I bob. Fitogormonlarga o'xshash xususiyatlarga EGA moddalar sifati

2.3.O’simliklar tarkibidagi biologik faol birikmalar o’simlikning o’sish davri
O’simliklar tarkibidagi biologik faol birikmalar o’simlikning o’sish davrida - ontogenezda va turli faktorlar ta’sirida domiy o’zgarishda bo’ladi. Ular sintezlanadi asta-sekin ko’payadi, mahlum davrda ko’p miqdorda to’planadi, keyinchalik kamaya boradi va butunlay yo’qolib ketishi mumkin.
Bu o’zgarishlar faqat o’simlikni o’sish davrigina ontogenez sababchi bo’lmay, balki tashqi muhit omillari ham katta ta’sir ko’rsatadi. Ontogenez har qaysi o’simlikni normal hayot kechirish davri bo’lib, u tirik organizmlar tug’ilishidan to tabiiy holda o’lishigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Mahlumki, har bir o’simlikni o’ziga xos o’sadigan joyi bo’ladi va u shu sharoitda yaxshi taraqqiy etadi.Ba’zi o’simliklar,barglar chirindisi ko’p bo’lgan yerlarda ( Marvaridgul ) boshkalari sho’rxok yerlarda (Kizilmiya,shuvok,sho’rak va boshkalar ) kolganlari tog’lik,toshli yerlarda va shag’alli ( kizilcha ) yoki aholi yashaydigan joylarga yakin va iflos joylarda (mingdevona,bangidevona va boshkalar ) yaxshi rivojlanadi.
Ba’zi o’simliklar namlikni yoktirsa ( dapa kirkbo’g’imi,oqqaldirmoq va boshkalar ) boshkalari aksincha quruq cho’llarda, qirlarda (achchiqmiya, afsonak, issriq va b) o’sishni yaxshi ko’radi.Agar angishvonagulni o’sish davrida mehyoridan ortiq sug’orilsa,uni tarkibida yurak glikozidlari kam sintezlanadi,darmana,shuvoq ham namlik ko’p bo’lsa yaxshi o’smaydi.
Hamma o’simliklarga ham bir xil miqdorda issiqlik va yorug’lik kerak bo’lmaydi.Jenhshen o’simlikligi o’rmonlarning chirindisi ko’p,nam,salqin va yorug’lik kam bo’lgan yerlarda yaxshi o’sadi, angishvonagul esa yorug’lik,quyosh nuri ko’p bo’lsa, yurak glikozidlarini yaxshi sintez qiladi.Ko’pchilik yefir moyi saqlovchi o’simliklar issiq va yorug’likni sevadi.SHuning uchun janubiy tumanlarning florasi tarkibida yefir moyi saqlovchi o’simliklar ko’p uchraydi va o’zining mahsus hidi bilan farqlanadi.Aksincha ba’zi o’simliklar (radiola,lavzeya ) salqin yerda tog’li tumanlarda yaxshi o’sadi.Bunday yaxshi o’simliklardan k yaxshi o’plab keltirish mumkin.
Yaxshi bilish kerakki,har bir o’simlik o’ziga xos sharoit va iqlimda o’ssa, o’ziga xos bo’lgan biolagik faol moddalarni ko’p sintez qiladi.
O’simliklar tarkibidagi biologik faol moddalarni ko’p to’planish vaqti yana o’simlikni o’sish davrigi ham bog’liqdir. Ko’pchilik o’simliklarning yer ustki qismi va barglari tarkibida asosiy ta’sir qiluvchi biologik faol moddalar ularni gullari gullashdan oldin va gullash davrida ,gullarini qiyg’os gullagan vaqtida, meva va urug’larda ular to’luq yetilganda, yer ostki organlarda- o’sumlik vegetatsiya davri ( ontagenezni ) ning oxirida ko’p miqdorda to’planadi.
Ba’zi bir alkaloidlar o’simlik endi ko’karib, ildiz,barg chiqarayotgan davrida maqsimal to’planib,so’ngra asta-sekin kamayishi va o’simlikni gullash vavqtida boshqa birikmalarga aylanib ketishi aniqlangan. Bunday o’zgarishlar faqat alkaloidlargagina xos bo’lmay,bahlki boshqa biologik faol moddalarda ham yuz berishi mumkin. Darmana, shuvoq o’simligini guli gullagan davrida emas aksincha ularni ochilmagan – g’uncha holatida yig’iladi. CHunki ta’sir etuvchi biologik faol modda santonin g’unchasida maksimal to’planib, gullay boshlaganida keskin kamayib ketadi.
Fiziologik faol moddalar yagona manbai inson organizmi uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan yengil xazm bo’ladigan uglevodlar, vitaminlar, fermentlar, organik kislotalar, mineral xushbo’y, alkaloidlar, efir-moylari va b.larning manbai bo’lib o’simliklar xizmat qiladi.
Tarkibida fiziologik faol birikmalar tutuvchi o’simliklardan davolash maqsadida qo’llash mumkin bo’lgani uchun ularni dorivor o’simliklar deb ataladi. Fiziolgik faol moddalar qatoriga ko’pgina birikmalarni kiritish mumkin. Ulardan eng asosiylari: alkaloidlar, yurak glikozidlari, saponinlar, oshlovchi moddalar, flavanoidlar, smolalar, efir moylari, vitaminlar, fitontsidlar va boshqalar.