Husnixat va uni o`qitish metodikasi uquv qullama

Omon, Vasila, Hakim, Tohir, Kamol, Lobar, Muhiddin, Qumri, Rahima, 
Ulfat, Xadicha, Bobur, Dilbar, Farhod, Nafisa, Olimjon, Po’lat, Sobir, O‘lmas, 
Zayniddin 
SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 
1. Bosma va yozma harflarning o’ziga xos xususiyatlariga ega? 
2. Yozish jarayonida qanday holatlarda qo’l uziladi? 
3. Yozma harflar tutashtirilishiga ko’ra qanday guruhlarga ajratiladi? 
4. Nima uchun qaroming ostki qismidan tutashtirishiga e’tibor qaratiladi?
5. Bosh harflar kichik qarorlarga qanday tutashtiriladi? 
 
4-§
§
§
§.HUSNIXAT O’RGATISH METODIKASINI SHAKLLANISH TARIXI. 
O‘zbek xalqi uzoq asrlik tarixida yaratib qoldirgan madaniy me’rosida 
xattotlik san’ati alohida o’rin egallaydi. 
Arab istilosidan so’ng o’rta Osiyo xalqlari tomonidan islom dinining qabul 
qilinishi munosabati bilan arab yozuvi ham kirib keladi. 
(O’rta asrlarda har qanday asar qo’lda ko’chirilib kitob qilingan. Nafis kitob 
ko’chirish katta hunar va san’at hisoblangan. Bu hunar egalari tarixda xattot nomi 
bilan mashhur bolganlar. Xattotlarning ko’chirgan kitoblari kishilarni hayajonga 
solib, ularni zavqlantirgan. Shuning ushun ham xattotlik bilan nom chiqargan 
shaxslar oddiy ko’chiruvchi emas, balki o’sha davrning ilm-ma’rifat va yirik 

---

17
madaniyat arbobi hisoblangan. Qo’lda ko’chirilgan har bir asar san’at mo‘jizasi 
kabi nodir asar hisoblangan. 
XIV-XVI asrlarda bir qancha iste’dodli san’atkorlar nafis kitoblarning 
ijodchilari yetishdi. Muhammad bin Husayn at-Tibiy, Mir Ali Tabriziy, Xorazmiy, 
Sulton Ali Mashhadiy, Mir Ali Qilqadam, Mimislar shular jumlasidandir. Bulardan 
tashqari, o’rta asrlarda yashagan bir qancha olim va fozil kishilar yoshlikdan 
xattotlik san’atini egallab, keyinchalik kotiblikda ham nom chiqarganlar. Ular faqat 
o’z asarlarinigina emas, balki boshqa mualliflarning asarlarini ham ko’chirganlar. 
Masalan Hofiz Sheroziy Xusrav Dexlaviyning “Xamsa”sini ko’chirgan. Alisher 
Navoiyning mohir xattot ekanligi tarixiy manbalardan ma’lum. Zahriddin 
Muhammad Bobur arab grafikasida turkiy xalqlarga moslab “Xatti Boburiy” deb 
atalgan alifbe yaratdi. Mimis Xorazmiy xattotlik san’ati haqida “Savodi ta’lim” 
nomli risola yozdi va Alisher Navoiyning “Xamsa”sini nihoyatda chiroyli xat bilan 
ko’chirdi. Muqimiy ham juda mayda nasta’liq va shikasta xati uslubida bayoz 
ko’chirgan. Bularning hammasi shuni ko’rsatadiki, (o’rta Osiyoda nafis kitob 
yaratish texnikasi ixtiro etilmagan bir davrda kotiblikka talab nihoyatda kuchli 
bo’lgan. Qo’l yozmalarni kitob holiga keltirishda bir necha mutaxasislar ishtirok 
etganlar. Bu jarayonda qog’ozrez (qog’oz quyuvchi), xattot, (muzahhib (oltin suv 
bilan bezak beruvchi), lavoh (lavha chizuvchi), musavvir va sahhof (muqovqchi) 
ishtirok etadi. Shu yo‘sinda tayyorlangan nafis kitoblar shohlar, buyuk olimlar va 
shoirlar kutubxonalarida saqlanar edi. 
O’rta Osiyo ustalari, ayniqsa, Samarqand va Buxoro ustalari qog’oz 
ishlashda katta shuhrat qozongan edilar. Ularning qog’ozlari pishiq va silliq edi. 
Xattot uchun esa ana shunday sifatli qog’ozlar kerak bo’lar edi. Qog’ozlar kustar 
holda turli usullarda tayorlangan. 
Xattotning asar ko’chirish qurollari: “siyoh”, “qamish qalam”, “mistar” 
(transporant), qalamning uchini chiqarib turish uchun “qalamtarosh”, qamish 
qalamning uchini kesish uchun yasalgan maxsus suyak plastinka “qalam qat” dan 
iborat bolgan. Qamish qalam xattotning asosiy yozuv quroli hisoblangan. Uni 

