Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış

 

 

4. 1916-1917-ci illərdəki müharibədə böyük qırğın 

 

 

Şərqdəki uğur almanları qərbdə müdafiə olunmağa qadir etdi. 1914-cü ildə 

qazılan əvvəlki tranşeylər bu vaxt yaxşı düzəldilmiş müdafiə sisteminə çevrilmişdi. 

Tranşeylərin hər iki xətti 3-5 fut hündürlüyündəki və 30 yard genişləndiyindəki tikanlı 

məftillə mühafizə olunurdu. Onlarda beton pulemyot yuvaları var idi, xeyli arxadan 

ağır artilleriya ilə müdafiə olunurdular. 

Tranşey döyüşünün gözlənilməyən inkişafı hərbi liderləri azdırırdı. Onlar 

əvvəllər hərəkət və manevr etməklə müharibə aparmışdılar. Əsgər kütləsi öz 

tranşeyindən dırmaşıb çıxıb, süngüləri ilə düşmən tranşeyinə tərəf gedirdilər. Hücum 

nadir hallarda baş tuturdu. Pulemyot müdafiəsiz adam dəstələrinin açıq çöldə 

irəliləməsini dayandırırdı. 1916-cı və 1917-ci illərdə milyonlarla gənc adam cəbhəni 

yarmaq istəyəndə həlak olmuşdu. 1916-cı ildə on ay ərzində Verdendə bir neçə kvadrat 

millik yerdə 700 min adam öz həyatını itirmişdi.  

Qərb cəbhəsindəki tranşey vuruşması ağla sığmayan dəhşətlər meydana gətirdi. 

Çox sayda iştirakçılar döyüş meydanının artan qarışıqlıq dumanından söhbət açırdılar. 

Hücum edən əsgərlər «adam olmayan torpağa» girdikdə səs-küy, pulemyot atəşi, 

artilleriya mərmiləri onları çox vaxt panikaya salırdı. 

Döyüş meydanının mənzərəsini tikanlı məftillər, mərmi deşikləri, palçıq, 

yaralanmış və ölən adamlar korlayıb, cəhənnəmə döndərirdi. 1915-ci ildə zəhərli qazın 

tətbiq edilməsi yeni formada olan yaralar əmələ gətirdi. Bu vaxt əsasən xardal qazından 

– ipritdən istifadə olunurdu 

Almanlar zəhərli qazdan istifadə etməyə başlayanda, düşmən əsgərlərinin 

bədənində təhlükəli yaralar əmələ gəlirdi. Almanlar şərqdəki rus cəbhəsində bundan 

daha çox istifadə edirdilər. 

Tranşeydə əsgərlər həmçinin ölümün daimi həmləsi ilə bir yerdə yaşayırdılar. 

Mühit ölüm nişanələri ilə dolundu. Döyüş aylarla gedəndə onlar ortaya ölmüş 

adamların saysız-hesabsız cəsədlərini və ya artilleriya atəşindən bədən orqanlarını 

---

448 

 

itirmiş əsgərlərin qalıqlarını gətirib yığırdılar. Bəzi əsgərlər xatirə kimi parçalanan 

cəsədlərin üfunətini və siçovul dəstələrinin tranşeylərdə piylənib şişmələrini yada 

salıırdılar.  

Qərb cəbhəsindəki pat vəziyyətinin digər bir cəhəti də ondan ibarət idi ki, hər iki 

tərəf yeni müttəfiqlər axtarırdı ki, onlar, yəqin ki, qələbə üstünlüyü verə bilərlər. 

Osmanlı imperiyası 1914-cü ilin payızında artıq Almaniyanın tərəfində müharibəyə 

girmişdi. Rusiya, Böyük Britaniya və Fransa noyabrda Osmanlı imperiyasına müharibə 

elan etdilər. Baxmayaraq ki, Britaniya imperiyası öz qüvvələrini Konstantinopoldan 

cənubi-qərbdə olan Qallipoliyə 1915-ci ilin aprelində çıxartmaqla, Balkan cəbhəsini 

açmağa cəhd etmişdi. Lakin Bolqarıstanın Mərkəzi Dövlətlər (Almaniya, Avstriya-

Macarıstan və Osmanlı imperiyası belə adlanırdı) tərəfdə müharibəyə girməsi və 

Qallipolidəki məhvedici kampaniya onları geri çəkilməyə məcbur etdi. İtalyanlar isə, 

Fransa və Britaniya ona müharibədən sonra Avstriya ərazilərini ələ keçirmək barədə 

vəd verdikdə müttəfiqlərin tərəfində vuruşmağa keçmişdi.  

Dünyanın başqa hissələrində əsas Avropa dövlətləri müstəmləkə imperiyalarına 

nəzarət etdiklərindən, Avropadakı müharibə tezliklə dünya müharibəsinə çevrildi. 

İmperiyalar əvvəlki müharibələrin təkcə vasitələrini və miqyasını dəyişməyib, həm də 

onun mahiyyətini əks etdirmək məqsədilə adını da dəyişdirmişdilər. İmperiyalar öz 

qitəsindən çıxıb dünyanın başqa guşələrinə yayıldıqlarından, onların bir-birilə 

vuruşması da, dünyanın çox hissəsini üz-üzə qoymuşdu və bu, həqiqətən də dünya 

müharibəsi adlanmağa layiq idi.  

