I. M. Mustafayev O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Botanika instituti katta

4.
Chanoq buyraklar
Baliqlarda ayirish sistemasi.
5.
Transpiratsiya
E
Moddalar almashinuvi natijasida organizmda hosil bo‘ladigan 
qoldiq modda.
6.
Tana buyraklar
F
Buyrakning ish bajaruvchi asosiy tuzilmasi.
7.
Mochevina
G
O‘simliklarning suv bug‘latish jarayoni.
8.
Malpigi naychalari
H
Reptiliyalar sinfi vakillarida ayirish sistemasi.
9.
Buyrak darvozasi
I
Halqali chuvalchanglar tipi vakillarining ayirish sistemasi.
10.
Fitonsid
J
O‘simliklarning barg va yashil organlarida kechadigan jarayon.
5. O‘simlik organizmida kechadigan hayotiy jarayonlar natijasida turli moddalar efir 
moylari, kauchuk, nektar, smola, fitonsid kabi moddalarni ajratishini bilasiz. O‘simliklar bunday 
modda larni o‘z tanalaridan ajratish orqali qanday muammolarning oldini oladi deb o‘ylaysiz? 
Fikringizni asoslab bering.

---

122
IX BOB
HARAKATLANISH
9.1. TIRIK ORGANIZMLARNING HARAKATLANISHI
MUAMMONI ANIQLAYMIZ.
Harakatlanish – tirik orga-
nizmlarga xos xususiyat. Tirik orga nizmlar nima uchun ha-
rakatlanadi? O‘simliklar ham harakat qiladimi?
YANGI BILIMLARNI KASHF ETAMIZ.
 Taksis, tropizm, 
nastiya. 
Harakatlanish tirik orga nizmlar uchun xos bo‘lgan muhim xususiyatlardan biridir. 
Barcha tirik organizmlar muntazam ha rakatda bo‘ladi. O‘simliklar passiv, hayvonlar esa faol 
harakat qiladi. Hayvonlar o‘ziga oziq topish va xavf-xatardan saqlanishi uchun faol harakatda 
bo‘lishi zarur. Atrof-muhit sharoiti o‘zgarganda hayvonlar bir joydan ikkinchi joyga faol ha-
rakat qilish orqali ko‘chib o‘tadilar.
Erkin harakatlana oladigan, masalan, bakteriyalar, bir hujayrali sodda organizmlar, hatto 
o‘simliklarning jinsiy hujayralari ham tashqi omillar (yorug‘lik, kimyoviy moddalar, kislorod) 
ta’sirida harakatlanishi 
taksis 
deyiladi. Tashqi omillar turiga ko‘ra taksislar turlicha bo‘ladi. 
Yashil evglena, xlamidomonada kabi organizmlar xivchinlari yordamida yorug‘lik tomon 
ha rakat qilishi 
fototaksis 
deyiladi 
(9.1-rasm)
. 
9.1-rasm.
Protoktistalarda fototaksis.
Agar organizmlar ta’sir ko‘rsatayotgan omil tomonga harakatlansa, 
musbat taksis
(xlami-
domonada), aksincha, omil ta’siridan uzoqlashsa, 
manfiy taksis
(oddiy amyoba) deb ataladi.
Sodda organizmlarning kimyoviy moddalar ta’sirida harakatlanishi esa 
xemotaksis
deyiladi 
(9.2-rasm)
. Oddiy amyoba solingan suvga osh tuzining kristallaridan biroz tashlansa, u barcha 
soxta oyoqlarini tortib olib, sharsimon shaklga kiradi. Bu hodisa oddiy amyobaning ta’sirla-
nishini ko‘rsatadi.
O‘simlik tropizmlari • 
Fototaksis • Fototropizm • 
Geotropizm • Tigmotropizm
 
Buyum oynasi
Suv

---

123
9.2-rasm.
Oddiy amyobaning osh tuzidan ta’sirlanishi.
Bir hujayrali protoktistalar sitoplazma oqimi orqali paydo bo‘ladigan o‘simtalar (amyo
-
balar), bir yoki bir nechta xivchinlar (evglenalar) va kiprikchalar (infuzoriyalar) yordamida 
harakatlanadi 
(9.3-rasm)
.
9.3-rasm.
Protoktistalarning harakatlanish organoidlari. 
1 – oddiy amyoba; 2 – yashil evglena; 3 – tufelka infuzoriyasi.
Sporalilarning vakillari parazitlik qilib hayot kechirishi tufayli harakatlanish organoidlari 
yo‘qolib ketgan.