---

18
tayyorlash ham alohida san’at talab etgan. Qamish qalamdan qog’ozga siyoh 
tommaslik uchun hamda qalamda doim etarli darajada siyoh bo’lishi uchun 
siyohdon (dovot) ga tolguncha ipak los solingan. Siyohga bo’ktirilgan ipak loslar 
qalamning yetarli miqdorda siyoh bilan ta’minlanishiga yordam beradi. 
Xattotlar texnik vazifalardan tashqari o’z yozuv uslublarini ham ishlab 
chiqarishga intilganlar. Masalan, XII asrdan boshlab xattotlar hayotida ko‘fiy xati 
uslubi keng o’rin oldi. Bu uslub asosida arab yozuvining quyidagi olti xil asosiy 
uslublari maydonga keladi: 
1. Suls xati - bu xatning to’rt bahrasi tekis, ikki bahrasi yumaloq shakilda 
yoziladi. 
2.Nasx xati - bu xatning ixtirochisi mashhur xattot Ibn Muqla’ hisoblanadi. 
3.Muhaqqaq xati - bir bo’lak qismi tekis bolib, qolgan bo’laklari yumaloq 
shaklida yoziladi. 
4.Rayhoniy xati - muhaqqaqdan kelib chiqqan bo’lib uning ixtirochisi Ibn 
Bavvobdir. 
5.Tavqe xati - yarim tekis, yarim yumaloq chiziqdan tashkil topgan. 
6.Riqo xati - ko’pchilik harflag bir-biriga qurama qilib yoziladi. 
Yuqorida ko’rsatib o’tilgan xatlarning har biri o’z o’rnida qollanilib 
kelingan. Muhaqqaq xatidan qasida va she’rlar yozishda, suls-ilmiy asarlar va xat 
yo’1-yo’riqlarida, rayhoniy va nasx-qissa va xabarlarda, tavqe buyruq va 
farmonlarda, riqo xati maktublarda ishlatilgan. Undan tashqari, bu asosiy usulning 
har biri ingichka va yo’g’on qalamlarda yozilishi natijasida yana o’n ikki xil xatni 
tashkil qilgan. Shuning uchun ham eski maktablarda yozuv malakasini hamma 
o’quvchilar ham to’liq egallay olmaganlar. Yozishga qiynalishning yana bir sababi 
ko’p xarflarning so’zda qo’llanish o’rniga qarab har xil shakl olishidir. 
Eski maktabda harflarni nusxaga qarab, alfavit tartibida katta-katta qilib 
yozish “sarxat” deb atalib, ba’zan sarxat yozish bir-ikki yilga cho’zilgan. Sarxat 
yozishga o’rgatilganidan so’ng “murakkabot”, ya’ni harflarni bir-biriga qo’shib 

