I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans
Yüklə 2,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ədəbiyyatı xəzinəsinə daxil olmuşdur. Türk xalqlarının folklor nümunələrinə verilən yüksək qiymət ilk öncə onun bir hikmət xəzinəsi olmasından, əxlaqi dəyərləri, mənəvi ucalığı tərənnüm edən, xüsusilə insanın daxili təkümülünə aparıb çıxaran keyfiyyətləri aşılayan dərin məzmun özəllikləri ilə seçilməsindən irəli gəlir. Türk xalqlarının əski inanclarının, kult anlayışının, şamanizmin izlərini hələ islamiyyətdən öncə yaranmış ədəbi nümunələrdə, yəni daha çox şifahi xalq ədəbiyyatı örnəklərində, xüsusilə də qədim dastanlarda çox aydın şəkildə görmək olur. Qədim türk dastanlarının əsas qaynağı olan xalq hikməti, bu dastanlarda sabitləşib möhkəmlənmiş şifahi yaradıcılıq nümunələrinin mövzu, motiv və ideya istiqamətləri təbii olaraq, ədəbiyyatın sonrakı inkişaf mərhələlərində də bu və ya digər şəkildə təcəssümünü tapmış, yazılı ədəbi nümunələrimizin istinad etdiyi zəngin mənbələrdən biri olmuşdur. Bunu XIII əsr türk şeirinin aparıcı simalarından olan Hacı Vəli Bektaşi yaradıcılığında da izləyə bilərik. Hacı Vəli Bektaşi “Vilayətnamə”sindəki hekayət və rəvayətlər, eləcə də sufi şairin öz qələm məhsullarının araşdırılması bir daha göstərir ki, XIII əsr türk şeirində həm islamdan öncəki əski türk inancları öz izlərini qoruyub saxlamış, həm də şifahi xalq ədəbiyyatının güclü təsiri olmuşdur.
Xalidə Quliyeva-Qafqazlı, fil.ü.f.d. AMEA akad. Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu Türk xalqlarının ədəbiyyatı və folkloru şöbəsinin müdiri mehivaqo@mail.ru
PROF. M.FAHRETTİN KIRZIOĞLUNUN MUSTAFA KAMAL PAŞANIN QARS SƏFƏRİ HAQQINDA BƏZİ XATİRƏLƏRİ Türkiyənin paytaxtı Ankara şəhərində “Türk Dili” adlı aylıq Dil və Ədəbiyyat” jurnalı nəşr olunur. Jurnalın 1 noyabr 1965-ci il, XV cild, 170-ci nömrəsindəki dərc olunmuş məqalələr məhz Atatürkün şəxsiyyəti, fəaliyyəti ilə əlaqədar olan çox maraqlı, dəyərli mövzulara həsr olunmuşdur. Məqalələr toplusu “Atatürkün gəncliyə səslənişi”, “Atatürkün öyrətmənlərə səslənişi” 1 , “Milli Təhsil qurultayını açarkən” 2 , “Konyada öyrətmənlərlə bir görüş” 3 adlı məruzə və çıxışların mətni ilə başlayır. Atatürkün fəaliyyətilə əlaqədar olan yazılardan sonra jurnalda o dövrdə Türkiyə respublikasının Prezidenti olan Camal Gurselin təbrik məktubu çap olunmuşdu. O, təbrik məktubunda yazmışdır: “Türk Dil Qurumunun nəşr etməkdə olduğu “Türk Dili Dərgisi”nin noyabr nömrəsini qurucusu Atatürkə ayırmış olduğunu böyük məmnunluqla öyrəndim. Dillərin ən zənginlərindən biri olan Türk dilinin əsl gözəlliyinə qovuşması… əziz Atatürkün dil islahatında nail olduğu əsas məqsədlərindəndir. Türk Dil Qurumunun 33 ildən bəri bu yolda gördüyü işlər tərifə layiqdir. Fəqət əsla kafi deyildir. Ziyalılarımızın, mətbuatımızın, yazıçılarımızın və bütün dövlət təşkilatlarımızın … böyük bir sürətlə müvəffəqiyyətə çatacaqlarına inanıram. Camal Gursel 4 . Jurnalda çap olunan Ənvər Ziya Karalın “Atatürk və tarix”, Məlahat Özgünün “Atatürk varlığı qarşısında”, Enver Nacı Gökşenin “Qazinin səltənətə ilk zərbəsi” və bir çox başqa maraqlı yazılarla yanaşı Professor M.Fahrettin Kırzıoğlunun “Atatürkün Qarsa gəlişi və Kamalpaşa oyunu”
