bizə  başbilənik eləsin  ( 253,  s.272).
Baış  bir yastığa  qoymaq -ər-arvadın bir yerdə yatmağı.
Heç  dayana  bilmirəm,  gərək  mənlə  başbir  yastığza 
qoyasan (46,  s.29).
Bsışdan  almanhdır,  götdən  Livanlı  -Livan  Səlıənd 
dağlarının  ətəyində  bir  kəndin  adıdır.  İranın  hər  yerində,  eləcə 
də  dünyada  məşhur  olan  Liqvan  pendiri  bu  kəndin  adı  ilə 
bağlıdır.
Geyimində,  zahiri  görünüşündə  tozad,  uyğunsuzluq  olan 
adam  haqqında  işlənir.  Deyimdə  Alman  Qərbin,  sivilizasiyanın, 
son dəbin,  Livan  isə geyimdə mühafizəkarlığın  simvoludur.
Başdan  girib  ayaqdan  çıxmaq  -   yaltaqlanmaq,  aldığı 
pulun yetərincə  olması.
Ayda 25  manat  məvacibim  var,  başımdan  girib  ayağımdan
çıxar.
Başdan  salmaq  -əl  çəkmək,  əziyyət  verməmək,  vəfa 
etmək.
Başın  istirsən bu  baş,  gəl al,
Bu əmri-xeyri  sal  başdan,  görüm baş getsə  axər,
Əl  çəkər bu dərdi-sər məndən  (289,  s.62).
Baş  deyil,  daşdır  -təfəkkürü  olmayan,  zamanla  ayaqlaşa 
bilməyən.
Bu mane kəndə  daş,  ölkədə başdır,
98
‘Befmız  Pfaiqi
Шт^сСеушФп
İşə mane olan  baş  eyni  daşdır.
Baş-göz adam -  ağılsız,  anlamaz adam.
Nə bilsin məni hər bir başü  - gözlər? (150).
Baş  gözlü  göra  getmək  -dava-dalaşdan  uzaq  olmaq,  dini, 
xiirafati  baxışlara  görə  orucunu  yeyən  adamlar  başlı  gözlü  gora 
getməzlər.
Başlı,  gözlü gora getmək olsa əgər muradın,
Nə qərbə çevir üz,  nə meyl eylə  şimalə (106).
Başı  aşağı,  saçı  yuxarı  -   adi,  normal  adam.  İstehza  ilə 
işlənir.
Yaxşı  oğlanlardan  biri  idi,  başı  ağağı,  saçı  yuxarı  (9, 
s. 102).
Başı alovlu  -  dord içində,  ağlını  itirmiş
Vətənimdə  ikən  “vətənsiz  deyib”  Təbrizdən  çıxmağa 
məcbur etdilər.  Başı alovlu  ordan çıxdım (281,  s. 100).
Arvad  başı  alovlu  keşişin  yanına  xəbərə  getməkdə  olsun, 
otaqda Əsli  ilə  Kərəm tək qaldılar (35,  s.545).
Başı  aşağı -Sakit, dilsiz-ağızsız; üzü qara,  xəcalətli.
Və  bir dəfə  do  olmayıb  ki,  məıı  dövlət  yanında  başı  aşağı 
olum (195,  c.II,  s.122).
Başı  ayazımaq -  vaxt tapmaq, bir az özünə gəlmək.
Elə  ki,  saqi  bir  baş  məclisi  dolandı,  keflər durulldu,  başlar 
ayazıdı  (174,  s.l 10).
Başı  başlara  qatmaq  -Özünü böyüklərə tay tutmaq.
Bu gecə mən ki yata bilməyirəm
Başı  başlara qata bilməyirəm (306,  110).
Başı  batmış -  qarğışdır
Ər döyüb öldürür məııi,  rəhm et amandı,  ay ana,
Bu  başı  batmış ər deyil, əfi  ilandır,  ay ana (80,  c.II,  s.  117).
Başı 
bədəninə 
ağırlıq 
etmək 
- 
başından 
yekə 
məsuliyyətsiz söz danışanda hədə qorxu mənasında  işlənir.
Başı  böyük-  dövlət,  ayağı  böyük-nəhlət  -  Xürafata görə 
yekəbaş adam dövlətli,  ayağı yekə  adam uğursuz  olar.