---

19
yo’zib o’rgatilgan. Murakkabotdan keyin “muqattaot” mashqi, ya’ni bayt va 
ruboiylar ko’chirib yozish o’rgatilgan. Eski maktabda muqattaotga juda ko’p vaqt 
sarf qilingan. Bolalar duoiy salomni yozishni bilsalar, ularning xat-savodi chiqqan 
hisoblangan. 
Eski maktabda chiroyli yozuvga alohida ahamiyat berilgan, ammo husnixat 
mashg’ulotlari uchun zarur bolgan qoidalar yuzaki tushuntirilgan. Chiroyli 
yozuvga o’rgatish vaqtida faqat qalamni qanday ushlash qoidalarigina eslatilgan. 
Qalam bilan bir marta yozilgandan so’ng uning ustida qayta yozishga yo’l 
qo’yilmagan, bu yozuv qoidalarini saqlashdagi birdan-bir usul bo’lgan. Bolalarga 
yuqoridagiga o’xshash ayrim yo’1-yo’riqlar ko’rsatilgani bilan ularning ko’zi bilan 
qog’oz orasidagi masofaning to’g’ri saqlanishiga e’tibor berilmagan. Xatto yozish 
vaqtida nafas olish ham ta’qiqlangan. 
Eski maktabda husnixat qoidalarini o’rgatuvchi birdan-bir qo’lanma 
“Mufradot” kitobi bo’lgan. Domlalar yozishni o’rgatish va husnixat mashq 
qildirishda shu kitobdan foydalanganlar. Bu vaqtda husnixatga o’rgatishning 
birdan-bir yo’li ko’chirib yozish ko’nikmasini hosil qilish bo’lgan. Bolalar uchun 
arab alfavitida yozish juda qiyin bolib, unda biror nuqtaning noo’rin qo’llanishi 
yoki nuqtalar sonini kam yoki ortiq bo’lishi so’zning ma’nosini tubdan o’zgartirib 
yuborgan. Shuning uchuin, arab yozuvida juda ehtiyot bo’lib yozish zarur edi. Ana 
shunday bir vaqtda husnixat bo’lishni, har bir harfni to’g’ri va aniq yozishni talab 
qilish, bu masalaga kishilarning diqqatini jalb qilishda husnixat ta’limini 
o’rgatuvchi metodik qo’llanma juda muhim edi. Bu ishga birinchi bo’lib shoir va 
xattot Shermuhammad Avazbek o’g’li Munis (1778-1829) bel bog’laydi. Munis 
1804 yilda o’zbek tilida ‘Savodi ta’lim’ nomli risola yozadi. Uning bu risolasi 
amaliy hamda nazariy tomondan o’sha davrga nisbatan katta ahamiyatga ega edi. 
Munisning bu asari uning vafotidan keyin Xorazm xattotlari tomonidan ko’chirib 
yoziladi. 
Munis bu risolasini ikki qismga bo’lib, birinchi qismida husnixat ta’limini 
bergan ustozlari haqida, xat va chiroyli yozuv asboblari haqida foydali maslaxatlar 

---

20
beradi. 
So’ z maxzanining nishonasi ham, 
Ma’ni durining hazonasi ham, 
Har so’ zki, ko’nguldan o’vdi mavjud, 
Xat bo’lmasa bo’lg‘ay erdi nobud... 
U yozuv qoidalariga ham katta axamiyat berib shunday deydi: Olam ishi 
intizomi andin, Olam elining nizomi andin, Ul bo’lmasa bo’lmag’ay kitobat, Bu 
bo’lmasa qolmag’ay hikoyat... 
“Savodi ta’lim”ning ikkinchi qismida arab alfavitidagi harflarning o’lchovi 
va shakli katta kichikligi tushuntiriladi. Munis bu kitobida harflarning o’lchovini 
qat’iylashtirib har xillikka chek qo’yib, husnixat ta’limiga yangilik kiritgan. Uning 
bu risolasi xattot va kitoblarga hamda o’z xatini tuzatmoqchi bo’lgan kishilarga 
yaqindan yordam bergan. 
Hozirgi kunda maktablarimiz oldida turgan muhim vazifalardan biri 
o’quvchilarning savodxonligini oshirishdir. O’quvchilarning savodxonligini 
oshirishda toza va chiroyli yozuvning roli katta. Ulug’ rus pedagogi K. D. 
Ushinskiy husnixat darslariga alohida e’tibor berib, ‘dastlabki orfografik malakalar 
husnixat darslarida tiklanadi’, - degan edi. 
O’zbek maktablari 1940 yildan boshlab, rus grafikasi asosida yozuvga o’ta 
boshladi. O’zbek maktablari uchun husnixatga maxsus oid qollanmalar 
yaratilmagan bo’lsa ham bu davrda yaratilgan turli metodik qollanmalardan 
foydalanib kelingan. 
1948- yilda V. A. Saglin tomomonidan tuzilgan ‘Boshlang’ich sinflarda 
yoziivga o’rgatish’ nomli qo’llanmada I, II, III, IV sinflarda husnixatga 
o’rgatishning maqsad va usullari bayon etiladi. Bu kitobda yozuvda uchraydigan 
tipik xatolarni tuzatish uchun ko’rsatmalar va tez yozishga o’rgatish uchun 
tayyorgarlik mashiqlari beriladi. Qo’llanmada doskada bo’r bilan yozish qoidalari 
ham kiritiladi. 