1 “Hakimiyyəti Milliyyə”, 21 iyul 1921. 2 Yenə orada. 3 Yenə orada, 20 oktyabr 1925. 4 “Türk Dili ve edebiyat dergisi” sayı 170, 1 noyabr 1965, səh. 67. I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
356 adlı məqaləsi də çap olunmuşdu. Atatürkün Qarsa səfərilə əlaqədar olan bu yazıdan bəhs edərkən qeyd edək ki, bu maraqlı məqalənin müəllifi M.Fəxrəddin Kırzıoğlunun özü də Qarslıdır. O, 1917- ci ilin martında Qarsın Susuz bölgəsinin Mamaş (yeni adı Kırçiçəyi) kəndində anadan olmuşdur. Qarsdan bəhs edərkən M.Fəxrəddin Kırzıoğlu yazıb ki bir ucu İran Azərbaycanı Maku sancağına bağlı olan Axıska və Acar sərhəddinə çatan bugünkü Qars Vilayəti bölgəmiz, çox zəngin bir milli folklor ocağımızdır. Atatürkün Qarsa səfərindən bəhs edən M.Fəxrəddin Kırzıoğlu yazır ki, yeni Türkiyənin təməlini qoyan “Yurd-Qurtaran” Atatürkün həyat yoldaşı Lətifə xanımla Qarsa gəlişi Qalanın qurtuluşunun dördüncü ilinə təsadüf edirdi. Bütün xalq Qarsın milli bayramını böyük sevinclə, təmtəraqla keçirməyə hazırlaşırdı. 1924-cü ilin oktyabr ayı demək olar ki, hamı tərəfindən əsl milli bayram, sevincli günlər kimi qeyd edilirdi. Prof. M.Fəxrəddin Kırzıoğlu Qarsın təmtəraqlı günlərini xatırlayaraq məqaləsində yazır ki, o vaxt biz şəhərdəki yeganə məktəb olaraq fəaliyyətə başlayan və qızlar bölümü ayrı olan “Nümunəvi ilk Məktəb”in ikinci sinifinə gedirdik. Bu məktəb 6 sinifli idi və hələ məzun verməmişdi. Bizim sinfi də indiki Kars Stadionu ilə əvvəlki Ziraət bankı binasının önündəki İnönü meydanında təşkil olunmuş təntənəli keçirilən qarşılama mərasiminə apardılar” (səh. 110). “Yurd Qurtaran” Atatürkün Qarsda təntənəli qarşılanmasından bəhs edən M.Fəxrəddin Kırzıoğlu yazır ki, İzmir-Aydından gəlmə “Aydınoğulları” nəslindən olan Cahangiroğlu İbrahim Aydın Bəy, 1921 inqilabından dönərək Qars Bələdiyyə Başqanlığına gətirilmişdir. Onun həyat yoldaşı Ədirnəli Mələk Aydın xanım İstanbul ləhcəsilə danışan, İstanbul xanımları kimi geyinən nümunəvi bir qadın idi. Qatarla Sarıqamışdan Qarsa gələcək Prezident Mustafa Kamal Paşa ilə həyat yoldaşı Lətifə xanımı şəhər əhalisi adından Bələdiyyə Başqanı İbrahim Aydın ilə həyat yoldaşı Mələk xanım qarşılayacaqdı. Qız məktəbinin xanım müəllimləriilə qız məktəblilər də, oğlan uşaqların oxuduğu nümunəvi Məktəbin qarşısında Şərəfli Qonaqlara çiçək dəstələri təqdim etməyə hazırlaşırdılar. Qars Valisi ilə Bələdiyyə Başqanının hazırladığı qarşılama proqramına görə bütün ətraf qəzadan gələn hörmətli şəxslər və türk Ocağı üzvləri də atlı, arabalı və piyada olaraq tədbirə qatılırdılar. Yerli xalı və kilimlərlə bəzədilmiş at və öküz arabaları, al-əlvan rəngli ipək baş örtüsü, çiçəklərlə bəzənmiş atlar, hətta öküzlər tədbirə xüsusi gözəllik verirdi. 3 oktyabr 1924-cü ildə qatarla Ərzurumdan yola çıxıb, ertəsi gün Sarıqamışaçatan Gazi ilə Lətifə xanım hərbçi Ali Sait Paşa və onun həyat yoldaşının müşayiəti ilə 4 oktyabr günortaya doğru Qars stansiyasına çatdılar. Oradan İnönü Meydanına, tədbirin keçiriləcəyi məkana buyurdular. Yollara xalılar döşənmişdi. Prof. M.Fəxrəddin Kırzıoğlu yazır ki, yeni türkiyənin təməlini qoyan “Yurd Qurtaran” Atatürkün Qarsa gəlişi Qalanın Qurtuluşunun IV ilinə təsadüf edirdi. Bütün xalq Qarsın milli bayramını böyük sevinc və təmtəraqla, əsl bayram kimi qeyd edirdilər. Qazi Mustafa Kamal Paşa 4 oktyabr1924-cü il axşam ziyafəti yerli Qarslılar və Köçəri Qarslıların nümayəndələrilə birlikdə keçirildi. Yerli