Başı  böyük-  dövlət,  ayağı  böyük-nəhlət  (103,  s.72).
Başı  bulanmaq  - yuxusu gəlmək.
99

Üefauz
H əcər xanım o  qədər danışdı ki,  baxdı gördü oğlanın  başı 
bulanır (14,  s. 191).
Başı çəkmək -  başına gəlmək.
N ələr çəkmiş başın  sənin,
Bilinməyir yaşın sənin!  (337,  c.I,  s.25).
Nə çəkirsə başım çəkir,
Bəs niyə qorxur ayağım?  (260,  s.78).
Başı çuvaldan deyil -hər şeyin hesab-kitabı,  qayda-qanunu 
var.
Başı  daşa  dəyən  ayılar  -  dəfələrlə  zərbə  görən  adamlar 
təcrübəli olar.  (Ə.Saraçlı).
Başı daşa döymək -  səhv eləmək.  Faydasız keçən günlərə 
heyfslənmək.
Əbəs yerlərdə xərc etdim yaşım bən.
Yeridir  daşlara  döysəm  başım  bən  (“Əhməd  Hərami 
Dastani”).
Başı daşlı -  günü pis,  ağır vəziyyətdə yaşayan, əlindən bir 
iş gəlməyən.
Ay  yazıq,  ay  başı  daşlı,  sən  nəyə  inanırsan  ki,  buna  da 
inanasan?  (195,  c.II,  s.30).
Başı  göra  titrəmək  -  yaşı  keçmiş,  bir  ayağı  bu  dünyada, 
bir ayağı  o  dünyada olan  adam.
Günüm keçib,  başım  göra titrəyir  (35,  s.239).
...Başı  göra  titrəyən  qocalara  və  qorxudan  ağrı  çəkən 
boylu  zənənlərə  qədər  at  döşündə  bu  tonqalların  işığına 
gətirilmişdi (144).
Çəkm əz dəxi el xor-xor,
Hitler gələ bilməz.
Vallah  başı  titrir gora,
Hitler gələ  bilməz (69,  s. 101).
Bel  bükülüb  yetmişo  yetmiş yaşın,
Diş tökülübdür,  göra titrər başın (168).
Başı  götünə  ağırlıq  eləyən  -acı  dilinə,  özünü  aparmağına 
görə başı kəsməlidir.
Başı  küllü -  bədbəxt,  yazıq.
‘Befiruz  9bqqi
Yəni  mən  başı  küllü  bilirdim  ki,  axırı  belə  olacaq  (195, 
c.II,  s.23).
Başı qalda olmaq - həmişə  bəlalar çəkmək.
Görürəm başınız yaman qaldadır,
Daşım atmasan bu  heçin,  puçun (69,  s. 129).
Başı qapazlı - həm işə  təhqir olunan,  təzyiq  altında olan.
“Gop- gop” kimi bifaidə əhli-qələm  olma,
ol  “başı qapazlı”,  vəli “bidərdü-qəm” olma (267,  s.25).
-  Elə  sən  də  çox  yamanca  başı  qapazlısan,  Pirqulu!  (253, 
s.255).
Başı qarışmaq -  vaxtı olmamaq,  işi  çox olmaq.
Son zamanlarda başım çox qarışıq  (75, c.IV,  s.78).
Başı  qarpıza  dönmək  -  çox  narahatçılıqdan  özünü 
itirmək, çox yorulmaq.
Budur ha, başım şişib  qarpıza dönübdür (335,  s.86).
Başı  qatmaq  -  yəni  nə  iləsə  məşğul  olmaq,  fikirləşməyə 
fürsət verməmək.
Başımı  eylə qatıbdır bu elin  qəm-kədəri,
Hətta  yoxdur  macalım,  başımı  bir  an  qaşıyam  (338, 
səh.40).
Başı  qoltuq  altına  almaq  -  ölümün  gözünə  dik  baxmaq, 
qorxmazcasına düşmənə  sinə  gərrnək.
Başı lovlu -  hövlımk,  tələsik.
Başı  lovlu özünü  yetirir  mollanın qapısına (103,  s.27).
Başıma  Şam  şəbehi  gəldi  -  gözlənilmədən  qeyri-adi 
əhvalatlarla,  faciələrlə üzləşmək.
