I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans
Yüklə 2,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
az deyildi. Azərbaycanda romantizm hansısa cərəyana qarşı formalaşan kəskin mövqe şəklində təzahür etmir. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında cərəyanların mübarizəsi yox, yanaşı davamı prosesi yaşanmaqda idi. “Metodların sürətli təşəkkülü, möhkəmlənməsi və bir-biri ilə qarışılıqlı əlaqəsi istiqamətində intensiv hərəkətlər ən çox bu dövrün ədəbiyyatında baş verir. Özü də maraqlıdır ki, ənənə və motiv səviyyəsində müəyyən ümumiliklər nəinki realizmin iki tipi arasında, hətta iki tamamilə müxtəlif metodun – realizmlə romantizmin arasında da özünü göstərir.Azərbaycan ədəbiyyatında XX əsrin romantizmi və realizmi qarışılıqlı ədəbi təsir və əlaqədə inkişaf edirlər”. (2,240) Romantizmin Azərbaycanda inkişafı dövrü həm də milli mübarizənin kəskinləşdiyi bir mərhələ idi.Qərbləşmə artıq nicat yolu yox, həm də özgələşmə problemi idi.Milli idealların təbliği üçün romantizm yüksək bir tribunaya çevrilmişdi. Azərbaycan romantizmində ilk yerdə milli inkişaf və onunla ziddiyyət təşkil edən hadisələr gəlsə də, sinfi ziddiyyətlər də kənarda qalmamışdır.Hətta Azərbaycan romantikləri bu mövzuda əsərlər də yazırdılar; (Hüseyn Cavidin “Məsud və Şəfiqə”si, “Şeyda”sı kimi). “Bu elə bir dövr idi ki, hər kəsin ki, xalq üçün döyünən qəlbi var idi, onun imkanı yox idi, hər kəsin ki səlahiyyəti, ixtiyarı var idi, onda da xalqa yanan ürək yox idi”.(1, 205)Romantiklərin sinfi baxışı da bu yöndə, yəni xalqa və millətə kimin faydalı olub-olmamasının dəyərləndirməsi istiqamətində idi. XX əsrin yeni kontekst şərtləri – siyasi-ideoloji mübarizələr, Birinci Dünya Müharibəsi və inqilablar, elmi kəşflərin və bir sıra fəlsəfi, bioloji nəzəriyyələrin meydana gəlməsi Azərbaycan romantizminin yeni keyfiyyətlər qazanmasına öz təsirini göstərdi. Bu mərhələdə tarixə və müasir cəmiyyətə daha analitik münasibət formalaşdı.Ədəbi ənənələrin də yenidən dəyərləndirilməsi, qiymətli olanın qorunub saxlanması cəhdi gücləndi.Osmanlı ədəbiyyatında, xüsusən də N.Kamal yaradıcılığında özünü göstərən “sosial təsəvvüf” Azərbaycan romantizmində inkişaf etdirilərək neosufizm hadisəsi kimi gerçəkləşdi. Neosufizmin romantizmdə təzahürü bu cərəyanın ideya-bədii strukturundakı spesifik cəhətləri daha da inkişaf etdirdi. Nəticə olaraq belə qənaətə gəlirik ki, müqayisələrdə müəyyənləşən özünəməxsusluqlar Azərbaycan romantizmindən ayrıca bir mərhələ və dünya romantizminin özünəməxsus bir modeli kimi bəhs etməyə əsas verir.
