I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans
Yüklə 2,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
romantikadır, tatlı, esrarlı hayal alemidir. Cavid eserlerinin araştırmacısı M.Əlioğlu, hiçbir zaman birleşe bilmeyen Hayal-Gerçek tasavvurlarını aralarında oluşan uçuruma göre aldanışlar faciası adlandırarak yazıyor: "O şey ki, (maddi-real alem) derk edilir, romantika ve şiiriyetten mahrumdur, o şey ki romantikadır (geçmişle gelecek hakkındaki tasavvurlar) sırlı, derk edilmez ve hayali bir alemdir". Necib Fazıl Kısakürek ve Hüseyin Cavid şiirinin ana hattı her iki dühanın felsefesindeki irfandır. Maalesef, her iki dahinin sufi görüşleri zaman zaman araştırmacıları tarafından farklı açılardan anlatılmıştır. Sufi-irfani şiirlerinde Necip Fazıl Kısakürek yüksek bir aşkı terennüm ederek insan-Allah kavramını ileri sürüyor, zerrede güneş arayarak varlığın bir vücudun vahdetinden oluştuğunu söylüyor. İnsan-Tanrı ilişkisinden bahs eden Mevlana Calaleddin Rumi söylemiştir: İnsan varlıklar içinde Tanrı'nın tüm sıfatlarına mazhar olan yegane varlıktır. O, Tanrı'nın üstürlabıdır. Ulu Tanrı insanı bilgili ve bilen yarattığından insan da kendi varlığının üstürlabında zaman zaman Tanrı'nın tecellisini ve güzelliğini görür. Her şey insandadır. O, Tanrı'nın cemalinin aynasıdır. İnsan büyük bir şeydir ve içinde her şey yazılıdır, fakat karanlıklar ve perdeler onun içerisinde yazılanları oxuya bilmesine engel oluyor. İçerimde koca bir dağ gizlidir,Rüzgar döne döne çıkar mı bilmem.Yarim ince uzun, saz benizlidir,Başımı göğsünde sıkar mı bilmem.Hey… Ne kimsesizdir bu uzun yollar,Gözlerim yollarda birini kollar,Bana kim göklerden bir haber yollar,Gökler susa susa bıkar mı bilmem.İçlensem, içlensem bir hayal kursam,Göklere yaslanıp çığlık savursam,İçimdeki dağı dağlara vursam,Bu vuruş gönlümü yıkar mı bilmem. Cavid şiirində aşk gerçekliğin, bütün yaranmışların amacı, manası ve iç içeriğidir. Aşk dünyayı, kendini ve hayat gerçeğini idrak etmek aracıdır. Nerədə parlasa həqq, şərəf, vicdan, İyilik, doğruluq, gözəllik inan,
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
339 Orada var sevgi, orda var iman, Orda var, şübhəsiz, böyük yaradan. Ayna sufilerin varlık konusu veya varoluşun aşamalarını anlatırken en çok kullandıkları mecazi terimlerdendir. Sufiler aynaya yaradılışı özünde gizlede bilen özel anlam vererek varlık mertebelerinin geçişini sağlayan araç ve ilham kaynağı olarak da göstermişlerdir. Alem aynadır ve her zerrede yüzlerce güneş parlamaktadır; görünen ve görebildiğimiz her şey aynalardan oluşur, onlarda zahir olan ise Hak'tır. Yahut da Hakk'ın nuru ayna, görünenler ise onun tecellisidir. Allah ım, eşyanın hicabındasın! Sensin suda, kuşta, telde ses veren. Nice hasret varsa gıyabındasın; Aynalarda sensin seni gösteren… (Kısakürek1998: 33) İnsan, onun kendisini derk meseleleri Kısaküreyin “Uçurum”, “Aynalar”, “Kaldırımlar” gibi şiirlerindekabarık yansıyor. Çıkamam, aynalar, aynalar zindan. Bakamam, aynada, aynada vicdan; Beni beklemeyin, o bir hevesti; Gelemem, aynalar