I-mavzu: Korxonalarning tashkiliy huquqiy asoslari

---

I-Mavzu: Korxonalarning tashkiliy huquqiy asoslari 
 
1.1.Korxonalar mohiyati va faoliyatining asosi 
 
Bozor munosabatlari sharoitida korxona butun iqtisodiyotning asosiy 
bо‘g‘inidir, chunki korxonada aynan shu darajada jamiyat uchun zarur bо‘lgan 
mahsulotlar ishlab chiqariladi, zarur xizmatlar kо‘rsatiladi. 
О‘zbekiston 
Respublikasining 
mustaqillikka 
erishishi 
milliy 
iqtisodiyotimizda miqdor va sifat о‘zgarishlariga sabab bо‘ldi. Bugungi kunda 
mamlakatimiz 
iqtisodiyoti 
jamiyatni 
demokratiyalashtirish, 
iqtisodiyot 
salohiyatlarini mustahkamlash va mamlakatni rivojlangan davlatlar qatoriga 
kiritishga yо‘naltirilgan, bozor munosabatlariga о‘tishning mamlakatimiz uchun 
maxsus ishlab chiqilgan modeli asosida rivojlanib bormoqda. Bu model 
О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan ilgari surilgan iqtisodiyotni islohot 
qilishning beshta muhim tamoyiliga asoslangan hamda xо‘jalik faoliyati yurituvchi 
subyektlarning erkinligi, xususiy mulkchilik va tadbirkorlikni himoya qiluvchi 
zaruriy qonun hujjatlari bilan belgilab berilgan. 
Iqtisodiyotning rivojlanishi uchun talab qilinuvchi ushbu vazifalarning 
amalga oshirilishida korxonalarga katta rol ajratilib, ular iqtisodiyotning asosiy 
ishlab chiqarish bо‘g‘ini bо‘lish bilan birga mahsulot ishlab chiqarish, aholiga 
xizmat kо‘rsatish tufayli iste’molchilarning talablarini ham qondiradilar. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ma’muriy buyruqbozlik xо‘jaligidan farqli 
о‘laroq iqtisodiy faoliyat markazi barcha iqtisodiyotning asosiy bо‘g‘ini bо‘lmish – 
korxonalar tomoniga siljib о‘tadi. 
Mahsulotlar yaratish va xizmatlar kо‘rsatish muayyan texnologik jarayonlar, 
mehnat qurollari materiallari, odamlarning bilimi va kо‘nikmalari ijtimoiy mehnat 
taqsimoti va kooperatsiyalashga asoslangan hoda mustaqil amalga oshiriladigan 
tizimga aytiladi. 
Korxona ish о‘rinlarini beradi ish haqi tо‘laydi soliqlar tо‘lash yо‘li bilan 
davlat va ijtimoiy dasturlarni amalga oshirishda qatnashadi. 
Aynan korxonada mahsulot ishlab chiqarish jarayonlari va ishchini ishlab 
chiqarish vositalari bilan о‘zaro aloqasi amalga oshiriladi. 
Korxona о‘z faoliyatini о‘zi boshqaradi, ishlab chiqarilgan mahsulotni 
olingan sof foydani soliq va boshqa tо‘lovlarni tо‘lagandan sо‘ng qolgan qismini 
tasarruf etadi. 
Korxonalarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi va assortimenti, 
xilma-xilligi, xom ashyo yetkazib beruvchilar va haridorlar baholarni 
shakllantirish, resurslardan tejamli foydalanish, kadrlarni qо‘llash, yuqori unumli 
texnika va texnologiyadan foydalanish masalalari hal etiladi. 
Korxona - bu amaldagi qonunchilikka muvofiq ijtimoiy ehtiyojlarni 
qondirish va foyda olish uchun mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki 
xizmatlarni kо‘rsatish uchun tashkil etilgan (tashkil etilgan) mustaqil xо‘jalik 
yurituvchi subekt. 
Davlat rо‘yxatidan о‘tkazilgandan keyin korxona yuridik shaxs sifatida tan 
olinadi va iqtisodiy oborotda qatnashishi mumkin. 