QAYNAQLAR 1. Cəfərov M.C.. Sənət yollarında. Bakı, Gənclik, 1975. 2. Qarayev Y. V. Realizm, sənət və həqiqət. Bakı, “Elm”, 1980 3. Литература Казахстана. Энциклопедический справочник. Издательство “Аруна”, Алматы, 2010. 4. Романтизм — Википедияru.wikipedia.org/wiki/Романтик 5. Romantizm (Çoşumculuk) Edebiyat Akımı Özellikleri Temsilcileri www.turkedebiyati.org/edebiyat_akimlari/romantizm.html 6. Татарская литература - это... Что такое Татарская литература?dic.academic.ru/dic.nsf/enc_literature/4494/Татарская I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
260
Vilayət Cəfərov, fil.ü.e.d., prof. AMEA akad. Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu Ərəb filologiyası şöbəsinin müdiri
ƏRƏB ŞEİRİNDƏ QƏHRƏMAN TÜRK ƏSGƏRİNİN TƏRƏNNÜMÜ Məlum olduğu kimi, ərəb xilafəti Abbasilərin (750-1258) monqollar tərəfindən süquta uğradılmasından sonra özünün təqribən 5-6 əsrlik bir dövrdəki möhtəşəm əzəmətini əbədilik itirdi və ərəblər XIII əsrdən etibarən Birinci dünya müharibəsinin sonlarına qədər-təqribən 7 əsr ərzindən əvvəlcə monqol və səlcuqların sonra isə XV əsrdən türklərin tabeçiliyində qaldılar. Ərəb ədəbiyyatşünasları bu 7 əsrlik bir dövrü “Asr əl-İnhitat” (“Enmə, tənəzzül əsri”) adlandırmışlar. XIX əsr isə ərəb ədəbiyyatına “Asr ən-nahda” (“Dirçəliş əsri”) kimi daxil olmuşdur. Ədalət naminə demək lazımdır ki, bu dirçəliş əsrində ərəb ədəbi mühiti dünya ədəbiyyatı ailəsinə elə simalar bəxş etmişdir ki, onları sadalamaqla qurtarmaz. Əsasən, Misirdə kök salmış bu dirçəlişi ərəb ədəbiyyatşünasları Napoleon Bonopartın XIX əsrin əvvəllərində Misirə ekspedisiyası ilə
əlaqələndirsələr də orada dirçəliş XIX əsrin ortalarından etibarən özünü büruzə vermişdir. Digər bir ərəb ölkəsi İraqda isə bu nehzətin bünövrəsini həmin əsrin ikinci yarısında türk valisi Əhməd Midhət paşa qoymuşdur. Biz bu məqalədə türk əsgərinin Osmanlı-Avropa ölkələri arasında gedən müharibələrdə göstərdikləri igidliklərin ərəb şerində vəsfinə, tərənnümünə keçməzdən əvvəl bu türk oğlunun İraqdakı misilsiz islahatları barədə bir qədər əhatəli danışmaq istəyirik. Çünki Əhməd Midhət paşanın İraqdakı islahatları əsasən ərəb dilli mənbələrdə daha əhatəli işıqlandırılmışdır ki, bundan isə demək olar ki, türk dünyası o qədər də geniş məlumata malik olmamışdır. Keçmiş Almaniya kansleri Bismarkın “Əsrin ən böyük adamı” adlandırdığı türk valisi Əhməd Midhət paşa İraqda XIX əsrin ikinci yarısında, daha doğrusu 1869-cu ildən 1872-ci ilə qədər cəmisi üç il hakimiyyətdə olmuşdur. Bu müddətdə o, İraqın iqtisadi, ədəbi-mədəni həyatında elə quruculuq işləri aparmışdır ki, onları bir-iki cümlə ilə əhatə etmək çox çətindir. Deməliyik ki, bu barədə ayrıca bir tədqiqat əsəri yazmaq mümkündür. Qeyd etmək lazımdır ki, Əhməd Midhət paşa İraqa gəlməzdən öncə bu ölkənin ictimai, iqtisadi, ədəbi-mədəni həyatı ilə əhatəli tanış olur və orada zəruri islahat işləri aparmaq üçün İstanbuldan özü ilə çoxsaylı mühəndislər ordusu gətirir və ölkədə apardığı quruculuq işlərində bu kadrların əməyindən və biliyindən məharətlə istifadə edir. Məsələn, o, üç il ərzində Bəsrədə nəhəng gəmi tərsanəsi zavodu tikdirir; dövlətin hesabında olan əkinə yararlı torpaqları ucuz qiymətə əhaliyə paylayır; Bağdadda küçə və parklar saldırır; Bağdadla Kazımiyyə arasında olan, ərəblərin “tram yolu” adını