I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans

hurlaşmış olan “Təzkirət ül-övliya” (3) əsərindən də faydalanmışdı. Bu əsərin təsiri sonralar 

yazacağı “Nəsaim-ül-məhəbbət”də daha böyük rol oynamışdır (4, 36). Təbii ki, zəngin mütaliə 

sahibi olan Ə.Nəvai özündən əvvəl yazılmış (ərəbi, farsı mükəmməl bildiyindən bütün mənbələri 

orijinaldan oxuyub) təzkirələrə, ayrı-ayrı şair və alimlərdən yazılmış kitablara, müasiri olduğu 

məşhur qələm sahiblərinin əsərlərinə, səyahətə çıxarkən görüşdüyü tanınmış alim və sənət 

adamlarından topladığı məlumatlardan da yararlanmışdır. Maraqlıdır ki, bu əsərin yazılma ideyası 

şairin özünə məxsus olsa da, Caminin təsiri çox olmuşdur. Yeri gəlmişkən, Ə.Nəvai bir çox 

əsərlərini, xüsusən “Xəmsə”sini Ə.Caminin tövsiyəsi qələmə almışdır. Ustadının təsir gücü onun 

yaradıcı həyatında böyük məktəb rolunu oynamışdır.   

Tədqiqatçılar müxtəlif zamanlarda ortaya qoyulan təzkirələrin fərqli və oxşar xüsusiy-

yətlərini, onları biri-birinin davamı, tarixi mənbələrin üst-üstə düşməsi kimi  gerçək faktları 

təsdiqləmişlər. “Məcalis ün-nəfais” əsərinin təzkirəçilik ənənələri tarixində yeri əvvəlki təzkirələrlə 

müqayisədə özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə seçilir: mükəmməl və təkmilləşdirilmiş şəkildə 

yazılmasında, ədəbi faktların zənginliyində, təsnifat bölgüsünün (fəsilləri) konkret və tarixi 

xronologiya üzrə müəyyənləşməsində.  Əsərdə Həzrəti Xaqan Şahruh Mirzənin  şahlıq dövründən 

(Şahruhun hakimiyyəti 1409-1447-ci illər olmuşdur) ta əsərin tamamladığı illərin şair - alim 

haqqında məlumat verilsə də, əsərin qəhrəmanı müəllif özüdür. Bu əsər Ə.Nəvainin məlumat 

dairəsinin genişliyindən xəbər verməklə yanaşı, müəllifin elmə-şeirə-sənətə hüsn-rəğbətinin, eyni 

zamanda, şeirin, elmin - sənətin o zamanlar cəmiyyətdə tutduğu aparıcı rolunun göstəricisi kimi də 

dəyərləndirə bilərik. 

Əsər boyu müxtəlif peşə - sənət sahiblərinin şairlik istedadları haqqında yazmaqla yanaşı, 

onların ədəbi təsir qüvvəsini (məsələn, Nizami Gəncəvinin “Sirlər xəzinəsi”nin “Xəmsə” və ya 

dastan yazan şairlərə təsiri, nəzirələrin yazılması və s. kimi), doğulduqları və yaşadıqları yeri, 

zamanında hansı mərtəbəyə qədər ucaldıqlarını, eyni zamanda dövrün ictimai - siyasi həyatında 

yerlərini qeyd etmişdir. Ə.Nəvai “Məcalis ün-nəfais” əsərində dövrünün ictimai-siyasi ab-havasının 

təsiri çox  duyulur. Bu təsir -  ədəbi-mədəni mühit, onun fəaliyyət çərçivəsi, ədəbiyyatdakı kamil və 

gənc yaradıcı qüvvələrin yetişməsi, xüsusən həmin dövrdə daha çox istifadə olunan ədəbi forma və 

janrlardan bəhs edən əsərlərin önə çəkilməsi ədəbiyyat və ədəbiyyatşünaslıq tarixi üçün dəyərli 

faktorlardır. Nəvai öz dövrünün sanki ədəbi mühitinin qızğın mənzərəsini, ədəbiyyatdakı poetik janr 

və tiplərin rəngarəngliyinin sxemini cızmışdı. Olduqca aydın və rəvan üslubda yazılması, səlis və 

yığcam fikirlər kitabı bir nəfəsə oxumağa imkan yaradır. Bunlar, təbii ki,  Nəvai qələminin, onun 

poetik və nəzəri görüşlərinin zənginliyindən doğur.  

Eyni zamanda, bu əsərdən aydın olur ki, o dövrdə ədəbiyyatda qəzəl janrının meydanı çox 

geniş olub, bununla yanaşı müəmma, tarix, məsnəvi, qəzəl, qəsidə, rübai kimi janrlardan az istifadə 

olunmadığının şahidi oluruq. Satira və yumor kimi janrları zarafat, həcv, gülüş - deyə təqdim edib. 

Bu məsələləri əsərdə verilən misallar nümunəsində görmək olur.  

Təqdim etdiyi şeir nümunələrinin hansı janra aid olmasını qeyd etməsi faktını müəllifin 

ədəbi-nəzəri görüşləri haqqında da yüksək fikir yaradır. Səkkiz məclis şəklində tərtiblənmiş 

təzkirədə şairlərinin elmi-nəzəri təfəkkürü, dünyagörüşü, dini-mənəvi əxlaqı, dövrə münasibəti kimi 

xüsusiyyətlər önə çəkilib. Bir çox şairlərin mənəvi-əxlaqi məzmun daşıyan əsərlərindən qısa 

nümunələr əsərə bir az da poetik ovqat bəxş etmişdir. 

Bir sıra ölkələrin şair və alimlərindən bəhs etməsi əsərin ədəbi əlaqələri öyrənməklə yanaşı, 

həm də bu ölkə və xalqların arasındakı sıx ədəbi-mədəni münasibətlərin olduğuna da 

sübutdur.Ümumiyyətlə, əsərin ideya-məzmun, şairlərin ədəbi təfəkkür düşüncələrini, fazillərin 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

265

dünyəvi baxışlarını, onların bir-birinə təsir dairəsini müəyyənləşdirməklə, istifadə olunan janrlar 

sistemini və  tərtib qaydalarının rəngarəng düzümünü incələməklə saysız-hesabsız elmi yeniliklərə 

söykənmək olur. 

“Məcalis ün-nəfais” sonrakı əsrlərə təsiri: Bu əsər müəllifinin yaşadığı dövrdə də, sonrakı 

zamanlarda da böyük rəğbətlə, məhəbbətlə qarşılanmışdı. Nəvai özü bu zövq-səfanı  çox az yaşadı, 

əsərin tam bitməsindən 2-3 il sonra dünyasını dəyişdi. Amma illər, əsrlər ötdükcə, əlyazmalar 

şəklində bütün Şərqdə əl-əl gəzdi: təkcə XVI əsrdə fars dilində beş dəfə - Mavəraünnəhr, İran və 

Türkiyədə tərcümə olunaraq yayılmışdır. Eyni zamanda, http://forum.ziyouz.com/index.php?to-

pic=5694.0 başqa xalqların təzkirəçilik işığına səmərəli təsiri olmuşdu. 

Məsələn, əsərin ilk tərcüməsi 1521-1522-ci illərə aiddir. Heratda Təhmas şahın saray şairi 

Fəhri bin Sultan Məhəmməd Əmiri öz tərcüməsini Səfəvilər sülaləsinin banisi Şah İsmayıla, onun 

ikinci oğlu Sam Mirzəyə, Əmir Durmuşxan Şamlıya və vəzir Kərimiddin Həbibullah Sovayiyə 

bağışladı. O, öz tərcüməsini “Lətayifnamə”  adlandırır və “Doqquncu  məclis” əlavə edərək ora 188 