qadınlar məclisdə başörtüsü və yaşmaqlı durarak, bununla Qazi Paşaya hörmət bəslədiklərini sanırdılar. Onların saçları alından yuxarı ikiyə ayrılmış və hörülmüşdü. İrəvan və Gümrüdən gəlmə xanımlar isə alınları kaküllü (telli) və sərbəst oturub görüşürdülər. Bələdiyyə sədrinin həyat yoldaşı Mələk xanımda Lətifə xanım əfəndinin yanında “Lətifeyi Qazi”yə uyğun olan kübar davranışlı idi. Həmin gecə Ali Said Paşa ilə qatara oturub Sarıqamışa qayıdan Qazi Paşa ilə həyat yoldaşı Bəbəkgölü Köşkündə gecələdilər. 5 oktyabrda Ərzuruma doğru yola çıxdılar. “Yurd Qurtaran Atatürk”ün Qarsa gəlişi, oranın ehtiyac və dərdlərini yaxından görməsi, çatışmayan cəhətlərin ortadan qaldırılmasilə nəticələndi. O dövrdə Rəvanla (Yerevan) Gümrüdən gəlmə köçkün Türklər arasında xeyli sayda talanmış, yoxsullaşmış, şəhidlər vermiş insan var idi. Buna baxmayaraq əhali ruhdan düşmürdü. Onlarda haradasa musiqiyə, çalğıya, musiqili teatra bir həvəs var idi. Azərbaycan operettalarından “Arşın Mal Alan” başda olmaqla tamaşalar göstərirdilər. Həmin illərdə hər hansı bir şeir, bir musiqi üzərində cüzi dəyişiklik aparmaqla həmin musiqini başqasının adı ilə ifa etmək bir dəb halını almışdı. Hətta, hələ 1918-ci ilin yayında
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
357 “Yavuz” Zirehli gəmisi ilə Ənvər Paşanın Batuma çıxışı ərəfəsində sözləri Azərbaycan şairi Əhməd Cavada aid olan,
Çırpınırdı Qara Dəniz, Baxıb Türkün bayrağına misraları ilə başlayan marşını Azərbaycanlı Türklər “Ənvər Paşa Marşı” kimi ifa etmişdilər. O dövrdə Rəvan ilə Gümrüdən gəlmə Köçəri Türklər yoxsullaşmış, talanmış və şəhidlər vermiş olmalarına baxmayaraq insanlar arasında musiqiyə, musiqili teatra böyük həvəs vardı. Hətta evlərdə belə Azərbaycan operettalarından Üzeyir Hacıbəyovun əsərləri başda olmaqla tamaşalar oynanırdı. Bütün bu əyləncələrin təşkilatçısı, həvəskarı Gümrünün Molla Musa kəndinin bəylərindən olan Molla Qasım oğlu “Çalğıçı Takî” idi. Öz sənətinin vurğunu olan Takî müxtəlif improvizasiyalar edir, güldürücü tamaşalar göstərirdi. Onun Azərbaycan dilində təşkil etdiyi tamaşalar çoxları tərəfindən böyük maraqla qarşılanırdı. O, 4 oktyabr 1924-cü ildə Kamal Paşanın Qarsa gəlişinə bir marş və tamaşa adapte-improvizə etmişdi. Məqalənin sonunda Prof. M.Fəxrəddin Kırzıoğlu yazır: “Alparslanı, Məlikşahı, Harəzmşah Cəlaləddini, Alaeddin Keyqubadı, Qaraqoyunlu Yusif, Uzun Həsən, Şah İsmayıl, Yavuz, Qanuni və IV Murad kimi “Yurd Quran” və “Yurd Qoruyan” ulu Türk Dövlət Başçılarını zamanında bağrına basan Qars eli, “Yurd Qurtaran” Atatürklə, yeni bir çağın başladığını anlamaqda gecikmədi”... 41 il əvvəl “Lətifə-yi Qazi”nin yanında belə başörtülü, yaşmaqlı duran Yerli Qars Qadınları, bugün qızlarını həkim, müəllim, hüquqşünas... olaraq hər məsləkdə yetişmiş görərək, yanlarında gəzir və artıq çəkinmirlər!” (s. 115) “Yurdu azad edən Atatürk”ün Qarsa gəlişi oranın ehtiyacı və dərdlərini yaxından görməsi, çatışmazlıqların aradan qaldırılması üçün lazımi tədbirlərin görülməsi ilə nəticələndi. Belə ki, bir çox başqa tədbirlərlə yanaşı sahibsiz, yiyəsiz evlər qaçqınlara, köçgünlərə paylandı, ehtiyacı olan əhalinin təhsili, savadlanması üçün görüləcək işlər tezləşdirildi. “Yurd Qurataran” Atatürk əhalinin ehtiyaclarını anlamaqda, yeni bir dövrün başladığını başa düşməkdə gecikmədi.
