I ş. almamışam

Yüklə 79,4 Kb. səhifə 5/5 tarix 02.01.2022 ölçüsü 79,4 Kb. #40322

Azerbaycan dialektologiyasinin esaslari.ocr

Bu səhifədəki naviqasiya:

• B.^Hök.
• Qətl gələcək zaman şəkilçiləri
• (Qar., A.
• (Ş., Mər.

İnkar

tək		cəm
I ş. almıya // almiyə varam		almıya // almiyə varuğ
II ş. almıya // almiyə varsan		almıya // almiyə varsuz
III ş- atmıya // almiyə var		almıya // almiyə var
I ş. gidmiyə varam		gidmiyə varuğ
II ş. gidmiyə varsan		gidmiyə varsuz
III ş. gidmiyə var		gidmiyə var
(Q,, B.^Hök., Qob., Göz. şivələrində və bəzi hallarda Q. dialektində)
İnkar
I ş. gələ dögəm // döyəm		gələ dögig // döyig
II ş- gələ dögsən // döysən		gələ dögsüz // döysüz
III ş. gələ dög // döy(ü)		gələ dögü // döyü
(Qax) ■
Təsdiq
I ş. men ala varkan		biz ala varkan
II ş. sen ala varkan		siz ala varkan
III ş. bo ala varkan		holar ala varkan
inkar
I ş. men alma varkan		biz alma varkan
II ş. sen alma varkan		siz alma varkan
III ş. ho alma varkan		bolar alma varkan
Bəzən şərq dialekt və şivələrində və Şəki dialektində r, / səsləri ilə bitən təkhecalı fellərdə indiki zaman şəkilçisi ixtisar edilir ve bunun əvə­zinə kökün saiti uzanır. Şərq dialekt və şivələrində bu hadisəyə ancaq r səsi ilb bitən fellərdə bütün şəxslər üzrə təsadüf edilirsə, Şəki dia­lektində bu hadisə həm r, həm də / səsi ile bitən fellərə aid olub, I və
II şəxslərdə özünü göstərir.
tək |		cəm
I ş. görəm		gorik //görük (şərq qrupu), gorux (Şə.)
II ş. görsən		görsüz
m ş. gör (şərq qrupu)		göllər (şərq qrupu)
	(Şə.)
Təsdiq
I ş. bTiəm	bilux
II ş. bisən		bisuz // bişilz
III ş. bilir		bilir

Qətl gələcək zaman şəkilçiləri

Qəti gələcək zaman dialekt və şivələrimizdə -acax, -acağ, -əcək, -əcəx, -ajax, -əjəx şəkilçiləri vasitəsi ilə ifadə olunur, -acax, -acağ, -əcək, -əcəx şəkilçiləri dialekt və şivələrimizin əksər qismini (B., Q., Ş,, Mər., İsm., S., Şir., Sal., Nax., İr., O., Təb., Z., Qax) əhatə edirsə, -ajax, -əjəx şəkilçiləri ancaq bir sıra dialekt və şivələri (Qaz., Qar., A., G., aynm və s.) əhatə edir. Bu iki əsas şəkilçidən başqa dialekt və şivələrimizdə bunların bir sıra variantlarına da təsadüf edilir. Bu variantlar gələcək zamanın şəxslər üzrə təsrifində özünü göstərir.

I şəxs təkdə gələcək zaman şəkilçisi əksər dialekt və şivələrimizdə ixtisar olunmuş, yəni -ac, -əc, -aj, -əj şəklində ifadə olunur. Şəki dia- lektinde bezən gələcək zaman şəkilçisinin əvvəlindəki a, ə saitləri ixtisar olunur; məs.: -c, -arn, -c, -əm, -c, -ux.

Ağdam və Borçalı rayonlarının müəyyən kənd şivələrində II şəxs təkdə həm gələcək zamanın, həm də şəxs şəkilçisinin ixtisar şəklinə təsadüf edilir; məs,: -ac, -an, -əc, -ən; -aj, -an, -əj, -ən.

Aynm şivəsinin de bu ixtisar şəkli həm II şəxs təkdə, həm də II şəxs cemdə özünü göstərir; məs.: alajan_v alajan,ız\ Gələcək zama­nın bu ixtisar şəkli türk dialektlərində daha çox yayılmışdır; məs.: bakacam, sölecen, üzvecen, gelecen-mi, vereceniz [Kowalski, 1008], gelecem, yapacäm, yapacän [Gaz. I, 159-160].