Bu  deyim  “Başıma  imam  Hüseyn  müsibəti  gətirdi” 
şəklində də  işlənir.
Bir adamı həddindən çox  incitmək, əzab-əziyyət vermək.
Başıma  elə  bil  dolça  su  tökdülər  -  gözlənilməyən  bir 
xəbər  aldıqda,  gözlənilməz  bir  vəziyyət  qarşıya  çıxdrqda, 
təəccüb doğuran  məqamlarda işlənir.
Başımı  yarırsan,  ətəyim ə  qoz  tökürsən  ki,  baxan  desin 
qoz yarıb -  birinə pislik  edə-edə zahirdə üzünə gülmək.
101

Başımı  yarırsan,  ətəyim ə qoz tökürsən ki,  baxan  desin qoz 
yarıb (103,  s.71).
Başımız  min  K ərb əla  çəkdi  -  çoxlu  acı  faciələrlə, 
fəlakətlərlə üzbəüz olduq.
Başına an d   içmək - çox hörmət qoymaq , çox inanmaq.
B r yoldaş ki,
dost yolunda candan keçər, 
ondan m əgər keçmək olar!
O yoldaşın
В ır müqəddəs abidə tək,
Başına and  içmək olar (291,  s.83).
Başına a t təpib /  vurub?  - ağlını  itirmisən?
Başına at təpib? (84,  s.27).
D ədəm  vay,  ədə,  bunların başına at təpib nədir? (9,  s. 188). 
Sizin  bilmirəm,  başınıza  at  vurub,  topuğunuza  at  vurub, 
onların  tıeç biri  məsələnin künhünü anlamırlar (72, c.III,  s.36). 
Başına çevirm ək -  bağışlamaq 
Afərin  olsun  nigarın zülfü  ilə qaşına,
Gər macal  bulsam,  həbibin çevriləydim  başına (225,  s.50). 
Başına  çıxartm aq  -  böyük  mənsəb  sahibi  olsa  da, 
bacıoğlusun  caamatın  başına çıxartmır (9,  s. 164).
Başına  çırpm aq  -   elədiyi  yaxşılığı,  yaxud  birinin  eybini 
başına qaxmaq.
Lazım  gəlsə,  tez  onu  qabaqlayıb  Çopur  Abdullanın  başına 
çırpmaq  çox vaxt aparmasın (1,  s.294).
Başına  daş  düşm ək -  bir bədbəxtliklə üzbəüz olmaq. 
Düşdü  daş başıma yıxıldı  evim,
Heç rəvadırmı  mən  bu  yaşda ölüm? (195,  c.II,  s. 179). 
Başına  nə  daş salsın? -neyləsin?  Nə çarə  qılsın?
Öz başına  nə  daş salsın  bu  ölüm,
Qoca-  qoca qarıları  qaytarıb (260,  s. 109).
K: mlər gəlib  səni viran eylədi,
Feılək niyə  daşın  saldı başına (35,  s.505).
B aşına dönm ək -  qurban  olmaq,  nazım  çəkmək.
Ələ  almış güzgünü,
102
TÜTkjtejjmıbri
Vkftruz 
.1
Gözəl neylər güzgünü,
Canım başına dönsün.
Qış gecəsi, yaz günü (33,  s.75-76).
Başına  gələn  başm aqçı  olar-  təcrübəli  adam  həyatın 
hadisələrini adi qəbul edər
Eşidin  və  bilin:  mən  qorxaqlara  nifrət  edirəm,  onlar 
gözümün düşmənidirlər,  başına gələn  başmaqçı  olar deyiblər (1, 
s.374).
Başına gələn başmaqçı  olar,  bilməsəm dem ərəm (9,  s.52). 
Kəmalım indilər çox  yaxşı  olmuş,
Ki başına gələn başmaqçı  olmuş (147).
B aşına  götürm ək  -   səs-küy  salmaq,  həddindən  artıq 
şuluqluq eləmək.
İstərəm  “gizlənpaç” oynayım  yenə,
Başıma götürüb çölü-çəməni (328,  s. 150).
Başına-göziinə döym ək -  ağlaya-ağlaya özünü döymək. 
Yeııə  dərzi  başına,  gözünə  döyə-döyə  geri  qayıtdı  (148,
s.64).