şair və alim haqda məlumat verdi. Özlüyündə doqquzuncu məclisi də 9 bölməyə ayıraraq ilk 

bölməni Nəvaiyə həsr edir. Ikinci tərcüməni 1522-1523 cü illərdə İstanbulda Məhəmməd Qəzvin 

yazdı. O, Türk  Sultanı I Səlim və onun varisi I Süleyman sarayı təbibi idi. Bu tərüməsini Sultan ibn 

Səlimə bağışlayıb. M.Qəzvin əsərdəki “Məclis” sözlərini “Behişt” sözü ilə əvəzləyib, 8-ci məclisi 

7-ci məclisin axırına birləşdirib. Yeni yazdığı 8-ci məclisi iki hissəyə bölərək - birinci hissədə 

klassik şairlərdən, ikinci hissədə isə Sultan Səlim və onun 150-yə qədər saray şairindən bəhs edib. 

Böyük özbək şairi və mütəfəkkiri Ə.Nəvainin zəngin ədəbi irsi Azərbaycan xalqı üçün də 

elə Nəvainin sağlığından əziz olmuşdur. Onun müasiri olaan Bəsiri, Kişvəri kimi şairlər Nəvai 

yaradıcılığını məhəbbətlə təqdir və təbliğ etdikləri kimi, Füzuli və Qövsi kimi klassiklərimiz də 

Nəvaidən öyrənmişlər. Azərbaycanda ilk təzkirə müəllifləri Sam Mirzə və Sadiq bəy Əfşar öz 

əsərlərində Nəvainin “Məcalis ün-nəfais”indən  yaradıcı şəkildə istifadə etmişdilər. Elə bu faktdan 

çıxış edib deyə bilərik ki, əsər Azərbaycanda da müxtəlif zamanlarda məşhur olmuş, yayılmış və 

tədqiqat obyekti olmuşdur” (1, 644).  

Bəli, bu təzkirənin təsiri ilə illər, əsrlər ötəcək, ilk Azərbaycan təzkirələri yaranacaqdır:  

1.

  Səfəvilər hökmdarı Şah İsmail Xətainin üçüncü oğlu Sam Mirzə (1517-1567) “Töhfeyi-

Sami” təzkirəsini 1550-1561-ci illərdə Ərdəbildə yazmışdır (Nəvainin vəfatından tam 50 il sonra). 

Müəllif əsərinin örnəyini-nümunəsini Ə.Nəvainin “Məcalis ün-nəfais” təzkirəsindən götürmüş və 

XV əsrin axırları – XX əsrin ortalarında yaşamış şairlər haqqında farsca yazmışdır. “Töhfeyi-Sami” 

müqəddimə, səhifə adı ilə verilən yeddi fəsil və xatimədən (nəticədən) ibarətdir. 2. Azərbaycanlı 

ədəbiyyatşünas Sadiqinin (Məhəmməd Əli Sadıq bəy Əfşar, 1532-1613) “Məcmə ül-xəvas” 

təzkirəsini 1602-ci ildə (əsərin yazılma tarixi bəzi mənbələrdə 1599-cu il, 1607-ci il kimi də qeyd 

edilir, bu günə gəlib çatan qədim əlyazması nüsxəsi 1607-1608-ci illərə aiddir.) yazmışdır (9,12). 

(əsərin adı “Kübarlar məclisi” və ya “Seçilmişlərin məcmuəsi” kimi tərcümə edilib).“Xəvas” - sözü 

“xas” sözünün çoxluq şəklidir. Bu isə məna cəhətdən “Nəfislər məclisi”nə yaxındır. Sadiqi özü bu 

təzkirəsini dörd şəxsin – Əbdürrəhman Caminin, Əlişir Nəvainin, Dövlətşah Səmərqəndi və Şah 