yolumu kesti. Bu anlamda ayna kalp demektir, Allah'ın iradesi ile büyük keşifler yapan, doğanın karanlık müphem sırlarını açıklığa çıkaran insan bazen kendisini anlamakta acizdir, o kendisi ile karşılaştığı zaman vicdanı ile hesaplaşmakdan çekiniyor. "Ben" felsefesinin önde gelen leytmotiflerinden olan beşeri üzüntü şaire, uzun zaman eşlik ediyor, bu üzüntü onun düşünce sırdaşı, kalbinin hemdemi, yalnızlık azabını unutturan manevi avuntuları, tesellisidir. Genellikle, XX yüzyıl sembolik tasavvuf şiirinde keder idrak ve düşünce belirtisi gibi karakterize ediliyor. O, hayalle gerçek arasında geçilmez, barışmaz teâruzların bedii simgesi olarak değerlendirilmiştir...... Gördüyüm hər müztərib simaya duydum mərhəmət, Yarə həm əğyarə yar oldum da sevdim bir cəhət, Aşina zənn etdiyim hər üzdə heyhat... aqibət, Boş təməllüqdən, riyadan başqa bir şey görmədim. (Cavid 2005) N.Fazıl və H.Cavid derin beşeri üzüntüyü yansıtan eserlerinde bazen hayata karşı, zamanın ve toplumun bir takım istek ve taleplerinə karşı bigane ve çaresizdirler, onlar dönemlerinin acı veızdıraplarından kaçınarak esrarlı ve hayali bir aleme sığınıyorlar. Nesib Göyüşov "Cami ve Fuzuli sanatında irfan" eserinde yazıyor: "Tarihen hep tasavvuf ve irfan aynı zamanda kamusal adaletin bozulmasına karşı bir itiraz sesi olarak hareket etmiştir". Toplumun bir takım kanunları ile tabiaten barışmayan, temiz isteklerinin baş tutmadığını ihtimal ettiğinde, yalnızlığın ağuşuna çekilip kendisinin uğursuz kaderi ve gönül özlemleri ile yalnız kalan, dahili-manevi alemi ile hayattan izole edilen hassas ve necib insanların yaşam dramı Kısakürek yaratıcılığının temel noktalarındandır. Ne kadar ki, insanların içinde şer ve ihanet hakim kesilip, dünya hep itici güçlerin elinde esir olacaktır. Bu zaman, Hobssun söylediği gibi "insan insanın canavarına dönüşecektir". Bu acıdan Necib Fazıl felsefesinde insanın nefsi, nefsin saflaşması, vicdan ve adalet gibi konular dikkat çekicidir. Dövrü için bela saydığı rasizm (ırqçılık), nasizm (aşırı milliyetçilik) ve kommunizme tepki gösteren Necip Fazıl halkının gelecek seadetini onun derin maneviyatı və inamı ile bağlıyordu. İslam deyerlerine sahib çıkmadan türkçülüyü kendi-kendine yetersiz sanıyordu. Türkçülük özlüyünde boş bir kabdr ki, onu İslam gibi güzel akide ile doldurdukda bal küpüne benzer. Dinimize hakaretler edib onu düşüncelerden silmek isteyenler de, İslam adından suiistimal edib menfur niyyetleri için kullananlar da bilsinler ki, İslam progresif dindir. O, insanperverliğin, hakkın ve adaletin simgesidir. Cavidin "Topal Teymur", "Seyavuş" ve "Peygamber" eserleri milli ve dini içeriğine göre, Sovyet yöneticilerini çok meşgul etmiştir. Cavid bu eserlerinde açıkça milli ve dini değerleri savunuyordu. Özellikle, Azerbaycan-Türk insanı XX yüzyılın otuzlu yıllarında sahnelenen «Tolpal Teymur» da Türklüğün genel kahraman tipi Timur'un karakterinden olağanüstü derecede memnun kalmıştır. Çünkü Cavid bu eserde Teymuru Türklüğün ve İslamın büyük bir türk oğlu olarak tarif