---

21
1948-yilda E.V. Gur’yanov tomonidan tuzilgan “Yozuv mashqlarning 
psixologik eslatmalari’ va ‘Alifbe davrida yozuvga o’rgatishning psixologiyasi va 
metodikasi’ nomli qollanmalarda esa yozuv jarayoniga ilmiy asosda yondashiladi 
va yozirvning psixofiziologik asoslari ochib beriladi. Muallif bu qollanmalarda 
o’quvchilarning diqqatini boshlang’ich sinflarda darsning samaradorligini 
oshiruvchi qator shart-sharoitlarga tortadi hamda amaliy ko’rsatmalar beradi. 1959-
yilda E.V. Gur’yanovning “Yozuvga o’rgatish psixologiyasi’ kitobi nashr qilindi. 
Bu qo’llanmada, asosan, yozuvga o’rgatish psixologiyasi to’la ochib beriladi, 
hamda eski kaligrafik yozuv sistemasi tanqid qilinadi. Muallif bosim bilan 
yoziladigan yozuv sistemasini misollar bilan ko’rsatib beradi, hamda mavjud 
yozuv grafikasini soddalashtirishni talab etadi. 
1983- yilda D. A. Pisarevskiy tomonidan yozilgan ‘Yozuvga o’rgatish’ 
kitobida birinchi marta boshlang’ich sinf o’qituvchilari uchun darslarni qanday 
tashkil etish yo’llari ko’rsatiladi. Muallif bu kitobda harflarni izchillik bilan 
o’rgatishni, har xil bog’lanishlarni to’liq ko’rsatib o’tadi. Ammo chiroyli yozuvga 
o’rgatishning asosiy shartlari ustida kam ko’rsatma beradi. 
1970 yidan boshlab soddalashtirilgan harflar qabul qilindi, undan “Alifbe” 
kitobida, o’quvchilar uchun qo’llanma va metodik ko’rsatmalaridan foydalanila 
boshlandi. Yangi shriftning asosiy xususiyatlari quyidagilardir: juda ko’p 
harflarning shakli soddalashtirilgan, katta harflarning shakliga yaqinlashtirilgan; 
yangi harflar bir sharoitda qo’lni uzmasdan bog’lab yozishga mo’ljallangan. Yozuv 
qurollari takomillashib borishi bilan E.V.Guryanov tomonidan tavsiya etilayotgan 
yozuv sistemasi 1970 yildan boshlab maktablarda keng qo’llanila boshlandi. 
Shu vaqtlarda rus alfaviti o’qitiladigan maktablar uchun yangi 
soddalashtirilgan harflar bilan husnixat kitoblarinashr qilina boshlandi. 
O’zbek maktablarida soddalashtirilgan kiril alifbosida chiroyli yozish va 
chiroyli yozishga o’rgatish borasida M.G’ulomov tadqiqot ishlarini olib bordi. U 
o’zining qo’llanmalarida 1-4-sinf o’quvchilarini chiroyli yozishga o’rgatish 
usullarini, husnixat qoidalarini ishlab chiqdi, amaliyotga tadbiq etish metodikasini 

---

22
ochib berdi.
Amaldagi yozuvni husnixat qoidalari ularga doir amaliy mashqlar namunasi 
Y.Abdullayevning “Sovg’a”, “Yangi alifbo va imlo” “Hamrohim” o’z aksini 
topgan.