Ədəbi dildən fərqli olaraq, bir çox dialekt və şivələrimizdə (B., Mər., Qar., A., G., Qaz., Nax., Ord., Təb., Şe.) I şəxs tək və cəmdə, Bakı, Naxçıvan dialektlərində II şəxs tək və cəmdə de ikinci hecası qapalı saitlə gələcək zaman şəkilçilərinə təsadüf edilir; məs.;

tək		cəm '
I ş. -acek -əm, -əceg -əm (B.), -acı -əci -yəm (Mər., Nax., Ord.,	-yam, Teb),	-acejg, -əce^g (B,), -acı -yıx, -əci -yig (Mər., Nax., Ord., Teb,),

-ajı -yam, -əji -yəm (Qar., A., G„ Qaz.) -ajt -yıx, -əji -yix (Qar., A., G., Qaz.)


aceg -süz, -əcəg -süz (B.), act -sız, -əci -siz (Nax.)


II ş. -aceg -sən, -aceg -sən (B.), -acı -san, -əci -sən (Nax.)

Şəki dialektində gələcək zaman, ümumiyyətlə, qapalı saitli şəkilçilərlə ifadə olunur; məs.: ^I

N
tək

1. 
   ş. -uc -am, -ıc -am, -yicə -əm, -yici
   

-yəm

2. 
   ş. -ıci -san, -uci -san, -ci -san,
   

-ci -sən, -cix -sən, -yici -sən, -yuci -sən, -yictx -sən

3. 
   ş. -tcix, -ucix (di)
   

cam

-ıci -yıx, -ici -yox, -yici -yıx, -yuci -yu.

-ıci -sınız, -ıci -süz, -uci -sooz, -ci -sooz, -cix -suz

-ıcix, -ucix (di)

axçıvan dialektində II şəxs tək və cəmdə qəti gələcək zamanı ifadə edən -as, -əs, Qazax dialektində -aş, -əş şəkilçilərinə de təsadüf edilir; məs.: tutassan,, tutassız (Nax.), gedəşşən„ gedəşşinjz (Qaz.).

Tovuz rayonunun Qovlar kənd şivəsində -aş, -əş şəkilçilərindən sonra bu vaxta qədər tədqiq olunmuş dialekt və şivələrimizdə rast gəlmə­diyimiz şəxs şəkilçilərinə (-dan,, -dən,, -dın,ız, -din,iz) təsadüf olunur; məs.: alaşdan,, gələşdən,, alaşdın,ız, gəİəşdin,iz.

Bu hadisəni məncə, dissimilyasiyanın təsiri ilə c qovuşuq səsinin parçalanması nəticəsi kimi izah etmək olar. Şəki və Quba dialekt­lərində III şəxs tək və cəmdə gələcək zaman şəkilçisi feli bağlama (-a, -ə) şəkilçisi olmadan -cax şəklində işlənir¹. Bu xüsusiyyətə türk­mən dilində də rast gəlirik; məs.: ol var -djak [EacxaıcoB, “Chc.”, 290].

Şəxslər üzrə qəti gələcək zaman şəkilçiləri

(Qar., A.,	G., Qaz.)
tək	cəm
I ş. -ajam, -əjəm, -ajıyam, -əjiyəm	-ajıyıx, -əjiyix, -ajeyix', -ajiyix, -əjix
II ş. -ajaxsan,, -əjəhsən,, -acan,,
-əcən, (A.-Çul.), -ajan„ -əjən	-ajaxsmyz, -əjəhsinjz, -ajan,ız, -əjənjz
(aynm, A.-Əfet., Bor.-Lej.),	(aynm), -aşşm,ız, -əşşin.iz (Qaz.)
-aş.şan,, -əşşən, (Qaz.)
III ş. -ajax, -əjəx	-ajax(lar), -əjəh(lər)
(Ş., Mər.,	sm., Muğ.)
I ş. -acam, -əcəm, -acağam, -əcəyəm,	-acöyğ, -əcoyg, -acöğ, -acök,
-acıyam, -əciyəm	-aceytğ, -əceyig
II ş. -acağsan, -əcəgsən, -acasan,	-acağsuz, -əcəgsüz, -acasuz, -əcəsüz
-zcdsm
III ş. -acağ, -əcəg	-acağ(lar), -əcəgjlər)

¹ Şəki dialektində -cax şəkilçisindən əlavə -cix şəkilçisi de işlənir.

Yüklə 79,4 Kb.

Dostları ilə paylaş: