I nazariy materiallar

Qo‘qon sinklinal zonasi. 
Qo‘qon sinklinal zonasi o‘zining kattaligi jihatidan oldingi o‘rinlarni egallaydi. Qo‘qon 
sinklinal zonasi o‘zining shakliga ko‘ra nokni eslatadi. Qo‘qon sinklinali shimoli-sharqdan 
janubi-g‘arbga tomon 300 km dan ortiq masofani egallaydi. Eng katta kenglik Namangan-
Marg‘ilon liniyasi bo‘yicha 60-65 km ni tashkil qiladi. Qo‘qon sinklinal zonasi shimoli-g‘arbda 
Samgar zonasidan o‘tadi va bu zona sinklizaning eng ko‘p bukilgan qismini tashkil etadi. 
Qo‘qon sinklizatsiyasining eng murakkab qismini janubiy qismi tashkil etiladi. 
Nanay sinklinal zonasi. 
Mazkur zona Nanay sinklinal botig‘i deb nomlanib Farg‘ona vodiysining shimoliy qismida 
joylashgan. Sinklinal zona shimoli-g‘arbdan, shimoli-sharqqa tomon CHotqol tizmasining 
paleozoy strukturalari bilan chegaralanib turadi. Mazkur sinklinal zona janubi-g‘arbdan shimoli-
sharqqa tomon 70-80 km masofaga cho‘zilgan va asosan kontinental yotqiziqlardan tashkil 
topgan. Umuman olganda sinklinal zonaning katta qismini Baktriya qatlamlari tashkil qiladi.
Nanay sinklinal zonasi Podshootasoy soyligi bo‘ylab SHaydon va Peshqo‘rg‘on 
sinklizalariga tutashadi. 
Monoklinallar. 
Farg‘ona vodiysining tektonik strukturaviy tuzilishida antiklinoriy, sinklinoriylardan 
tashqari murakkab tuzilishga ega bo‘lgan monoklinallar ham ishtirok etadi. 
Monoklinallar Farg‘ona depressiyasining chekka qismlarida uchraydi. SHimolda Qurama 
va Norin, SHarqda Farg‘ona, janubda Oloy monoklinallari joylashgan. 
Qurama monoklinali ko‘proq sharqiy qismida yaqqol ifodalanadi va bu erda bo‘r va 
polsogen yotqiziqlaridan iborat. Ayniqsa, Varzak va G‘ova monoklinallari turli qatlamlardan 
tashkil topgan va yoriqlar ham uchraydi. Antropogen qatlamlar yuza qismini yopib turadi; 
Norin monoklinali er yuzasida kaynazoy molasalari joylashganligi bilan ajralib turadi. Bu 
monoklinal antiklinal va geniantiklinal strukturalardan tashkil topgan. Geniantiklinal paleozoy 
antiklinallar esa bo‘r, paleogen va neogendan tashkil topgan. 
Farg‘ona monoklinal zonasi shimoli-g‘arbdan janubi-sharqqa yo‘nalgan bo‘lib, asosan bo‘r 
va paleogen jinslaridan tashkil topgan. Uning tarkibi janubi-g‘arbiy yo‘nalishdagi 
gemoantiklinallar (ko‘proq egilgan)dan iborat. 
Oloy monoklinal zonasi Oloy tog‘larining shimoliy qismida joylashgan bo‘lib, egallagan 
hududi Tar va SHohimardonsoylar havzalari oralig‘iga to‘g‘ri keladi. Asosan paleozoy 
strukturalaridan tashkil topgan. 
Farg‘ona vodiysining turli hududlarida shundek aniq va ravshan namoyon bo‘ladiki, 
ularning relefini hosil bo‘lishida turli yoshdagi jinslar ishtirok etadi va turli yoshdagi 
denudatsion relef shakllarini hosil qiladi. Masalan, adirlarning markaziy qismida oval shakldagi 
bukilgan denudatsion relef shakli hosil bo‘lgan. Bu relef shakli birmuncha yosh bo‘lib, uning 
o‘rnida birlamchi denudatsion yuza shakllanayotgan vaqtida adirlar hosil bo‘lmagan edi. 
Denudatsion yuzaning birlamchi qoplama jinslari adirlarni hosil bo‘lishiga olib keldi. Tektonik 
harakatlarning yangi bosqichida adirlar hududida denudatsion jarayonlar yuzaga keldi. Bunday 
holatda adirlarning qisilishi va burmalanishi, adirlararo botiqlarning shakllanishi sodir bo‘ldi. 
Adirlar hududida denudatsion yuzalar hosil bo‘ldi va Farg‘ona vodiysidagi turli geomorfologik 
birliklar o‘ziga xos zinapoyasimon relefga ega bo‘ldi. SHunday qilib Farg‘ona vodiysi adirlari 
uchun zinapoyasimon rel’ef shakllari xos bo‘lib, ularning hosil bo‘lishi, denudatsion yuzalarda 
sodir bo‘lgan tektonik harakatlar va ularni pauzali davomliligi bilan bog‘liqdir. Bu strukturalar 

---

14 
“Tog‘ zinasi” shaklini o‘zida aks ettirib bir joyda birmuncha oddiy, ikkinchi joyda esa murakkab 
rel’ef ko‘rinishlarini hosil qildi. Ularni hosil bo‘lishi bir qancha denudatsion yuzalarni 
qatnashuvi bilan yuzaga keldi. Murakkab relef formalarining ikkinchi tipi esa ijobiy relef 
formalari ta’sirida yuzaga keldi. 
Bu holatni P.P.Vasilkovskiy va V.N.Ognevlar tramplin relef deb ataydilar. SHuningdek, 
zinapoyasimon relef shakllari adirlar hududi uchun ham xosdir. Bu esa adirlar hududida tektonik 
harakatlarining ritmikligi bilan bog‘liqdir. Adirlar hududi relefining pog‘onali bo‘lishiga 
sabablardan biri ular orqali oqib o‘tgan daryo va soyliklar bo‘lib, adirlar hududini bo‘lib 
yuborgan va ularni ajratib turuvchi chegaralar hisoblanadi. Bunday zinapoyasimon denudatsion 
relef Farg‘ona vodiysining adirlar qismi uchungina xos bo‘lmay, balki tog‘ burmalarining 
vodiyga qaragan yonbag‘irlarida ham uchraydi. O‘zgan vodiysining sharqiy qismida YAssi, Tor, 
Qorakulja vodiylarining yuqori yonbag‘ir qismlarida ham qator denudatsion relef ko‘rinishlari 
joylashgan. Farg‘ona vodiysining aynan shu qismida turli yoshdagi qatlamlar uchraydi. Bu 
qatlamlar to‘rtlamchi davrdan tortib to birmuncha qadimgi davrlarni o‘z ichiga oladi. Farg‘ona 
tizmasi tomon shunday zinapoyasimon denudatsion relef shakllari hosil bo‘lgan. SHuningdek, 
Kichik Oloy tizmasining shimoliy yonbag‘irlarida ham shunday relef shakllari mujassamlashgan. 
Qoratog‘-Qorachatir antiklinal strukturasida denudatsion yuza 12 taga etadi. Bu antiklinal 
zonada do‘ngliklar yuzasi va ularning balandligi Farg‘ona tizmasi tomonga ko‘tarilib boradi. 
Denudatsion yuzani eng qadimgisi So‘x yotqiziqlariga to‘g‘ri keladi. Bu shu holatni 
ko‘rsatadiki, denudatsion relefni bu erda hosil bo‘lishi Toshkent denudatsion bosqichiga to‘g‘ri 
keladi.