verdikləri 12 km uzunluğunda olan yola daş döşətdirir və faytonların bu yolda fasiləsiz işləməsinə şərait yaradır, ölkədə səhiyyənin, tədrisin inkişafına qayğı göstərir. Ən başlıcası isə Bağdadda o dövr üçün olduqca müasir hesab edilən “əz-Zourə” adında bir vilayət mətbəəsinin əsasını qoyur. O vaxta qədər İraqda kitab, qəzet, jurnal çap etmək üçün belə bir mətbəə yox idi, çap olunan qəzet, kitab, jurnal və s. Türkiyədən gətirilirdi. Midhət paşa 1869-cu ildən “əz-Zourə” mətbəəsində “əz-Zourə” adında həftədə bir dəfə çıxan qəzet buraxdırır. Bağdadın keçmiş adlarından birinin adını daşıyan bu qəzet 8 səhifədən ibarət idi. O, yarısı türk, yarısı da ərəb dilində nəşr olunurdu. Onun türk dilindəki hissəsi əski əlifbada – yəni ərəb hürufatı ilə nəşr olunurdu. Onu da qeyd edək ki, bu qəzet 1869-cu ildən ta 1917-ci ildə ingilislərin İraqı zəbt etməsinə qədər fasiləsiz Bağdadda çap olunmuşdur. Bir faktı da qeyd edək ki, bu qəzet Azərbaycan mətbuatının banisi Həsən bəy Zərdabinin “Əkinçi” qəzetini altı il qabaqlamışdı və çox güman ki, bu qəzetin o dövrdə Azərbaycana da gəlib çıxa bilməsi ehtimalı çox böyük idi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu qəzetin ətrafında həm ərəbcə, həm də türkcə və hər iki dildə sərbəst danışan savadlı gənclər toplaşmışdı. Onlardan biri – sonralar Türkiyənin məşhur yazıçısı olmuş Əhməd Midhət əfəndi – məhz gəncliyində bu qəzetdə müxbirlik etmişdir. Qəzetin rubrikalarına ötəri nəzər salacaq olsaq, deməliyik ki, orada daxili xəbərlərlə yanaşı I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
261 xarici xəbərlər, həmçinin Bağdadda aparılan abadlıq – quruculuq işləri barədə məlumatlar, vali Əhməd Midhət paşanın şərəfinə yazılan təşəkkür tipli yazılar, nəzm və nəsr nümunələri və s. kimi əhalini maarifləndirən yazılar oxucuların çox xoşuna gələn yazılar idi. Orada göstərilirdi ki, əhali qəzetin səhifələrində idarəçilik sistemi barədə öz rəy, təklif və iradlarını da yazıb müvafiq orqanlara çatdıra bilərlər. Bir sözlə, İraq ədəbiyyatşünası Yusif İzzəddinin sözləri ilə desək: “bu qəzet o dövrdə İraq xalqının mənəviyyatını zənginləşdirən bir qəzet idi”. Deməliyik ki, Midhət paşanın o dövrdə İraqda belə böyük nüfuza sahib olması ölkənin şairlərinin şerlərinə də yol tapdı və o dövrün bir sıra tanınmış şairləri Midhət paşanın bu xidmətlərini nəzmə çəkməklə Osmanlı Türkiyəsinə bu cür oğulların böyük ehtiyacı olduğunu şeir dili ilə izhar etdilər. Bütün bunlar isə nəticədə Əhməd Midhət paşa barədə Astanaya saysız donosların axmasına səbəb oldu; guya Əhməd Midhət paşa İraqda dövlətin sərvətini dağıdır. Ona aid olmayan işlərlə məşğul olur, sultanın əmr və göstərişlərinə məhəl qoymur və s. və ilaxır. Bütün bunlar isə sonda sultan Əbdülməcidin Əhməd Midhət paşanı geri çağırması ilə nəticələndi. Ərəb ədəbiyyatşünasları, İraqlı tədqiqatçılar Əhməd Midhət paşanın İraqdakı islahat işləri barədə çox yazmışlar. O ki qaldı türk döyüşçüsünün hünərinin ərəb şerində vəsfinə bu barədə bir qədər geniş danışmağı lazım bilirik. Ümumiyyətlə, götürdükdə demək lazımdır ki, ərəb şairləri XVII əsrdən başlayaraq türk sultanlarını, türk sədri-əzəmlərini bir islam hamiləri, islam mücahidləri, xüsusən də onların Avropada bu dini təbliğ etmələrini böyük bir əzmlə vəsf və tərənnüm etmişlər. Xüsusən də osmanlıların Qərb dövlətləri