Başına gün dəym ək  -  ağlı  başında deyil,
Mirzə  Cəlilin  köhnə  dostu  İskəndər  Qəffari-  “ İskəııdər 
xan”  “Molla  Nəsrəddin’’  jurnalında  “Dılğır”  imzası  ilə  məqalə 
yazırdı.  Həmin  gün  1919-cu  ilin  şəhrivərm  I6-sında  görüşə 
gəldi (197).
B aşına gətirm ək ~ rəva bilmək.
Qarşımızda  nə  qaldı,
Nə  qovqadı,  nə  qaldı,
Fələk  mənim başıma 
Gətirməmiş nə  qaldı?  (33,  s. 131).
Başına  ip salıb  oynatm aq -  istədiyi kimi rəftar etmək. 
Qırışmal,  adam tapmırsan başına ip  salıb  oynatmağa?  (129, 
c.I,  s.35).
B aşına  it  oyunu  açm aq  /   gətirm ək  -başına  müsibət 
gətirmək,  çox əziyyət vermək,  abrını aparmaq.
103

Hefiruz  tHəqdi
Əlac  onun  sən  söyləyəri  kilkansaç  başında  tors  dəyirman 
işlədib pırpız başına it oyunu açmqdır (253,  s.148).
Başına iş  gəlmək -  pis bir olayla üzləşmək.
Sualını  cavabsız  qoymasından  hiss  eləmişdi  ki,  anasının 
başına nəsə gəlib (1,  s.328).
Başına  hava gəlmək - dəli olmaq.
Qorxma bircə bu  var  ki,  sənin  başına  hava gəlib  (195, c.II,
s.51).
Başına  qaxınc  olmaq  -  
pis  bir  əməli,  çatışmamazığı 
üzünə  vurulmaq.
Bu  qız  məni  yıxsa,  bütün  el  içində  başı  qaxınc  olaram 
(148,  s. 132).
Başına  qaxmaq  -   yaxşılığı,  bir  eybi  birinin  başına 
qaxmaq.
Dünənki məqamı əlindən çıxan,
Dünəni bu günün qaxır başına (328,  s.305)
Başına  qalmaq  -  sahibsiz qalmaq.
Bu  saat Buzbulaqda torpaq başına qalıb  (118,  s 281).
Başına  noxta  salmaq -oynatmaq,  qul kimi rəftar etmək.
Getdi  bir  həyasız  arvad  e.ldı,  öz  başına bir  noxta salıb  ipini 
verdi  arvadının əlinə (46,  s. 137).
Başına  oyun  gətirmək/  Başına  oyun  açmaq  -  birinə  quyu 
qazmaq,  çətinliyə  salmaq,  birinə təcavüz etmək.
İsfahan  lotuları  bizim  başımıza  gətirəni  sizin  də  başınıza 
gətirib (195, c.II,  s.59).
Doğrudur, öldürür,  itirir dünya,
Başına yüz oyun gətirir dünya (80,c.II,  s.275).
Başına pis  iş gətirmək -   təcavüz etmək.
Harada  hansı  bir  mollanmsa  uşaqların  başına  pis  iş 
gətirdiyini  eşidəndə  Şeyx  Bərəkənin  rəsmi  fitvası  ilə  dərhal 
axtalatdırırdı  (144,  s. 107).
Başına  silindr  qoyanlar  -Avropadan  gələn  papaq  növü 
yeniliyin  rəmzi  idi,  ziyalıların  qoyduğu  papaq  ənənəyə,  dinə 
düşmənçilik  kimi  qəbul  edilirdi.  Bir qrup da bunu özlərini  ziyalı 
göstərmək üçün geyirdilər.
104
TürfcdeifmtCm
H ər başa silindr qoyan əlili  hünər olmaz.
H ər  oğru  özün  övməklə  mötəbər  olmaz  (  Sijimqulu -   Əli 
Nəzmi Kefsiz).
Başına  söz  qəhətdi  -  niyə  bu  cür  danışırsan,  başqa  söz 
danışmaq olmaz ki.
Mollaya  dedilər:  almaq  ilə  necəsən?  Dedi:  alıcı  quş  kimi. 
Vermək  ilə necəsən? Dedi:  Başına söz qəhətdir.
Başına tərs dəyirman çevirmək - başına oyun  açmaq.
Əgər  bu  halda  kişi  gələ,  başında  tərs  dəyirman  işlədərəm 
(335,  s.66).