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
340 etmiştir. Aynı zamanda, o, bu eserinde Teymurla Yıldırım Beyazıt arasındaki tarihi savaşı sonuncunun dilinden bir tarafın değil, tüm Türk milletinin mağlubiyeti gibi kaleme almıştır. H.Cavid göstermek istemiştir ki, Türk-İslam birliğini içten korusak, başka bir millet onun haklarını gasp edemez. Bunu, sonradan anlayan beynelmilelci Bolşevikler bir yandan bu eserin teatroda sahnelenmesini yasaklamış, diğer yandan «panturanist tiplerini realize etmeye cesaret eden» H.Cavidin aleyhine propaganda yapmaya başlamışlardır. İslam'ın saflaşmasında, dinin muhafaza edilip korunmasında tasavvufun rolü inkar edilemez. Tasavvuf hakkında araştırma yapan bir takım araştırmacılar onu Budizm, Taoizm, rabbanilik ile bağlıyorlardı. Sadece şunu belirtmek gerekir ki, tasavvuf teşekkül tapdığı dönemden itibaren yeknesak (monoton) olarak kalmamış, İslam dininin hakim olduğu bölgelerde yayılarak, aynı zamanda, yerel halkın bakış açısı ile, bazen bu bölgelerdeki İslam öncesi dinlerin etkisi ile de çulğalaşarak yeni tekkelerin, tarikatların teşekkülüne neden olmuştur. Fakat yine de tasavvufu İslam'dan kenar, diğer dinlerin felsefesi ile alakalandırmak yanlıştır. “Batı tefekkürü ve İslan Tasavvufu” kitabında N.Fazıl çok net olaraq Tasavvufun hiç bir yad ünsürlərdən kaynaklanmayarak, onun İslamla iç-içe oluşunu tekraren vurğulayır: “İslam tasavvufu, kendine özgü, Kuran ve sünnet kaynaklıdır. İslami ruh ikliminin su gibi, güneş gibi, ağac gibi ana unsurudur.” (Fazıl 1997: 107). Manevi arınma yolunun - tarikatın şeriattan geçtiğini diğer tasavvuf ehli gibi Kısakürek bir cok eserlerinde defalarca tasdik eder, onaylar. Her iki şairi tasavvuf cameası ile birleştiren ahlaki görüşlerden biri de "manevi yolculuk" meselesidir. Başlangıçtaki yolculuk dünya ve onun işlerinden izole olmakdırsa, sonucda bu vahdetül-vücutta erimektir (fena). Necib Fazıl manevi yolculuk (tarikat) basamaklarını aşağıdaki etaplara ayırır: birinci basamakta dinin tüm dogmalarını kabul eden iman sahipleri yer alıyor. İkinci basamakta ilim ve hikmet sahipleri yer alır ki, ona da marifet ile ulaşılır. Üçüncü basamağa - etapa herkes nail olmuyor, bu basamaka ulaşan arif - Hakkı ve hakikatı yeterince tanıyan marifet sahibidir. Kalbi ve nefsi maddi ihtiraslardan arınmış, bâtınî aydınlıq bulmuş olgun insandır. Hakkı, O'nun mahiyet (zat), sıfat ve hareketini kendi kalp aynasında müşahede eden, kendi cismani varlığını fena etmekle ruhen Hakk'ın varlığında ebediyet kazanan derviştir. Yolçuluk, her zaman düşündüm onu; İçinde bu azğın davet ne demek? Oraya, neredeyse güneşin sonu, Uçmak, kayıb gitmek, kaçıb dönmemek. Derviş gibi, aşık gibi, arif gibi hakikat yollarında sergerden dolaşan şair yüksek bir aşk sayesinde kemale erdirilerek kendi yaratıcısı ile kavuşuyor. Bu aşık kendini tüm kusurlardan, geçici eğilimlerden temizlediğine göre ruhen ve manen erişilmez zirvelere yükseliyor ve nihayet, yaşam faciası ve üzüntüsünden kurtuluyor. Anladım işi, sanat Allahı aramakmış; Marifet bu, gerisi yalnız çelikçomakmış.
