I. M. Mustafayev O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Botanika instituti katta

Tropizm 
– o‘simlik organlarining ta’sir etuvchi omil tomon yo‘nalgan holda o‘sishi (
mus-
bat
) yoki omilga nisbatan teskari yo‘nalishda o‘sishi (
manfiy
) orqali namoyon bo‘ladigan hara-
kat. Masalan, o‘simlik ildizi yerga chuqur o‘sib kiradi, novda esa yorug‘lik tomonga o‘sadi.
 
O‘simlik tropizmlari 
atrof-muhit o‘zgarishiga moslashish mexanizmlaridan biri sanala-
di. O‘simliklarning o‘sishiga yorug‘lik, yerning tortish kuchi, harorat kabi omillar ta’sir etadi. 
Ta’sir etuvchi omil turiga ko‘ra fototropizm, geotropizm, tigmotropizm va boshqa ko‘plab xil
-
lari farq qiladi.
Fototropizm
– (yunoncha 
fotos 
– “yorug‘lik”, 
tropos 
– “burilish”) – o‘simlik organining 
yorug‘lik tomonga qarab o‘sishi (
9.4–9.5-rasmlar
). 
9.4-rasm. 
O‘simlikda fototropizm.
1
2
3
Buyum oynasi
Osh tuzi kristallari
Suv
NaCl

---

124
9.5-rasm.
O‘simlikda fototropizm.
Geotropizm
o‘simliklarning yerning tortish kuchiga javoban o‘sishidir 
(9.6-rasm)
. Geotropizm 
o‘simliklar hayoti uchun juda muhimdir, chunki u ildiz o‘sishini yerning tortish kuchiga yo‘nal-
tiradi. 
Tigmotropizm 
o‘simlik organining qattiq jismga tegishi natijasida buralib, ilashib o‘sishi 
(9.7-rasm)
. Masalan, ilashuvchi poyaga ega o‘simlik gajaklari biror jismga tegishi bilan bura-
lib o‘sa boshlaydi. O‘simliklarning shu xususiyatidan foydalanib katta uzumzorlarni yaratish 
mumkin. 
Nastiya 
– o‘simlik organlarining ta’sir etuvchi omilga javoban yo‘nalishga ega bo‘lmagan 
ha rakati. 
Fotonastiya
 
bu – o‘simlik organlarining kun va tun almashinishi bilan bog‘liq haraka
-
ti
(9.8-rasm)
. Masalan, ba’zi o‘simliklarning gullari tong otganda ochiladi, kun botganda esa 
yopiladi (qoqio‘t, lola), boshqa bir o‘simliklarning gullari esa, aksincha, kun botganda ochiladi, 
tongda yopiladi (namozshomgul).
9.8-rasm. 
O‘simliklarda fotonastiya.
9.6-rasm. 
Urug‘ning unib 
chiqishida geotropizm.
9.7-rasm. 
Tokning o‘sishida 
tigmotropizm.

---

125
Hasharotxo‘r o‘simliklarda hasharotlarni tutishga moslashgan, shakli o‘zgargan barglarning
harakati ham nastiyaning bir ko‘rinishidir 
(9.9-rasm)
.
9.9-rasm.
Hasharotxo‘r o‘simliklarda barglarning nastik harakati.