ilə apardıqları müharibələrdə qazandıqları uğurları ərəb şairləri ümummüsəlman zəfərləri kimi təqdir edib alqışlamışlar. Bu mənada ərəb şairlərinin osmanlıların Rusiya və Bizans ölkələri ilə apardıqları müharibələrə həsr olunmuş şerlərinin məzmununa diqqət yetirsək, onda bu şerlərdə fədakar türk döyüşçüsünün əzminin, hünərinin bədii vəsfi ilə rastlaşarıq. Bu cür şerlərə biz XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərində yaşamış iki məşhur Misir şairinin yaradıcılığında daha çox rast gəlirik. Bu şairlərdən biri XIX əsr ərəb “Nehdət” (“dirçəliş”) poeziyasının banilərindən sayılan Mahmud Sami əl-Barudi * , digəri isə başqa bir misirli şair Əhməd Şouqi idi. Mahmud Sami əl-Barudi türk əsgərinin hünərini, cəsurluğunu hələ bir döyüşçü kimi Osmanlı ordusunun sıralarında türklərlə çiyin-çiyinə Avropa cəbhələrində vuruşduğu zaman müşahidə etmişdi. O, ilk dəfə osmanlıların yunanlarla 1868-ci ildə Krit adası uğrunda apardığı döyüşlərdə adi bir müsəlman əsgəri kimi, 1877-1878-ci illərdəki rus-türk müharibəsində isə bir batalyon komandiri kimi iştirak etmişdir. Mahmud Sami əl-Barudi bu döyüşlərdə türk əsgərinin vətən, torpaq uğrunda necə də fədakarlıqla vuruşduğunu, düşmənin üzərinə necə də pələng kimi cəsarətlə atıldığını öz gözləri ilə görən ilk ərəb əsgəri və ilk ərəb şairi idi. Mahmud Sami əl-Barudi ordudan tərxis olunduqdan sonra, yüksək dövləti vəzifələrdə işlədiyi zaman cəbhə xatirələri ilə bağlı yazdığı qəsidələrdə öz gözləri ilə gördüyü ağır döyüşləri bir daha nəzmin bədii imkanlarından istifadə etməklə yada salmış və həmin döyüşlərdə qəhrəmanlıqla döyüşən türk əsgərinin reallıqlara söykənən bədii obrazını yaratmışdır. Məsələn, o, şerlərinin birində türklərin ruslarla apardığı 1877- 1878-ci il döyüşlərinin birinin real mənzərəsini bir istedadlı rəssam kimi bu cür göz önündə canlandırmışdır: Mən Balkanlardakı cəbhələrdə hara göz gəzdirirdimsə, orada ruslardan başqa qeyri-millət görmürdüm. Onları saymaq mümkün deyildi. Onların bir qismi öldürülmüş, bir qismi pərakəndə şəkildə qaçmağa üz qoymuş, bir qisminin isə əlləri zəncirlənərək əsir alınmışdır. (divan səh. 141) Mahmud Sami əl-Barudinin təsvirini verdiyi bu səhnənin əsil fırça ustaları isə qəhrəman
* Mahmud Samiəl-Barudi (1939-1904) Misirdə imkanlı bir ailədə dünyaya gö çmışdır. Lakin o, 7 yaşına çatanda atası vəfat edir və onu qohumları böyüdüb boya-başa çatdırırlar. O, hərbi məktəbdə oxuyub oranı zabit kimi başa vurur. O, bir sıra döyüşlərdə bir hərbçi kimi vuruşur. Ordudan tərxis olunduqdan sonra bir sıra dövləti vəzifələrdə çalışır və hətta ölkənin baş naziri olur. 1882-ci ildə onun hərbi naziri Ərəbi paşa ölkədə ingilislər əleyhinə üsyan qaldırır. Bu zaman əl- Barudi bu üsyanı təqdir edib alqışlayır. İngilislər onu həbs edib Sərəndib (indikiŞri-Lanka) adasına sürgün edirlər. 17 ildən sonra əl-Barudi gözlərinin nurunu itirmiş halda Qahirəyə qayıdır. O, 1904-cü ildə Qahirədə vəfat edir.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