Orta Şərqdə Britaniya zabiti Tomas E.Lourens (1888-1935-ci illər), o, daha çox 

ərəbistanlı Lourens kimi tanınırdı, 1916-cı ildə ərəb hökmdarlarını Osmanlı ağalarına 

qarşı qiyama qalxmağa təhrik etdi. 1918-ci ildə Misirdən və Mesopotamiyadan olan 

Britaniya qüvvələri Osmanlı imperiyasının Orta Şərqdəki qalığını məhv etdi. Onların 

Orta Şərq kampaniyaları üçün Britaniya qüvvələri üçün Hindistandan, Avstraliyadan 

və Yeni Zelandiyadan adamlar səfərbərliyə alınırdı. Britaniya itkiləri arasında 

Avstraliya və Yeni Zelandiya əsgərləri çoxluq təşkil edirdi. İmperiya tabeliyində olan 

xalqlardan müharibə Molox kimi kütləvi qurban tələb edirdi.  

Müttəfiqlər həmçinin Almaniyanın Avropadakı əvvəlcə işğal etdiyi əraziləri və 

həmçinin güclü hərbi-dəniz qüvvələrinə malik olmayan Afrikadakı Almaniya 

müstəmləkələrini tutmaqda üstünlük əldə etdilər.  

Dünya müharibəsində Britaniyanın ilk atəşi həqiqətən də Britaniyanın Afrika 

qoşunları 1914-cü ilin avqustun sonuna yaxın alman müstəmləkəsi olan Toqolandın 

içərilərinə girən vaxt açılmışdı. Lakin Şərqi Afrikada alman komandiri polkovnik Paul 

fon Lettou – Forben dörd il ərzində Afrika qoşunlarını bir kampaniyadan digərinə 

keçirməklə vuruşmağa cəlb etmişdi. O, Avropada barışıqla müharibə başa çatanda, 

sonrakı iki həftə ərzində də hələ təslim olmamışdı.  

Afrikadakı döyüşlərdə Müttəfiqlərin hökumətləri əsasən afrikalı əsgərlərdən 

istifadə edirdilər, bəzi dövlətlər isə, xüsusən Fransa Afrika qoşunlarını Avropada 

döyüşməyə götürürdü. Fransa 170 mindən çox Qərbi Afrika əsgərini ordu sıralarına 

çağırmışdı ki, onlardan çoxu Qərb cəbhəsinin tranşeylərində vuruşurdular. Afrikalı 

qoşunlar alman Reynlandında müharibənin sonunda işğalçı qüvvə kimi istifadə 

---

449 

 

edilmişdi. 80 min afrikalı Avropada həlak olmuş və ya yaralanmışdı. Orada onlar çox 

vaxt tanımadıqları yerə və iqlimə görə həm də başqalarından fərqli bir ziyan çəkirdilər.  

Yüz minlərlə afrikalı həmçinin işçi qüvvəsi kimi, xüsusən ehtiyatları daşımaqda, 

yolları və körpüləri tikməkdə istifadə olunurdu. Şərqi Afrikada hər iki tərəfdən yığılan 

afrikalı fəhlələr onların orduları üçün hambal kimi işlədilirdi. 100 mindən artıq bu 

zəhmət adamları laqeydlik üzündən xəstəlikdən və aclıqdan ölmüşdü.  

I Dünya müharibəsinin Afrikaya bilavasitə təsiri, Almaniyanın Afrika 

müstəmləkələri sadəcə qalib dövlətlərə, xüsusən Britaniya və Fransaya keçəndən, 

müstəmləkəçilik idarəçiliyinin genişlənməsi oldu. Lakin müharibə həm də avropalılar 

üçün əvvəlki niyyətdə nəzərdə tutulmayan nəticələrə səbəb oldu. Afrika əsgərləri, 

hansılar ki, Müttəfiqlər üçün müharibəyə girmişdilər, xüsusən o adamlar ki, Afrikanı 

tərk edib, Avropada vuruşurdular, siyasi cəhətdən agah olanlara çevrildilər, siyasi və 

sosial bərabərliyi müdafiə etməyə, təbliğ etməyə başladılar. Fransada vuruşan bir 

afrikalının dediyi kimi, «biz özümüz üçün vuruşurduq ki, fransız vətəndaşlarına 

çevrilək». Bunu ona görə edirdilər ki, onlar müharibədən sonra vətəndaşlıqla və siyasi 

imkanlarla mükafatlandırılacaqdı. Ümidləri boşa çıxdıqda, onlar tezliklə müstəmləkə 

əleyhinə olan hərəkata qoşuldular.  