Mirzənin əsərlərinin davamı adlandırıb. Müəllif, görkəmli Azərbaycan miniatürçüsü və şairi 

azərbaycanlı olsa da “Məcmə ül-xəvas”ı cığatay türkcəsində yazmışdır. Bunu Sadiqinin Nəvaiyə 

olan doğma məhəbbəti və təzkirəçilik ənənələrinə sayğısı - ustad məktəb kimi yanaşması kimi 

dəyərləndirmək olar. Həmin təzkirədə Səfəvilər dövründə (Şah İsmayıl dövrünün əvvəllərindən 

başlayıb Şah Abbas zamanınacan) olan yaşayıb-yaradan 480 şair rəssam və xəttat haqqında qiymətli 

mənbələr toplanmışdır. Sadiqi əsərini “Dövrün  şahları”, “Şahzadə şairlər”, “Səltənət taxtında olan 

türk şairlər”, “Səltənət taxtında olan iranlı şairlər”, “Səltənət taxtında olan  türk və iranlıların böyük 

övladları haqqında”, “Peyğəmbərlər nəslindən çıxan şairlər zikri”, “Əcəmin müasir fəsahət və 

bəlağət sahibləri haqqında” kimi başlıqlarda səkkiz bölgüdə məclislərə ayırıb. Orta Asiya, Xorasan, 

Anadolu, İraq və Azərbaycan şairlərinə həsr olunmuş təzkirədə əsasən türk şairlərinə yer verilib. 

Nəticə bölümündə isə müəllif öz yaradıcılığından nümunələr verib.  

Beləliklə, beş əsrdir ki, “Məcalis ün-nəfais”in şöhrəti heç əskilmədi və şah saraylarının 

qiymətli hədiyyəsinə çevrilərək, hər yeni müəllif əlyazmasında müəyyən əlavələrlə təkmilləşərək, 

yeni dolğun məzmunda yazıldı və əksəriyyəti günümüzə qədər gəlib çıxdı. Daha konkret desək, bir 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

266

növ ölkələr və xalqlarımız arasında ədəbi əlaqə, ədəbi təsir, ədəbi ənənə, ədəbi janr forması olaraq 

qırılmaz tarixi bağ-əlaqə missiyası daşıdı. Bu əsər Şərq ölkələrində təzkirəşünaslığın inkişafında, 

təkmilləşərək yayılmasında elmi-nəzəri janr forması kimi də örnək funksiyası daşımışdır. 

Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarından - Əliağa Həsənzadə, Əli Nazim, Firudin bəy Köçərli, İsmayıl 

Hikmət, Həmid Araslı, Qulamhüseyn Əliyev, Sabir Əliyev, Məmmədağa Sultanov, Salih Qasımov, 

Mahmud Yunusov, Süleyman Rüstəm, Pənah Xəlilov, Cənnət Nağıyeva, Nüşabə Araslı kimi 

tanınmış tədqiqatçılar Nəvai haqqında olan araşdırmalarında “Məcalis ün-nəfais”indən də 

yazmışlar. Azərbaycan Milli Elmləri Akademiyası Əlyazmalar İnstitutunun “Əlyazmalar xəzinə-

si”ndə adlı elmi nəşrində professor Cənnət Nağıyeva “Əlişir Nəvainin “Məcalis ün-nəfais” 

təzkirəsinin iki əlyazması” adlı məqalə də dərc etdirmişdir (5,53-60). 

 

ƏDƏBIYYAT  

 

1.

  Araslı, Həmid. Azərbaycan ədəbiyyatı: tarixi və problemləri. – Bakı, Gənclik, 1998, 732 

səh. 

2.

  Cami, Əbdürrəhman. Baharıstan (farscadan tərcümə, müqəddimə və qeydlər R. 

Sultanovundur). – Bakı, 2004. 101 səh.  

3.

  Əttar, Şeyx Fəridəddin. Təzkirət ül-övliya (Ş.F.Əttar ; tərt., mətni transfonolit., ön sözün 

müəl. Nəzakət Məmmədli, elmi red. A.Ş.Musayeva. - Bakı : Elm və Təhsil, 2011. - 614 s. 

4.