262 türk əsgərləri, cəsur türk döyüşçüləri idi. Türk əsgərinin cəbhələrdə göstərdiyi igidliklərə həsr olunmuş şerlər sırasında ölümündən bir neçə il qabaq Misirin ədəbi ictimaiyyəti tərəfindən şərəfli bir ada – “Əmir əş-Şüəra” (“Şairlər əmiri”) adına layiq görülmüş Əhməd Şouqinin * qəsidələri də xüsusi əhəmiyyət kəsi edir. Əhməd Şouqinin 1200 səhifədən artıq şerlər divanında türklərə həsr olunmuş bir neçə qəsidəsi öz əksini tapmışdır. Biz bu məqalədə bu şerlərdən yalnız ikisi barədə söhbət açmağı münasib bilmişik. Çünki bu şerlərdə türk əsgərinin mübarizə, döyüşkən obrazı daha qabarıq verilmişdir. Həmin şerlərdən biri “İlə əl-cund əl-Osmani” (“Osmanlı əsgərinə”) digəri isə “Tahiyyətun ilə ət-türk” (“Türkə salam”) adlanır. Əhməd Şouqi öncə haqqında danışdığımız misirli həmyerlisi Mahmud Sami əl-Barudi kimi şəxsən döyüş meydanlarında bir hərbçi kimi iştirak etməsə də, onu türk əsgərinin cəbhələrdəki şücaətləri daima vəcdə gətirərək ilhamlandırmış və nəticədə o, türklərin cəbhə qəhrəmanlıqlarını vəsf və tərənnüm edən bir sıra bədii sənət nümunələri yaratmışdır. Əhməd Şouqi bu nümunələrdə türk döyüşçülərinin qəhrəmanlıqlarının ümumi təsviri ilə yanaşı, eyni zamanda ayrı-ayrı türk əsgərlərinin – məsələn, gənc türk qızı Zeynəbin və ixtiyar türk qocası Əbdüləzəlin simasında ərəb poeziyasına nümunəvi qəhrəman türk döyüşçü obrazlarını gətirmiş və ərəblərə azadlıq uğrunda apardıqları döyüşlərdə gənc türk qızı Zeynəb cəsarəti və qoca Əbdüləzəl qətiyyəti arzulamışdır. Zeynəb kim idi? Bu təbii ki, reallıqdan daha çox, bədii obraz idi. Görəsən, Zeynəbi hansı keyfiyyətlərinə görə Əhməd Şouqi öz şerinə baş qəhrəman seçmişdi? Şerdə nəql olunur ki, Zeynəb bir türk könüllü əsgəri idi. O, vətənin ağır günündə türk gənclərinə qoşulub yunanlarla müharibəyə yollanır. Onların dəstəsi ağır bir döyüşdə itkilərə məruz qalır. Zeynəb bir də baxıb görür ki, meydanda tək qalıb, düşmən əsgərləri isə ona tərəf irəliləyirlər. Bu zaman o, tez-tez yerini dəyişərək düşmən tərəfi çaşdıran atəşlər açır. Düşmən tərəfi isə türklərin hələ döyüş meydanlarında çox olduğunu zənn edib fikirlərini dəyişirlər. Bu zaman digər türk əsgərləri Zeynəbin köməyinə çatıb bu cəsur qızı yunanlara əsir düşməkdən xilas edirlər. O ki qaldı qoca Əbdüləzəl obrazına? Deməliyik ki, bu obraz da özünün müdrik düşüncəsi, yaşlı olmasına baxmayaraq bir gənclik gücü, qüvvəti ilə döyüşlərə qatılması və cəbhədə böyük şücaətlər göstərməsi ilə diqqəti cəlb edir. Məsələn, o da türk əsgərinə özünün döyüş təcrübəsini öyrətmək dar ayaqda onlara həyan olmaq, onlara döyüşkənliyi, cəsurluğun yollarını öyrətmək üçün qılınc-qalxanını, döyüş tüfəngini götürüb illərlə dostluq etdiyi kəhər atına minərək cəbhəyə yollanır. Əbdüləzəl bu minvalla bir sıra döyüşlərdə cəsurluqla vuruşur və gənc əsgərlərə döyüşlərdə həm fiziki, həm də mənəvi dayaq olur, onlarda döyüşkənlik əzmini gücləndirir. Lakin Əhməd Şouqinin mənzum təhkiyəsinə görə düşmənlər döyüşlərin birində Əbdüləzəlin atını vururlar. Əbdüləzəl atın can verdiyini görüb çox məyus olur. Yoldaşları ona: - atı buraxıb özünü qorumağı tövsiyə edirlər. Bu zaman Əbdüləzəl onlara: “Əgər o da döyüşlərdə atı kimi şəhid olarsa, onu atı ilə birgə bir uca təpənin üstündə birgə basdırmalarını” xahiş edir. O, bunu deyib döyüşə atılır, amma çox keçmir ki, düşmənlər onu da vururlar və o da elə atının yanında şəhid olur. Cəbhəçi yoldaşları onun vəsiyyətinə əməl edərək onu atı ilə birgə uca bir təpənin üstündə dəfn edirlər. Əhməd Şouqi şeri çox mənalı bir sonluqla qurtarır: Onlar (Əbdüləzəl və atı) Allah qarşısında qəhrəmanlıqla öldülər. Sanki onlar yerə sancılmış bir bütöv heykəl idilər.