Şərqi Asiyada və Sakit okean zonasında Yaponiya 23 avqust 1914-cü ildə 

müttəfiqlərə qoşuldu, ilk növbədə Asiyadakı alman ərazilərini tutdu. Bir yapon dövlət 

xadiminin bəyan etdiyi kimi, Avropada müharibə «Yaponiyanın taleyinin inkişafı üçün 

ilahi kömək idi». Yaponiya Çindəki alman ərazilərinə, həm də Sakit okeandakı almanlar 

tərəfindən işğal edilmiş adalara sahib oldu. Yeni Zelandiya və Avstraliya Yeni 

Qvineyanın almanların əlində olan hissələrini işğal etməkdə tezliklə yaponlara 

qoşuldular.  

Müharibədə Birləşmiş Ştatlar neytral qalmağa çalışırdı, lakin dartılıb müharibəyə 

cəlb edildikdə bunun daha çətin olduğunu gördü. Baxmayaraq ki, münaqişədə xeyli 

rəğbət hissi Britaniyaya bəslənirdi, Amerikanın müharibəyə cəlb edilməsinin bilavasitə 

səbəbi Almaniya ilə Böyük Britaniya arasındakı dəniz münaqişəsindən böyümüşdü 

Yalnız bircə dəfə Almaniya və Britaniya hərbi-dəniz qüvvələri birbaşa vuruşa 

girmişdilər – 31 may 1916-cı ildə Yutland döyüşündə, bu vaxt almanlar həlledici 

olmayan bir qələbə çalmışdılar.   

Britaniya öz üstün hərbi-dəniz qüvvələrindən maksimum səmərə ilə istifadə 

edib, Almaniyanı dəniz blokadasına aldı. Almaniya blokadaya qarşı sualtı qayıqlarla 

qeyri-məhdud qaydada istifadə etməklə müharibə aparmağa məcbur edildi. 1915-ci ilin 

əvvəlində Almaniya hökuməti Britaniya adaları ətrafındakı arealın müharibə zonası 

olduğunu elan etdi və ona daxil olacaq hər bir gəmini torpedo atəşi ilə hədələdi. 

Sərnişin xətlərində almanların gəmiləri batırmalarına görə güclü amerikan protestləri, 

xüsusən martın 7-də ingilis gəmisi «Lazitaniya»nın batırılması, bu vaxt yüzdən artıq 

amerikalı həyatını itirmişdi, Almaniya hökumətini məcbur etdi ki, sualtı gəmilərdən 

qeyri-məhdud istifadə etməklə aparılan vuruşun şəklini sentyabr ayında dəyişdirsin və 

bir il sonra bu qaydada müharibənin aparılmasını dayandırsın.  

1917-ci ilin yanvarında almanlar digər bir hərbi oyuna keçdilər və sualtı 

qayıqlardan qeyri-məhdud istifadə ilə müharibənin aparılması qaydasına qayıtdılar. 

Alman hərbi-dəniz zabitləri imperator II Vilhelmi inandırmışdılar ki, sualtı qayıqlardan 

---

450 

 

qeyri-məhdud istifadə ilə müharibənin aparılması beş ay içərisində ingilisləri ac qoya 

biləcəkdir. İmperator amerikanlar barədə maraqlandıqda, ona heç də narahat olmamağı 

demişdilər. Alman hərbi-dəniz qüvvələri baş qərargahı isə, amerikanların 

«qaydalarının pozulmuş» olduğunu «və onlar intizamsızdırlar» demişdi. Amerikanlar 

hərəkət etməmişdən əvvəl artıq britaniyalılar ac qalacaqdır. Hətta əgər amerikanlar 

müdaxilə etsələr ehtimalına admiral Holtsendorf imperatoru əmin etmişdi ki, «mən siz 

əlahəzrətə bir zabit kimi söz verirəm ki, bir nəfər də olsun amerikan qitəyə ayaq 

basmayacaqdır». 

Sualtı qayıqlardan qeyri-məhdud istifadə ilə müharibə aparılmasına qayıdılması 

1917-ci ilin aprelində Birləşmiş Ştatları müharibəyə girməyə məcbur etdi. Amerikan 

qoşunlarının Avropaya böyük sayda gəlməmələrinə baxmayaraq, Birləşmiş Ştatların 

1917-ci ildə müharibəyə girməsi Müttəfiq Dövlətlərə onların möhtac olduqları psixoloji 

durumun yüksəlməsini verdi. 1917-ci il onların heç biri üçün yaxşı deyildi. Qərb 

cəbhəsində hücumlar biabırçı qaydada məğlubiyyətə uğramışdı. İtalyan orduları 

oktyabrda və noyabrda darmadağın edilmişdi. Kaporettoda italyanlar avstriyalıların və 

almanların hücumuna məruz qaldıqda yüz minlərlə itki vermişdi. Rusiyadakı bolşevik 

inqilabı ölkənin bu dövlətin müharibədən geri çəkilməsinə səbəb olmuşdu. Mərkəzi 

Dövlətlərin vəziyyəti daha yaxşı görünürdü. Osmanlı imperiyasında müharibə 

yorğunluğuna baxmayaraq, Bolqarıstan, Avstriya-Macarıstan və Almaniya ondan öz 

rüsumlarını götürməyə başlamışdılar. Burada vətəndəki cəbhə sürətlə müharibə 

cəbhəsinə daha çox aid olmağa başladı.