  İsen, Mustafa. Təzkirədən bioqrafiyaya və secilmiş məqalələr (Azərbaycan türkcəsinə 

uyğunlaşdıranı: Narıngul Nadir qızı, elmi redaktorları: Prof.Dr.Kamil Vəli Nərimanoğlu və  

Prof.Dr.Nəsib Göyüşov). – Bakı, “Oskar” NPM, 2012, 360 səh. 

5.

  Nağıyeva, Cənnət.“Əlişir Nəvainin “Məcalis ün-nəfais” təzkirəsinin iki əlyazması”. - 

“Əlyazmalar xəzinəsi”, Bakı, cild 4, 1976, s.53- 60 

6.

  Navoiy, Alişer. Tula asarlar tuplami, 10 jildlik, IX jild. – Toşkent, Ğafur Ğulom nomidaqi 

naşriyet-matbaa ijodiy uyi, 2011, 692 bet. 

7.

  Nağıyeva, Cənnət. “Əlişir Nəvainin “Məcalis ün-nəfais” təzkirəsinin iki əlyazması”. - 

“Əlyazmalar xəzinəsi”, Bakı, cild 4, 1976, s.53- 60 

8.

  Nevayi, Ali Şer. Mecalisin-Nefais / yayımlayan Kemal Eraslan. c.1 -2, Ankara, 2001, 460 

s. 

9.

  Səfərli, Əliyar; Xəlilli, Yusif. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi - Bakı, Ozan, 2008, 696 səh. 

10.

  Səmərqəndi, Dövlətşah. Təzkirət üş-şüəra. - AMEA M.Füzuli adına Azərbaycan 

Əlyazmalar İnstitutu, M-73 (əlyazması) 

11.

  Ülvi, Almaz. Özbək ədəbiyyatı (ədəbi portret cizgiləri, araşdırmalar, müsahibələr). elmi 

redaktoru və ön söz müəllifi akademik İsa Həbibbəyli. - Bakı, “Elm və təhsil”, 2016, 316 

səh. 

12.

  Ulviy, Olmos. O’zbek adabiyoti va Ozarbayjon (tadqiqotlar, adabiy portretlar). so’zboshi 

muallif: prof.dr.Qozoqboy Yo’ldoshev, doç.dr.Sirdaryoxon O’tanova. -Toshkent, 

“Kamalak”, 2016. 176 bet. 

 

Almaz Ulvi (Binnatova) 

Алишер Навои. "Mecalis in-nafois" 

Summary 

In the article is paid attention to the literary identity and heritage of Alisher Navai, the 

outstanding Uzbek poet, great thinker in terms of new look. By revising the many highlights of his 

life, unfamiliar facts to wide readers are presented. Detailed information about the works given to 

the human literature is interesting, too.   

Keywords: Alisher Navoi, "Macalis un-nafais", classical literature, School of Herat 

 

 

 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

267

 

Mahirə Quliyeva, fil.ü.e.d. 

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu 

Füzulişünaslıq sektoru, baş elmi işçi 

[e-mail] 

 

 

AŞIQ YARADICILIĞI VƏ DASTANLARDA  

“QIRXLAR” ANLAMI

1

 

 

Müsəlmanlar tərəfindən qırx sayı müqəddəsliyinə inanılan və çox böyük əhəmiyyət verilən 

saylardandır. Azərbaycanda və habelə türk dünyasında yaranan nağıllarda və dastanlarda qırx 

sayına tez-tez rast gəlinir: 40 alp, 40 gözəl (qız), 40 ev (otaq), 40 igid, 40 gün, 40 gecə-gündüz 

(toy), 40 arşın (quyu) və s. kimi. Xalq inanclarında da qırx sayı qudsal hesab edildiyi üçün uşaq 

doğulandan sonra ananın və körpənin qırx gününün çıxması önəmli bir hadisə kimi qəbul edilir. 

Ölən insanlar üçün 40 gün yas saxlama, ehsan olaraq qırxvermə kimi. “Qırx”, “Qırxlar”, “Qırxını 

çıxarma”, “Qırxlama”, “40-cı qapı”, “40 düyün”, “40 ayaq”, “40 qazanın mayası”, “40 lotu ”, “40 

quldur” kimi ifadə və sözlər “qırx” inancı ilə əlaqədardır. (1, 5-6) 

Azərbaycan dastanlarında da “qırx” rəqəminin yeri çox önəmlidir. Üç ənənəvi tərkib 

hissəsindən – ustadnamə, dastanın özü və sondakı duvaqqapmadan ibarət olan dastanın son hissəsi 

ya sevinc, ya da kədərli bir məqamla bitir. Hər iki halda bəzən yeddi rəqəmi işlədilsə də, çox vaxt 

hadisələrin gedişi qırx rəqəminə bağlanılır: 

Paşa keşişin də, arvadının da təqsirini üzünə oxuyandan sonra hər ikisinin boynunu 

vurdurdu. Kərəm ilə Əslinin külünü sandığa yığdılar. Qırx gün, qırx gecə yas saxlayıb, külü bir 

qəbirdə basdırdılar, üstündən də bir günbəz tikdirdilər...  (Əsli və Kərəm) 

...Məhəmməd bəy əmr elədi, bir dəstə at hazır oldu. Hamı atlandı. Gülgəz Pəri ilə Aşıq 

Abbası Tifarqana gətirdilər. Abbas anası, bacısı ilə görüşdü. Burada təzədən bunlara qırx gün, qırx 

gecə toy elədilər. (Abbas və Gülgəz) 

...Ustadlar deyir bunların ikisinin də toyu bir yerdə oldu. Qırx gün, qırx gecə toy eləyib, 

məddi-murada çatdılar. (Abdulla və Cahan) 

...Başlarına gələnləri bir-birinə nağıl elədilər. Hamı şad oldu, təzədən onlara qırx gün, qırx 

gecə toy elədilər. (Məsum və Diləfruz) 

...Şah onların hamısını öldürdü. Oğluna qırx gün, qırx gecə toy elədi. Oğlan anasını da 

gətirdi. Onlar yeyib yerə keçdilər, siz də yeyin, dövrə keçin. (Heydər bəy) 

...Şah İsmayılı özlərinə şah seçdilər. Şah İsmayıl düz qırx gün, qırx gecə toy eləyib məclis 

keçirtdi. (Şah İsmayıl) 

Qırxlar həmçinin sufilikdə qəbul edilən və hər dövrdə var olduqlarına inanılan müqəddəs 

övliya şəxsiyyətlərdir. Ədəbiyyatımıza, folklorumuza, toponimlərimizə daxil olmuş sirli bir 

rəqəmdir. (1, 5-6)Adəmin 40 gündə yoğrulması fikri Nəsimi yaradıcılığında öz əksini tapmışdır: 

“Ərbəin gündə yoğurmiş Adəmi” və ya Nizaminin qəlbi arındırmağın yol və metodunu 

göstərməsində 40 gündən bəhs etməsi: “...Öz qapımı camaatın üzünə suvamışam, Burada öz 

taleyimə şad olmuşam. Qırx gün öz noxtamı bərk tutdum, Axı qırx gündə gönün aşılanması bitir...”. 

Azərbaycan və Türkiyənin bir çox yerlərində “Qırxlar” deyilən yatırlar mövcuddur ki, bu yerlər 

günümüzdə də ziyarət edilməkdədir. Azərbaycanda söylənilən “Şirvanda pirlər, Dərbənddə qırxlar” 

deyimi də bu məqsədlə söylənilmişdir. Seyid Yəhya Şirvaninin “Mənazilül-aşiqin” adlı əsərinin 

qırx mənzildən ibarət olması da qırx sayının əhəmiyyətini göstərir (2, 47) Seyid Yəhya Bakuvidə 

