I-mavzu: Korxonalarning tashkiliy huquqiy asoslari

Ta’sis shartnomasi korxonaning tashkil qilinishi va yakka tarzda yoki 
hamkorlikdagi faoliyatning boshlanishini tavsiflovchi hujjatdir. U shuningdek, 
tashkil etilayotgan korxonaning Nizomini tо‘ldiruvchi hujjat ham hisoblanadi. 
Ta’sis shartnomasida korxonani tashkil qilish tartibi, daromad va xarajatlarni 
qatnashchilar о‘rtasida taqsimlash shartlari, korxona tashkilotchilari (muassislar) 
tarkibidan chiqish shartlari belgilab qо‘yiladi. 
Ta’sis shartnomasi asosida kо‘pincha kichik korxonalar, xо‘jalik 
о‘rtoqliklari va shu kabi subyektlar faoliyat yuritadi. Masalan, о‘rtoqlik yoki 
korxonaning ta’sis shartnomasida boshqaruv faqat barcha ishtirokchilarning 
roziligi bilangina emas, balki qaror kо‘pchilik ovoz bilan qabul qilinishi 
mumkinligi ham belgilab qо‘yilishi mumkin. Biroq ta’sis shartnomasida 
ishtirokchilar ovozini aniqlashning boshqa tartibi ham kо‘rsatib о‘tilishi mumkin. 
Tо‘liq о‘rtoqchilik korxonalarining daromad va xarajatlari agar shartnomada 
boshqa tartib kо‘rsatilmagan bо‘lsa, ishtirokchilar о‘rtasida ularning umumiy 
kapitaldagi ulushiga mos ravishda taqsimlanadi. 
Korxona davlat rо‘yxatiga olingan kundan boshlab kiritilgan. Korxonani 
tugatish va qayta tashkil etish mulk egasining qarori bilan va mehnat jamoasi 
ishtirokida yoxud sudning qarori bilan, shuningdek: uni bankrot deb topish 

---

tо‘g‘risida; agar korxona faoliyatini taqiqlash tо‘g‘risida qaror qabul qilinsa; agar 
sud qarori bilan ta’sis hujjatlari boshqa hollarda haqiqiy emas deb topilgan bо‘lsa. 
Korxonani boshqarish nizomga muvofiq egasining huquqlari va mehnat 
jamoasining о‘zini о‘zi boshqarish prinsiplari uyg‘unligi asosida amalga oshiriladi. 
Korxonani boshqarish huquqini korxona kengashiga yoki korxona ustavida kо‘zda 
tutilgan va egasi va mehnat jamoasining manfaatlarini ifoda etadigan boshqa 
organga berishi mumkin. 
Korxonaning mulki asosiy vositalar va aylanma mablag‘lardan, shuningdek 
qiymati korxona balansida aks etadigan boshqa qiymatlardan iborat. Uning 
shakllanish manbalari: 
- muassislarning pul va moddiy hissalari; 
- asosiy va boshqa faoliyat turlaridan olinadigan daromadlar; 
- qimmatli qog‘ozlardan olinadigan daromadlar; 
- banklar va boshqa kreditorlarning kreditlari; 
- kapital qо‘yilmalar va byudjetlar datatsiyalari; 
- tashkilotlar va fuqarolarning beg‘araz yoki xayriya badallari va boshqa manbalar. 
Kompaniya mulkni о‘z xohishiga kо‘ra ishlatadi va tasarruf etadi: sotadi, 
bepul beradi, almashadi yoki ijaraga oladi. 
Korxonaning iqtisodiy faoliyati moliyaviy natijalarining umumlashtiruvchi 
kо‘rsatkichi foyda (daromad) bо‘lib, undan foydalanish egasi tomonidan 
belgilanadi. 
Korxona ish haqi jadvalini mustaqil ravishda belgilaydi, xodimlarga ish haqi 
va boshqa daromad turlarini, shakllarini, tizimlarini va miqdorlarini belgilaydi. 
Korxona о‘z faoliyatini mustaqil ravishda rejalashtiradi va ishlab chiqarilgan 
mahsulotga bо‘lgan talabdan kelib chiqqan holda rivojlanish istiqbollarini 
aniqlaydi. Rejalar mahsulotlar, ishlar, xizmatlar iste’molchilari va moddiy-texnik 
resurslarni etkazib beruvchilar bilan tuzilgan shartnomalarga asoslanadi. 
Korxona о‘z mahsulotlarini mustaqil ravishda yoki shartnoma asosida 
о‘rnatilgan narxlar va tariflarda sotadi. Xorijiy sheriklar bilan hisob-kitoblarda 
kontrakt narxlari jahon bozorining shartlari va narxlariga muvofiq qо‘llaniladi. 
Davlat korxonaning huquqlari va qonuniy manfaatlariga rioya etilishini 
kafolatlaydi: mulkchilik shaklidan qat’i nazar, unga biznes uchun teng huquqiy va 
iqtisodiy sharoitlar yaratadi; iqtisodiy qonunlar va rag‘batlar orqali bozorni targ‘ib 
qiladi va tartibga soladi, monopoliyaga qarshi choralarni amalga oshiradi. 
Korxona shartnoma majburiyatlarini, kredit va hisob-kitoblarni, soliq 
tartibini, mahsulot sifatiga qо‘yiladigan talablarni, atrof-muhitning ifloslanishi 
uchun javobgar. Korxona ishlab chiqarish xavfsizligini, sanitariya-gigiyena 
meyorlari va ishchilari, aholi va mahsulot iste’molchilarining sog‘lig‘ini saqlash 
talablarini ta’minlashi kerak.