Tasavvuf ehlinin Türk edebiyatında, beşeri değerler sisteminde yerini değerlendirmek için XX yüzyılda nemətullahiyye tarikatının takipçisi ve mürşidi, vaktiyle Tahran Üniversitesi'nin psikiyatri bölümü başkanı, sonraları İngiltere'de yaşayan doktor Cavad Nurbaxşın sözleri ile yekun vurmak isterdim: "İnsanlar Allah'a olan düşkünlükleri ile yüksek ahlaki niteliklerini tecessüm ettirirler. Sufiler bilmelidirler ki, onlar modern hayatta yüksek hümanizm ve geleneksel cömertlik mektebinin davamçılarıdırlar. Onlar izin vermemelidirler ki, insanları yüksek başarılara götüren uygarlık insanın en yüksek özelliklerinden biri olan âlicenâplığı imha etsin ". Kaynak: 1. Gölpınarlı Abdulbakı, 100 soruda tasavvuf, İstanbul, Gerçek Yayınevi, 1985. 2. Kısakürek Necib Fazıl, Çile. İstanbul: Büyük doğu yayınları, 2004 3. Kısakürek Necib Fazıl, Editörler Mehmet Nuri Şahin, Mehmet Çetin Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2010. 4. Göyüşov Nəsib, Təsəvvüf anlamları və dərvişlik rəmzləri, Bakı, Tural-Ə, 2001, 1985. 5. Göyüşov Nəsib, Cami və Füzuli sənətində irfan. Orta əsr əlyazmaları və Azərbaycan
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
341 mədəniyyəti tarixi problemləri. IX Respublika elmi konfransının materialları, Bakı, Nurlan, 2004. 6. Əlioğlu Məsud, Hüseyn Cavidin romantizmi, Bakı: Azərnəşr, 1975. 7. Nemətzadə Səbirə, Seyid İmadəddin Nəsiminin dünyagörüşü fəlsəfə tarixinin obyekti kimi, Bakı, Nurlan, 2008 8. Necib Fazıl, Batı Tefekkürü ve İslam Tasavvufu, İstanbul, 1997 9. Нурбахш Джавад, Духовная нишета в суфизме, М., 2000 10. Mevlana, Fihi mafih, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1969 11. Kara Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, İstanbul, Dergah Yayınları, 1995 12. Hüseyn Cavid, Əsərləri, 5 cilddə, III cild,Bakı, 2005
Səriyyə Gündoğdu, fil.ü.f.d., dos. Ofelya Yunusova, dissertant AMEA Şərqşünaslıq İnstitutu Türk filologiyası şöbəsi seriyye@yahoo.com Modernist yazıçı Ədalət Ağaoğlunun hekayələrində sosial problemlər Türk ədəbiyyatında sosial məsələləri modernizm cərəyanı içində əsərlərində müvəffəqiyyətlə işləyən qadın yazıçılardandır. Yazı həyatına Türkiyədə tənqidi-realizmin inkişaf etdiyi bir dövrdə başlamışdır. Populist ədəbiyyata qarşı çıxan Ədalət Ağaoğlu bunu roman və hekayələrində ciddi şəkildə tənqid edir. Ədalət Ağaoğlu hekayə yazarlığına Said Faiqdən təsirlənərək başlar və onu özünə ustad bilir. Romanları ilə tanınan Ədalət Ağaoğlu hekayələrində əsasən cəmiyyətdə baş verən qüsurları hicv edərək yazan yazıçı, sənətkarlıq qayğılarını da bir kənara atmaz,qələmə aldığı problemləri estetik bir dillə ifadə edir. Ədalət Ağaoğlunun yazı həyatına atıldığı 1950-ci illərdə Türkiyədəkənddən şəhərə böyük bir axının olduğu dövrdür. Bu sosial dəyişik özü ilə birlikdə çox böyük problemlər də gətirir. Sosiologları düşündürdüyü qədər bu mövzu