I togayev yuksak o'simliklar sistematikasidan amaliy mashg’ulotlar

1-rasm. Oddiy marshantsiya. 1-otalik tallom; 2-onalik tallom; 3- 
tallomning ko'ndalang kesimi - havo kamerasi, ustitsa, assimilyator 
va parenxima hujayralarining ko ‘rinishi; 4-arxegoniyli tirgovchi; 5- 
arxegoniy; 6-anteridiyli tirgovchi; 7-anteridiy; 8-kurtakli savatchaning 
kesimi; 
9-kurtak; 
10-sporogon; 
11-elatera 
va 
sporalar; 
12- 
sporalaming sochilishi.
Oddiy marshantsiya yer bag'irlab o'sadigan serbar- 
gina dixotomik ravishda shoxlangan tallomdan iborat. 
Shoxlangan har bir tallomning uchida kichkina o‘yiq 
yoki chuqurchalar bo'lib, shu joyda tallomning o'sish 
nuqtasi bo'ladi. Tallom shu yerdan o'sadi va shox- 
lanadi. Tallomning ostki tomonida ikki xil oddiy va 
tilsimon rizoidlar bo'ladi. Ularning vazifasi tallomni

---

tuproqqa biriktirib turish va zarur bolgan ozuqa 
moddalarni o'tkazishdan iborat. Ulardan tashqari tal- 
lomning ostki tomonida yana to‘q binafsharangli qorin 
tangachalari (amflgastriyalar) bir qavat bolib joylash- 
gan. 
Bu 
boshlanglch 
(embrional) 
holdagi 
barg 
hisoblanadi.
Tallom ustki va ostki epidermis bilan qoplangan 
bolib, 
ustki 
epidermis 
tagidan 
bir 
qavat havo 
bo'shliqlari, 
ularni 
tubidan 
bir 
nechta 
xlorofil 
donachalariga ega bolgan hujayralar joylashgan.
Har bir havo bo'shliqlarida bittadan ustitsa (oglzcha) 
o'rin olgan. Ular birgalikda havo bilan tutashgan 
boladi. Bulardan tashqari, tallomning asosiy qatlamini 
tashkil etadigan parenxima hujayralari bolib, ularda 
kraxmal yiglladi. Ostki epidermisdan esa rizoidlar 
vujudga keladi.
Marshantsiya vegetativ y o l bilan ko'payganda, tal­
lomning ustki yuzasida mayda dumaloq savatchalar 
hosil boladi. Savatchalarni ichki tomonining pastki 
yuzasida ko'payish kurtaklari joy olgan. Kurtaklar 
yomg'ir tomchilari qattiq ta'sir etishi natijasida, savat- 
chalardan ajralib qulay sharoitga tushganda, o‘sib, 
yangi tallomlami hosil qiladi.
Jinsiy y o l bilan ko'payish, bahor oylarining oxirlariga 
to‘g‘ri keladi. Bu vaqtda tallomda alohida anteridiyli va 
arxegoniyli tirgovuchlar yetishadi. Anteridiyli tirgovchi 
ikki qismdan, ya'ni cheti qisman bolaklarga ajralgan 
lappak va banddan iborat. Lappak qismi bir nechta oval 
bo'shliqlardan iborat bolib, bu anteridial bo'shliqlardir. 
Ularning har birida bittadan anteridiy bor. Anteridiy 
ellipsimon tuzilishga ega bolgan kalta banddan iborat. 
Ikki xivchinli spermatozoidlar ana shu anteriydagi sper- 
magen hujayralaridan hosil bolib, keyinchalik tashqa- 
riga chiqadi.
Arxegoniyli tirgovchi shaklan ko‘p shu'lali yulduzga 
o‘xshash tanacha va banddan iborat. Arxegoniylar tir- 
govuchning pastki tomonida yulduzcha shu'lalari orasi-
8

---

dan joy olgan. Har bir arxegoniyni tuzilishi kolbachaga 
o'xshash bo'lib, qavarib turgan pastki qismida, ya'ni 
qorinchasida tuxum hujayra yetiladi. Uning ustki tor 
qismi ingichkalashib bo'yinchasini hosil qiladi. Bo‘yin- 
chadan kanal o'tadi. Arxegoniylar perixetsiya degan 
maxsus qoplag'ich bilan o'ralgan holda to‘da-to‘da 
bo'lib, ularning bo‘yin qismi pastga qaragan bo'ladi. Har 
bir arxegoniy yana alohida periantsiy deb ataluvchi 
qavat bilan himoyalangan. Arxegoniy yetilgan vaqtda, 
bo'yin qismini uchi ochiladi va undagi kanalcha hujay- 
ralari shilimshiq modda ishlab chiqarib, kanalning 
ichini to'ldiradi. Ayni shu vaqtda anteridiyda yetilgan 
ikki xivchinli spermatozoidlar tashqariga chiqib, suv 
tomchilari bilan arxegoniylarga kelib tushadi. Kelib 
lushgan spermatozoidlar kanal orqali, tuxum hujayraga 
yetib kelib qo'shiladi va natijada otalanish sodir bo'ladi. 
Otalangan tuxum hujayradan jinssiz nasi sporogoniy 
hosil bo'ladi. Yetilgan sporogoniy qisqa band va ko'sak- 
chadan iboratdir. Ko'sakchada gaploid to'plamga ega 
bo'lgan sporalar bilan prujinachalar yoki elateralar 
i ivojlanadi. Sporalar yetilgandan so'ng, ko'sakcha yuqo- 
ri tomonidan yoriladi va bir necha spora va prujina­
chalar tashqariga sochiladi. Sporalarni tarqalishiga 
asosan prujinachalar yordam beradi. Spora qulay sha- 
roitga tushgandan keyin o'sa boshlaydi. Dastlab u 
protonema ipini, keyinchalik plastinkagacha aylanib, 
yangi marshantsiya o'simligi tallomini hosil qiladi.