---

Korxonalar quyidagi xususiyatlarga ega: 
1) 
Korxona 
о‘z 
mulkida, 
korxona 
faoliyatining 
moddiy-texnik 
imkoniyatlarini 
ta’minlaydigan 
alohida 
mol-mulkni 
boshqarish, 
xо‘jalik 
boshqaruvi yoki tezkor boshqarishga ega bо‘lishi kerak; 
2) U о‘z mol-mulki bilan kreditorlar bilan munosabatlarda, shu jumladan 
byudjet oldidagi majburiyatlari uchun javob beradi; 
3) Korxona о‘z nomidan iqtisodiy muomalada ishlaydi va yuridik va 
jismoniy shaxslar bilan barcha turdagi fuqarolik shartnomalarini tuzish huquqiga 
ega; 
4) Sudda da’vogar va javobgar bо‘lish huquqiga ega; 
5) Mustaqil buxgalteriya balansiga, tо‘liq buxgalteriya tizimiga ega bо‘lishi, 
davlat organlari tomonidan belgilangan hisobotlarni о‘z vaqtida taqdim etishi; 
6) Joriy va boshqa bank hisobvaraqlariga ega; 
7) О‘zining tashkiliy-huquqiy shakli kо‘rsatilgan о‘z nomiga ega bо‘lishi 
kerak. 
Korxona ishlab chiqarish va texnik birlikka, tashkiliy, ma’muriy, moliyaviy 
va iqtisodiy mustaqillikka ega. 
Ishlab chiqarish va texnik birlashish - bu ishlab chiqarish jarayonining individual 
bosqichlarining о‘zaro bog‘liqligini anglatadi, natijada xom ashyo tayyor 
mahsulotga aylanadi. U texnik hujjatlarning yagona tizimini, umumiy texnik 
siyosatni, mashinalarning yagona tizimini, umumiy yordamchi va xizmat 
kо‘rsatish bо‘linmalarining mavjudligini oldindan belgilaydi. 
Tashkiliy va ma’muriy mustaqillik korxonaning yagona jamoaga, yagona 
boshqaruvga va yuridik shaxs huquqiga ega ekanligini anglatadi. 
Moliyaviy va iqtisodiy mustaqillik shundaki, kompaniya о‘z faoliyatini 
о‘zini о‘zi ta’minlash asosida tashkil etadi va buxgalteriya hisobi va hisobotining 
yagona tо‘liq shakliga ega. 
Korxonalarni kо‘plab mezonlarga kо‘ra tasniflash mumkin, eng muhimi 
korxonalarni tasniflashda quyidagi omillar mavjud: 
- faoliyatning maqsadi va mohiyati, 
- ishlatilgan manbalar, 
- sohaga qarashli; 
- Manzil; 
- korxona hajmi; 
- mulkchilik shakli; 
- tashkiliy-huquqiy shakli kabilar 
1. Faoliyatning maqsadi va xususiyatiga kо‘ra korxonalarning ikki turini 
ajratish mumkin:tadbirkorlik (tijorat)vatadbirkor bо‘lmagan (notijorat), 
ularning mavjudligi davlatning byudjet tomonidan moliyalashtirilishi bilan 
ta’minlanadi. 
2. Amaldagi resurslarning xususiyatlariga kо‘ra korxonalar quyidagilarga 
bо‘linadi. 
- asosan mehnat resurslaridan foydalanish (mehnat talab qiladigan); 
- ishlab chiqarish vositalaridan intensiv foydalanish (kapital talab qiladigan); 
- materiallardan intensiv foydalanish (material talab qiladigan) korxonalar mavjud. 

---

Mehnat talab qiladigan korxonalar ishlab chiqarishning umumiy tannarxida 
ishchi kuchi xarajatlarining yuqori ulushi bilan ajralib turadi. Ushbu korxonalar 
yuqori darajada mehnat taqsimotiga ega. Mehnat taqsimoti ijobiy va salbiy 
oqibatlarga olib keladi (1.1.rasmga qarang). 
Ixtisoslashish va mehnat taqsimotining salbiy oqibatlari mehnatni jonli 
mehnat bilan ta’minlash, mehnat taqsimotini cheklash, mehnat mazmunini 
boyitish, guruhlarda ishlash tushunchalarining paydo bо‘lishiga olib keldi. 
Kapital kо‘p talab qiladigan korxonalarda, ayniqsa, ishlab chiqarish 
vositalari juda kо‘p bо‘ladi. Ishlab chiqarish xarajatlarining muhim qismi 
amortizatsiya tо‘lovlari hisoblanadi.