dövrün yazıçılarını da, o cümlədən Ədalət Ağaoğlunu da düşündürür. O, xalqın taleyi və müqəddəratı ilə bağlı məsələləri vətəndaşlıq yanğısı ilə əsərlərində əks etdirmişdir. “Yan qapı”, “Çınlam” adlı əsərlərində bu məsələlərə toxunur.Tənqidi- realizmi ədəbiyyatdan ayırmayan Ə.Ağaoğlu, qətiyyətlə kənd həyatını deyil, şəhərdən bəhs edir. Kənd və vilayətlərdən gələnlərin böyük şəhərlərin ücra səmtlərində yerləşmələrini, istər öz həyatlarında, istərsə də şəhər insanının həyatında meydana gələn dəyişmələri ələ alır. Ə.Ağaoğlu eyni zamanda bir qadındır. O Türkiyədə qadının sosial həyatdakı mövqeyini də tənqid edir. Bu məsələni istər romanlarında, istərsə də hekayələrində mükəmməl bir şəkildə dilə gətirir. “Özgürlükçü” adlı hekayəsində məhz bu məsələnin üzərində duraraq qadının gündəlik həyatdakı yerini göstərir. O bunu cəmiyyətdə mühüm yer tutan bir politikaçının ifadələri və davranışları ilə dilə gətirir. Bununla yanaşı Ə.Ağaoğlu cəmiyyətdə ədalətsizliyi, rüşvəti, birokratik əngəlləri və s. bu kimi sosial məsələləri hiciv və ironi ilə “Yüksək gərilim” adlı hekayəsində anladır. Xalqın düşdüyü səfaləti, ədalətsiz məmurları Sen ey kutsal işik” (Sən ey müqəddəs işıq) adlı hekayəsində tənqidi-realist bir dillə oxucusuna çatdırır. Ə Ağaoğlu roman və hekayələrində ələ aldığı mövzuları qabarıq verirkən dil və üslub xüsusiyyətlərini də untmamış bu mənada yüksək sənətkarlıq sərgiləmişdir. Məqalədə, bütün bu məsələlər ayrıntılı bir şəkildə işlənərək Ə.Ağaoğlunun bir modernis yazıçı olaraq türk ədəbiyyatındakı yeri müəyyənləşdiriləcək.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
342
Afina Məmmədli (Barmanbay), fil.ü.f.d. Qafqaz Üniversiteti afina@mynet.com
“AZƏRBAYCAN YURT BİLGİSİ” DƏRGİSİNDƏ TÜRK XALQLARININ AZADLIQ MÜBARİZƏSİNİN BƏDİİ ƏKSİ Bolşevik inqilabından sonra rus aristokratları da daxil olmaq üzrə, Rusiya hakimiyyəti altındakı xalqların xarici ölkələrə, əsasən də Türkiyəyə ziyalı axını başladı. Mühacirlər mücadilələrini davam etdirərək İstanbulda öz mətbuat orqanlarını yaradıb nəşrlərə başladılar. Lakin 30-cu illərdən etibarən Sovetlərin Türkiyəyə təzyiqləri nəticəsində başda siyasi mətbuat orqanları olmaq üzrə, bu qəzet və dərgilər bağlanmağa başlanır, mühacirlərin əksəriyyəti Türkiyəni də tərk edib Avropaya köçməyə məcbur qalır. Bu illerde çox ağır şərtlər altında nəşr olunmağa başlayan “ Azərbaycan Yurt Bilgisi” dərgisi də hər nə qədər birbaşa siyasətə qarışmasa da, 3 il sonra nəşri dayandırılır. Dərgi Türk xalqlarında yaranmış olan milli-mənəvi boşluğu bu qısa müddət içində elə bir şəkildə doldurur ki, bunun təsiri və əhəmiyyəti daimi olur. Bu baxımdan “Azərbaycan Yurt Bilgisi” dərgisi bugün də aktuallığını qoruyaraq türk xalqlarının ədəbi fikir tarixində çox önəmli yerə sahibdir. Türk xalqlarının Sovetlərdən mühacirət etmiş ziyalı təbəqəsini öz ətrafında birləşdirən “Azərbaycan