Başına toy tutmaq -  çoxlu əzab-əziyyət vermək.
Mən  onların  başına  bir  toy  tutum  ki,  ta  nə  qədər  sənin 
canın  sağdır,  olar  Bərgüşad  kəndinə  ayaq  basmasınlar  (195,  c.II, 
s.9).
Başına vurmaq -  başına qaxmaq.
Bir  ay  süfrənin  qırıq-quruğundan  yemişik,  onu  niyə  dilinə 
gətirib başımıza vurursan? (174,  s. 122).
Başın  boş tutmaq  -ciddi  yanaşmamaq,  çətin  tutmamaq.
Başında  dəlləklik  öyrənmək  -   naşı  adamın  bır  sənəti 
öyrənmək  istəməsi.
-Dayın  da  gərək  dəlləkliyi  elə  bizim  başımızda  öyrənəydi 
(9,  s. 186)"
Başında  əkib  ayağında  biçmək/  başında  quş  tutmaq  -
başına  müsibət  gətirmək,  gününü  qara  etmək,  saymamaq,  zülm 
eləmək,  adam yerinə qoymamaq.
Başında qaranlıq  olmaq -  xətər olmaq.
Yoxsa uşağın başında qaranlıq  var?  (142,  səh.  346).
Başında  qoz  sındırmaq  -  adam  yerinə  qoymamaq,  zülm 
eləmək,  başına min oyun gətirmək.
Bax,  məsələ  açılsa,  tərs  Tahirlə  at  Balaxanım  bu  qozları 
bizim başımızda sındıracaqlar (9,  s. 185).
Başından  basmaq  -inkişafına,  uğur  qazanmasına  mane 
olmaq.
105

Başından  bir çuval darı töksən, biri yerə düşm əz -  bərk 
çopur  adam,  çiçək  xəstəliyi  nəticəsində  üzündə  deşiklər  əm ələ 
gəlmiş adam.
Elə  çopur  idi ki,  başından  bir  çuval  darı töksəydin,  biri  də 
yerə düşməzdi (46,  s.128).
Başından bir tük əskik olmasın  -pis heç na  arzulamamaq, 
birini qorumaq, müdafiə  etmək üçün hədə kimi do işlənir.
Başından bir tük də əskik olmasın,
H ər gün bizi yada salan Səhəndin (264,  s.80).
Başından tüstü qalxmaq -  qəzəbləndim,  qanım qaraldı.
Başımdan tüstülər,  dumanlar qalxır (337).
Başında  tərs  dəyirman  işlətmək  -   göz  verib  işıq 
verməmək.
Əlac  onun  sən  söyləyən  kilkansaç  başında  tərs  dəyirman 
işlədib  pırpız başına it oyunu açmaqdır (253,  s. 148).
Başında turp əkm ək -  olmazın əziyyət vermək.
Balaxanım:  turp əkəcək.
-Harada?
-Müdir İbişlinin başında (9,  s. 159-160).
Başında turp əkdi o qaynananın,
O,  gəlin  olmadı,  o günü o du (328,  s.309)
Paşanın  başında gəlin turp əkək,
Şahın çırağını söndürək, hoydu!  (148,  s. 185).
Başını  ağrıtmaq  -   uzun  və  faydasız  söhbətlə  birini  nara­
hat etmək,  yormaq.
Ağrıtma əb əs başım,  meyi  etmə ülumə
Yox vəqt qoyan elmə,  kəınalata, rüsumə  (267,  s.30).
Başını  basmaq  - xəyanət etmək, daldan xəncər vurmaq.
Başını  batırmaq -  öldürmək.
Elə  tutaq  ki,  elə  dəvəçilər  bizim  qabağımıza  durdular.  Biz 
onların  başını batırdıq.  Kim nə bilir ki,  bizik (195, c.II,  s.l 1-12).
Başını  bəlaya salmaq -  birini xataya salmaq.
Başıma salmışam bunca bəlanı
M eni öldürməli, döyməli deyin (35,  s.503).
106
Başını  dik  tutmaq  -   məğrur  olmaq,  yaxşı  əməlm ə  görə 
qürur duymaq.
Əyilməz başımı dik tuturam  mən,
Nə yaxşı  oldu ki,  sən belə gəldin (80, c.II, s.  163).