* Əhməd Şouqi (1868-1932) XX əsr ərəb poeziyasının ən məşhur simalarından biridir. Misir xədiv sarayında doğulmuş bu şair bütün ömrünü sarayda keçirmişdir. O, bir sıra beynəlxalq görüşlərdə Misiri rəsmi dövlət nümayəndəsi kimi təmsil etmişdir. Məsələn, o, 1896-cı ildə dünya şərqşünaslarının Cenevrədə keçirilən I qurultayında Misir hökuməti adından dünya şərqşünaslarını təbrik etmiş və konfransa ünvanladığı məşhur bir tarixi qəsidəsini ərəb dilində oxumuşdur. Həmin konfransda irəlidə haqqında danışdığımız türk yazıçısı Əhməd Midhət əfəndi də iştirak etmişdir. İngilislər Əhməd Şouqini türklərə bəslədiyi rəğbətə görə Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində İspaniyaya sürgün etmişlər. O, altı il Barselona şəhərində sürgün həyatı keçirdikdən sonra Qahirəyə qayıtmışdır. Əhməd Şouqi sürgündən qayıtdıqdan sonra da əvvəlki əzm və ehtirasla yaradıcılığını davam etdirmişdir. Onun sürgündə yazdığı çoxsaylı qəsidələri tədqiqatçıların əsas diqqətini özünə çəkən qəsidələrdəndir. Əhməd Şouqi ərəb ədəbiyyatında, həmçinin bir dramaturq kimi də çox məşhurdur. Onun nəzm və nəsrlə yazılmış 10-a qədər dram əsəri də mövcuddur ki, onların bəziləri vaxtilə Qahirədə səhnələşdirilərək Misir artistləri tərəfindən oynanılmışdır. Əhməd Şouqi 1932-ci ildə Qahirədə vəfat etmişdir.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
263 Burada adamın yadına Ukrayna şairi T.Q.Şevçenkonun “Vəsiyyət” şerindən aşağıdakı misralar düşür: Öləndə məni siz dəfn edərsiniz Əziz Ukraynanın geniş çölündə Elə bir yerdə ki. ucsuz-bucaqsız Tarlalar görünsün qəbrim önündə Bu şerdə diqqətçəkən məqamlardan biri də Əhməd Şouqinin türkün psixologiyasına dərindən bələd olması və bu psixologiyanı şerində ilkin olaraq nümunəvi bir adət-ənənə kimi təcəssüm etdirməsidir. Bu ixtiyar türk Əbdüləzəlin onu neçə-neçə ağır döyüşlərdən sağ-salamat qurtaran atına bəslədiyi sevgi, məhəbbətlə bağlıdır. Qoca türk istəmir ki, onun illərlə yaxın dostu, xilaskarı olan bu atın cəsədi çöllərdə qalıb qurda, quşa yem olsun. Ona görə də dostlarına vəsiyyət edir ki, onu atının cəsədi ilə birgə uca bir nöqtədə dəfn etsinlər ki, onları hər yerdən görmək mümkün olsun. Əhməd Şouqi isə bu fikri nəzmə çəkməklə bildirir ki, bu cür insanların məkanı həmişə ülvilik, ucalıq olmalıdır. Buonungəldiyiqənaət,çıxardığınəticədir.