Yurt Bilgisi” dərgisinin müdiri Prof. Dr. Əhməd Cəfəroğlu, redaksiya heyəti üzvləri Prof. Dr. Fuad Köprülüzadə, Prof. Dr. Zəki Vəlidi kimi isimlərdi. Dərgidə türk xalqlarının bir çox nümayəndələrinin yazıları çıxırdı. Milləti millət yapan onun milli-mənəvi dəyərləridir. “Azərbaycan Yurt Bilgisi” dərgisi də Türk xalqlarının dil, ədəbiyyat, folklor, tarix, coğrafiya, etnoqrafiya, musiqi, teoloji kimi milli-mənəvi dəyərlərini tədqiq edərək, onları elmi və ədəbi yöndən ortaq dəyərlər kimi təqdim etmişdir. Ədəbiyyatla əlaqəli yazıların böyük əksəriyyəti Azərbaycan ədəbiyyatına həsr edilmiş, digər bütün mövzular kimi, bu mövzu da ümumtürk nöqteyi-nəzərindən araşdırılmışdır. Biz məqaləmizdə türk xalqlarının ədəbiyyatında azadlıq mübarizəsinin əksini “Türk qövmlərinin xalq ədəbiyyatında rus istilasının inikası” və “Azəri ədəbiyyatında istiqlal mücadiləsinin izləri” başlıqlari altında toplanmış 8 ədəd yazı üzərindən araşdırmağa çalışdıq. Bu silsilə yazılardakı qırğız, yakut, altay, başqırd, qazax, özbək, türkmən, noqay, Azərbaycan türkləri, Krım və Kazan tatarlarının ədəbiyyatlarından çox sayıda ədəbi örnəklər var. Bu müxtəlif türk ləhçələrindəki şeir parçalarının ortaq xüsusiyyəti rus işğalcılığına qarşı nifrət və azadlıq mücahidlərinə qarşı sevgi və rəğbətdir. Məqaləmizdə bu yazılardakı Türk xalqlarının ortaq milli- mənəvi dəyərlərinin tədqiqi, təbliği və işlənmə şəkli bugünümüzlə əlaqəli şəkildə araşdırılacaqdır.
Aynur Xəlilova, fil.ü.f.d. AMEA Nizami adma Ədəbiyyat İnstitutu aynur.xalilova@rambler.ru
FƏRMAN KƏRİMZADƏNİN YARADICILIĞINDA DAĞ VƏ RƏNG SİMVOLİKASI Azərbaycan yazılı epik ənənəsində folklordan bəhrələnmənin maraqlı istiqamətlərindən biri folklor stixiyasınm müxtəlif qatlarını əhatə edən simvollardan istifadədir. Türk etnosuna aid simvol sistemi onun etnopsixoloji xüsusiyyətləri və dünyagörüş sistemi ilə bağlı olub əski və çağdaş yaşam və düşüncə tərzində, etnik mədəniyyətində öz əksini tapmışdır. Bu kontekstdə Azərbaycan nəsrində simvollardan istifadə onun, həm də, milliliyindən xəbər verir. Yaradıcılığında simvollara müraciət edən yazıçılarımızdan biri də görkəmli nasirimiz Fərman Kərimzadə olmuşdur. Onun qüdrətli sərkərdə-hökmdar Şah İsmayıl Xətaiyə həsr etdiyi “Xudafərin körpüsü” dilogiyasmda dağ simvol kimi alınaraq əsərin əsas məramının ortaya qoyulmasını
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
343 şərtləndirmişdir. Ümumiyyətlə, dilogiyada təbiətin bədii təsviri təkcə peyzaj xarakteri daşımır. Təbiət burada estetik kateqoriya olmaqdan daha çox qəhrəmanın daxili-psixoloji yaşantılarının açılmasına xidmət edir. Məsələn, durna qatarının timsalında təbiət atributunun lirik-psixoloji səpgidə təsvir-təqdimində ana ilə oğulun daxili-psixoloji vəziyyəti aşkarlanır. Əsərdə yazıçı gələcək qəhrəmanının psixoloji portretini yaratmaq, xarakterini açmaq üçün dağ simvolundan istifadə etmişdir. Bu kontekstdə yeddi yaşına qədəm qoymuş İsmayılın düşüncəsinə uzaqdan seyr etdiyi Savalan dağının emosional təsiri və bu təsirin yaratdığı assosiasiya maraq doğurur: - Ana, Savalanm zirvəsinə çıxsam hara görünər? - Sən ora çıxa bilməzsən, oğlum. Çox ucadı. - De görüm hara görünər? - Haranı görmək istəyirsən, oğlum? - Bu yanda Təbrizi, o yanda Dəmir qapı Dərbəndi... - Niyə ağlayırsan, ana? Qorxursan yıxılam? - Yıxılmağından qorxmuram, oğul. Sənin Savalana çıxmağını gözlərimin qabağına gətirəndə sevindiyimdən ürəyim kövrəldi... ...Günəş əyilmişdi. Aşağıdakı dərələri, vadiləri, dağları bənövşəyi rəngə çalan kölgə basmışdı. Təkcə qalanın bürclərini və Savalanı günəş işıqlandırırdı. - Ana, mən darıxıram. Niyə burdan çıxıb getmirik? - Hara, oğlum? - Ərdəbilə, evimizə” (2, 11-13). Yaxud: “Savalan nəhəng bir köz dağına dönmüşdü. Hər tərəf axşamın bənövşəyi göy rənginə bürünsə də, Savalan od tutub yanır, günəşi elə bil özündə əks eləyirdi. İndi o, elə bil ikinci bir günəşə dönmüşdü. İsmayıl bu möcüzə qarşısında mat-məəttəl qalmışdı. - Ana, Savalan yanır? - Yanır, bala, yanır. Sən onun üstünə çıxsaydın, gör nə olardı ey. Ona görə ağlayırdım da. - Yox, o, məni yandırmaz. - O yüksəkliyə qalxmaq istəyənlərin çoxu yanıb, oğul. - Məni yandırmaz. Böyüyəndə çıxacam, görüm o niyə belə qırmızıdı... - Ana, Savalana qədər belə gömgöy görünən o dağlar, dərələr, düzənlər ki, var, ora nədir? - Ərdəbil mahalı. - Yox.
- Bəs nədi? - Vətən!” (2, 67). Göründüyü kimi, qəhrəmanda mənəvi-assosiativ düşüncələr yaradan Savalan dağı burada təbiət atributu olmaqdan daha çox mübarizə, qurtuluş və azadlıq simvolu kimi alınmışdır. Onun obrazda yaratdığı hissi-emosional təsir də məhz sözügedən məzmunla bağlıdır. Zaman keçəcək, İsmayıl Şah İsmayıl kimi Savalanın zirvəsini fəth edəcək, Savalanla Ağrını müqayisə edəcəkdi: “Bu dağlar heç bir-birinə bənzəmir. Amma hər ikisində necə də ilahi əzəmət var, qürur var. Aşağıdakı bağçadakı ağacın üstünə elə bil qızıl səpmişdilər... Axşam sərinliyi düşürdü. Amma Ağrı dağının zirvəsi qızarmır, göyərirdi. Qar örtüyü göy rəngə çalır, buludlar qızarırdı. Qara Quzeyin üstündə isə işıqsız ay ağ ləkə kimi səmaya yapışmışdı. Əbdi bəy onun fikrə getdiyini görüb Hüseyn bəy Lələyə işarə elədi və yaxınlaşdı: - Mürşidi-kamilim, bizim bu mahalda sizi qəmləndirən nədi? - Heç. - Şah İsmayıl gec cavab verdi. Sonra aram-aram danışmağa başladı: - Əbdi bəy, insan xilqəti qəribədi. Bütün əzablara dözür. Hər dərdi yadından çıxarır. Amma dağ dözmür. Adına Ağrı deyirlər. Dağ da ağrı çəkərmiş. - Bu fani dünyada hər şey müvəqqətidi. İnsan da, dağ-daş da. - Yox, ağrı çəkən dağ müvəqqəti ola bilməz... Əbdi bəy, bu mahallar gözəldir, bərəkətlidir. Amma başıbəlalı torpağa oxşayır. Möhkəm dayanın. Bir qala da tikdirirəm. Adını Rəvan qoymuşam. Qoy bu mahalda işlər rəvan getsin” (3, 130). |