“qırx” rəqəmi ilə bağlı başqa məqamı da qeyd etmək istərdik: “...Ümumiyyətlə, elmi təbəqəyə 

mənsub olanlar təsəvvüfə az meyil göstərirlər. Ancaq xəlvətilik təriqəti nümayəndələri içərisində 

elm əhli çoxdur. Bu, Seyid Yəhyanın elm sahibləri üzərində xüsusi təsirini göstərir. Əsərlərində 

                                                            

1

Bu məqalə Elmin İnkişaf Fondunun maliyyə dəstəyi ilə yerinə yetirilib.(Qrant № EİF-2013-9(15)46/36/5 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

268

görüldüyü kimi, o, “elmsiz bu yola girilməz” – deyərək müridlərini elmi baxımdan da yetişdirmiş, 

təkyəsini mədrəsə halına gətirmiş, əsərlər yaratmışdır. Əsərlərinin Türkiyənin müxtəlif 

kitabxanalarında olması düşüncə tərzinin müridləri vasitəsilə ora aparıldığını göstərir: “Meyari-

təriqət” adlı əsərini Anadoludan gələn müridlərinə şəxsən yazdıraraq göndərməsi də məlumdur. 

Həmin qaynaqlarda müridlərin qırx nəfər, həm də hamısının elm sahibi olması bildirilir” (3, 135). 

Qırx rəqəmi təkkə və aşıq şeirində sıx-sıx təkrarlanan mövzulardandır. Şah İsmayıl Xətainin 

buna dair: 

Qırxlar meydanına vardım, 

Gəl bəri, ey can, dedilər. 

İzzət ilə salam verdim, 

Gəl, iştə meydan dedilər (4, 34). 

– beytləri məşhurdur. 

Aşıq Ələsgər yaradıcılığında “qırxlar” anlamı mütəşabih tərəf kimi də istifadə edilib: 

Bu gözəl Zeynəbin nişanasıdı, 

Ləbləri qırxların peymanasıdı, 

Dəhanı şahlığın xəzanasıdı, 

Düzülüb dəndanı mirvarı kimi (5, 85). 

Aşığın “Dörd kitab hər yana yolu göstərir” müstəzad qoşmasında da “qırx” rəqəmi Nuh 

peyğəmbərlə bağlı nəzmə çəkilmişdir: 

Altıda qarışdı Nuhun tufanı, 

Qırx ildə sərgərdan gəzdi hər yanı, 

Altı min altı yüz insan, heyvanı, 

Hərə öz diliylə eylədi fəryad,  

İstədi imdad (5, 133). 

Bu rəqəm dastanlarda, xüsusən “Qurbani”də daha çox işlədilib: 

Gətirdi kəlamı cümlə-cahana, 

Qırxları göstərdi əhli-ürfana, 

Peyğəmbər xitabın gətdi dəhana, 

Həbibin söhbətin şur eylədi şah (6, 39). 

 

Qırxlar məclisində söylənir adım, 

Ərşə bülənd olub dadü fəryadım; 

Su yerinə qan içici cəlladım, 

Bilmək olmaz, üryan qılınc dal olu (6, 61). 

“Qırxlar” ifadəsi Hz. Məhəmməd və onun həyatında nisbətən çox işlənən rəqəmdir. 

Mənbələrədə verilən məlumatlara əsasən: bir müddət vəhyin arası kəsildi. Hz. Peyğəmbər layiqincə 

qiymət verilməməsindən qorxdu. Vəzifəsini nöqsanlımı yerinə yetirdi ki, bu da vəhyin kəsilməsinə 

səbəb oldu? Öz-özünə bu sualları verən Hz. Peyğəmbər dərin, ruhi bir böhran keçirdi...Bu müddət 

onun vəhyi anlamağa yaxşı hazırlanması üçün idi. Həmin vaxtın 40 gün ilə 3 il arasında olduğunu 

söyləyənlər var. Hz. Məhəmməd vəhyin intizarını çəkə-çəkə onu qəbul etməyə hazırlaşırdı. Bu 

hazırlıq tamamlandığı zaman,Vedduha (Zuha) surəsi nazil olmuşdu. Surənin mövzusu və mənası 

“Sənə bir neçə gün vəhy nazil etməməklə Rəbbin səni (ya Peyğəmbər!) nə tərk etdi, nə də sənə acığı 

tutdu” (Zuha: 3). Hz. Məhəmmədə böyük təsəlli verirdi.  