ƏDƏBIYYAT 1. Əhməd Şouqi. Divan, 4 əsza, Beyrut, 1986 2. Əl-Barudi, Divan, 4 mücəlləd, Beyrut, 1992 3. Məkanisi, O.Q., as-Sirəl-ərəbifi-l-Futuhat, Dubay. 1996 4. Şouqi , D., Dirasatfi-ş-şer. Qahirə, 1959 5. Əl-Bəhravi, Ş.Muxtarat əş-şer əl-ərəbi əl-hədis fi Msır, Qahirə, 2005.
Almaz Ülvi (Binnatova), fil.ü.e.d. AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu “Azərbaycan-Türkmənistan-Özbəkistan ədəbi əlaqələri” şöbəsinin müdiri almazulvi1960@mail.ru
ƏLİŞIR NƏVAİ. “MƏCALİS ÜN-NƏFAİS”– HERAT TƏZKİRƏÇİLİK MƏKTƏBİNİN ÜÇÜNCÜ ƏSƏRİ Dahi Əlişir Nəvainin XV əsr özbək elmi nəsrinin klassik əsəri sayılan “Məcalis ün-nəfais”i (“Nəfislər məclisi”, 1490-91; 1497-98 illərdə yazılıb) (6) türk dilində yazılmış ilk təzkirə nümunəsidir. Əsər Həzrəti Xaqan Şahruh Mirzənin şahlıq dövründən başlayaraq müəllifin öz yaşadığı dövrə qədər Heratda, Xorasanda, Mərvdə, Məşhəddə, Xarəzmdə, Səmərqənddə, Azərbay- canda və digər şəhərlərdə yaşayan, əksəriyyəti də farsca yazan 459 şair və fazil haqqında mükəmməl topludur. “Məcalis ün-nəfais”də məlumatlar illər, çoğrafi məkanlar və səcərəçilik prinsipləri əsasında tərtiblənərək qələmə alınmış, bu əsər artıq o dövrün tam və gerçək ədəbi mənzərəsinin güzgüsü oldu. “Məcalis ün-nəfais”də Türkiyə tədqiqatçısı Kamal Eraslanı tədqiqinə görə, “bunlardan 43 şair türk və ya türkcə şeir söyləyənlərdir (1,29). Ə.Nəvai əsərdə türkcə yazan müəllifləri xüsusi olaraq “şeirlərinin çoxunu və ya türkcə də şeirlər yazar” - deyə təqdim edir. Belə ki, Nəvai bu şairlər haqqında məlumat verərkən, onlardan bəzilərinin türk olduğunu, bəzilərinin də milliyyətini göstərmədən şeir yazdığını qeyd edir. Əvvəldə də qeyd etmişdik, şair Əmir Əlişir Nəvainin tövsiyəsi ilə məşhur ədəbiyyatşünas alim, saray xadimi Əmir Dövlətşah Səmərqəndi “Təzkirət üş-şuəra” (10) təzkirəsini (Herat,1486- 1487) yazdı və burada 155 şair haqqında bioqrafik məlumatlar təqdim olundu. Böyük təsəvvüf şairi, alim, Şeyxülislam Əbdürrəhman Cami (Herat,1487) oğluna dərslik hədiyyəsi olaraq hazırladığı “Baharistan”da (2) Ə.Nəvainin tövsiyəsi ilə şairlərin həyat və yaradıcılığından da bəhs etmişdir. Yeddinci fəsildə 39 şair haqqında məlumat və əsərlərindən I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
264 nümunələrdən ibarətdir. Nəhayət, şairlər haqqında üçüncü təzkirəni, Ə.Ə.Nəvai 1491-92-ci illərdə “Məcalis ün-nəfais” adlı əsəri özü yazdı, 1497-1498 illərdə isə əsəri yenidən təkmilləşdirərək son nöqtəsini qoymuşdur. Beləliklə, bu əsərləri Herat şəhərində yazıldıqları ucun həmin məktəbin təzkirələri adlandıra bilərik. Bu məktəbin əsas təmsilciləri Cami, Dövlətşah və Nəvai olsalar da, göründüyü kimi, ideya məzmun Nəvaiyə məxsus olub. Ona görə də Ə.Ə.Nəvainin Herat təzkirəçilik məktəbinin banisi kimi tarixi missiya daşıdığını da ortaya qoya bilərik. Nəvai ustad, pir dediyi, İran şairi və mutəfəkkiri F.Əttarın islam dunyasında cox məş- Yüklə 2,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|