I bob. Tilshunoslikda paradigma va uning kelib chiqishi

Kurs ishining dolzarbligi. Tilshunoslikda paradigma atamasi - so'zning o'ziga xos grammatik toifalariga muvofiq modifikatsiyasini aks ettiruvchi bitta so'z shakllari tizimi; pasayish yoki konjugatsiya turining namunasini bildiradi. "Paradigma" tushunchasi so'z yasalishida, leksikologiyada va sintaksisda ham qo'llaniladi. Paradigmaning qo’llanilishini tarixini adabiyotlar misolida tahlil qilib o’tish kurs ishimizning dolzarbligi hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi: O’zbek tilshunosligida lingvistik paradigmaning ahamiyatini yoritib berish.
Kurs ishining vazifasi: Xususan, o’zbek tilshunosligida lingvistik paradigmaning ahamiyatini yoritib berish bo‘yicha muhim vazifalar:
- Paradigma nazariyasi va tarixini o’rganib, tahlil qilish;
- XIX asrda qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning yuzaga kelishini adabiyotlardan o’rganish;
- Sistem struktur an'analarning o'zbek tilshunosligida o'rni
- Lingvistik paradigmalarni o’rganib kurs ishida to’liqligicha yoritib berish
Kurs ishining obekti: O’zbek tilshunosligida lingvistik paradigma
Kurs ishining predmeti: O’zbek tilshunosligida lingvistik paradigma mavzusi yoritib berilgan adabiyotlar.


I BOB. TILSHUNOSLIKDA PARADIGMA VA UNING KELIB CHIQISHI
1.1. Paradigma nazariyasi va tarixi
Paradigma - bir xil leksemaga mansub, ammo grammatik ma'nolari turlicha bo'lgan so'zlarning tartiblangan to'plamidir. "Paradigma" atamasi yunoncha «parάδεiγma» so'zidan kelib chiqqan bo'lib, tarjimasi «namuna, namuna, model» degan ma’nolarni ifodalaydi.
Birinchi marta "paradigma" atamasi 19-asr oxiri - 20-asr boshlaridagi shveytsariyalik tilshunos Ferdinand de Sossyur tomonidan bir xil xususiyatlarga ega bo'lgan elementlar sinfini belgilash uchun ishlatilgan.
Tilshunoslikdagi paradigma ma'lum bir leksemalar sinfi uchun grammatik ma'noning o'zgarishini (holatlar, sonlar, jins va boshqalarni) namoyish etishga imkon beradigan jadvallar shaklida ishlab chiqilgan (ya'ni bitta so'zning turli shakllarini o'zgartirmasdan ma'nosi).
Paradigmalar Yevropa tillarida ham qo'llaniladi. Masalan, ingliz tilida noto’g’ri fe'llarni quyidagi shakllar bilan bog'lashingiz mumkin:
Infinitive - go;
Oddiy o'tgan zamon fe'l-went;
O'tgan zamon sifatdoshi-gone.
Agar lingvistik birliklar taqqoslash va qarama-qarshilik munosabatlari bilan o'zaro bog'liq bo'lgan elementlardan tashkil topgan tizim sifatida qaralsa, unda bu holda paradigmatika sodir bo'ladi.
Morfologik nazariyalarni o'rganadigan ba'zi tilshunoslarning fikriga ko'ra, paradigmalar morfologiyaning markaziy tushunchasi bo'lib, so'zni alohida morfemalarga ajratish ixtiyoriy ma'noga ega.
Tilshunoslikda paradigmalarning turlari Tilshunoslikda to'rt xil paradigmalar ajratiladi:
Morfologik paradigma;
Leksik paradigma;
So'z yaratish paradigmasi;
Sintaktik paradigma.