 

“Qırxlar” ifadəsi altında Aşıq Qurbani Hz. Məhəmmədin 40 yaşında peyğəmbərlik məqamına 

çatmasına da, bu sözün sətiraltı mənası ilə peyğəmbər sözünü yayan ərənlərə, “qırxlar piri” kimi 

dəyərləndirilən Hz. Əliyə də işarə etmiş olur (Bu fikir Fəxrəddin Salimin “Milli yaddaş sistemində 

ürfan və təsəvvüf” kitabında Hz. Əli “ərənlər şahı”, “qırxlar piri” kimi dəyərləndirilir) (7, 202). 

“Ərənlər” ədəbiyyatda istər klassik, istərsə də aşıq yaradıcılığında çox istifadə edilən sözdür.  

 

Fərhad qaya çapar, sənginə yetməz,  

Kimsə ərənlərin dənginə yetməz,  

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

269

Heç cəng o mövlanın cənginə yetməz,  

Ya Rum, ya Qeysər, ya Firəng ola. (8, 292) 

 

Özüm gördüm ərənləri,  

Mənə badə verənləri,  

Qurbaninin nadan yarı,  

Yox, Pərim, gələ bilmərəm! (6, 71) 

 

Övliyalar, ənbiyalar, ərənlər,  

Hanı məndən doğru yola varanlar?  

Qərq oldu dəryaya neçə min canlar,  

Kərəm eylə, qoyma məni dəryada! (6, 178) 

Münire Mine Arslanın internet saytında çox maraqlı məlumata rast gəldik (9): 

“Aşağıda yeni bitirdiğim və son zamanlarda okuduğum en iyi kitablardan biri olan Elif 

Şafakın” “Aşk” kitabından derlenmiş, Şemsin ağzından dökülen mühteşem kuralları sevğimle pay-

laşıyorum...(10, 1/5) 

Aşk bir seferdir. Bu sefere çıkan her yolcu, istese de, istemese de tepeden tırnağa değişir. Bu 

yollara dalıp da değişmeyen yoktur (10,118). 

Aşksız geçen bir ömür beyhudə yaşanmışdır... Aşkın isə hiçbir sifata yada tamamlamaya 

ihtiyacı yoktur. Başlı-başına bir dünyadır aşk. Ya tam ortasındasındır, merkezinde, ya da dışın-

dasındır, hasretinde... (10, 415) 

Yuxarıda qeyd etdiyimiz məlumatda eşqə geden yolu işıqlandıran, işıqlandıqca işıq saçan 

Qurani və islami dəyərlər məhz qırx qayda altında (40 kural) izah edilmişdir ki, bu da qırx 

rəqəminin önəmliliyini bir daha sübuta yetirir. 

Qırx rəqəmi ilə bağlı bir maraqlı məqamı da qeyd etmək istərdik. Bunlardan biri Beytül-

Müqəddəsi bina edən, lakin tamamlaya bilməyən, digəri isə Beytül-Müqəddəsi, Məscidi-Əqsanı 

tamamlayandı. Söhbət Hz. Davud əleyhissəlam və oğlu Hz. Süleyman əleyhissəlamdan gedir. Hər 

iki peyğəmbər qırx il hökumət sürdükdən sonra, birincisi 72 yaşında, ikincisi isə 60 yaşında vəfat 

etmişdir (11, 13). 

Qırx rəqəmi xüsusi folklor deyim forması olan alqış və qarğış kimi də istifadə edilir. Bu 

haqda prof. Azad Nəbiyev yazır: “Unutmaq olmaz ki, alqış və qarğış ucadan deyilən, bəzən