Xanımzər Kərimova, fil.ü.f.d. AMEA akad. Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu Ərəb filologiyası şöbəsi x.asadova@hotmail.com
ƏT-TƏNUXİNİN “NİŞVAR ƏL-MUHADARA” ƏSƏRIİDƏ TÜRKLƏR BARƏDƏ HEKAYƏTLƏR Orta yüzilliklərdə ərəb-müsəlman imperiyasında mərkəzi hakimiyyət artıq zəifləməyə baş- lamışdı. Xəlifələr saray çevrilişlərindən özlərini qorumaq, dövlətin təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə o zaman bölgədə öz əsgəri nizam-intizamı, mütəşəkkilliyi, fiziki dözümü, dəyanəti, şücaəti, fədakarlığı və müdrikliyi ilə seçilən türklərin xidmətindən geniş istifadə etməyə başladılar. Məlum olduğu kimi, əməvilərin süqutundan sonra hakimiyyətə gələn abbasilər dövründə (750- 1258) türk-ərəb münasibətləri özünün ən yüksək mərhələsinə qədəm qoymuşdu. Türklərin hərb və siyasət sahəsində qüdrəti özünü açıq şəkildə göstərdi. Məlum olduğu kimi, türklərin İraqa gəlməsi islamın yayıldığı ilk illərə təsadüf edir. Onların ilk dəstələri dörd min gənc döyüşçüdən ibarət idisə, sonralar sayları artaraq böyük rəqəmə çatdı. Əməvilər devrildikdən sonra iranlıların köməyi ilə hakimiyyətə abbasilər gəldilər. Onlar dövlətin formalaşmasında fəal iştirak etdilər. Dövlətin idarə olunmasında ərəblərin rolu zəiflədi. Xəlifə əl-Mötəsimin (xəl.döv. 833-842) hakimiyyəti dövründə farsların güclənməsindən və Bağdad sakinlərinin bir çox dövlət vəzifələrini tutmalarından şikayətçi olmaları ilə bağlı idi. Ərəb olmayan hərbiçilərin onların şəhərində qayda-qanun yaratmaları, şübhəsiz, qürurlarına toxunur narazılıqlarına səbəb olurdu. I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
358 Xəlifə 160 minlik böyük bir nizami ordu saxlayırdı, onların əksəriyyəti müxtəlif bərbər tayfalarından, IX yüzilliyin II yarısından sonra isə bölgədə öz qorxmazlığı, cəsurluğu və döyüşkənliyi ilə seçilən türk tayfalarından ibarət idi. Xəlifə əl-Mötəsim türklərdən “təşkil“ olunmuş ordusunu güclü saxlamaq, onları təsirlərdən qorumaq məqsədilə yerli qadınlarla evlənməyə qoymurdu. O, türklərin evlənmələri üçün pul müqabilində Türküstandan türk qızları alıb gətirmək barədə xüsusi fərman vermişdi”. Qeyd edək ki, Ət-Tənuxinin“Nişvar əl-muhadara” əsərinə daxil olan hekayətlərin bəzisində baş verən əhvalatlarda türklərin adları tez-tez hallanır. Hekayətin birində deyilir: Bu əhvalatı mənə əl-Əhvaz məhkəməsində qapıçı işləyən Əbu-t-Tayyib Məhəmməd ibn Əhməd ibn Abd əl-Mumin danışıbdır. Onun dediyinə görə, bunu da bir Bağdad dilənçisi söyləyib. Onların başçıları həddindən artıq varlandığı üçün dilənçilikdən əl çəksə də, bu vərdişin incəliklərini başqalarına öyrətməklə məşğul idi. Dilənçi ondan bu var-dövlətin haradan əlinə keçdiyini soruşduqda o, belə cavab verir: − Mən Suriya dini kitablarını oxumaq üçün bu dili öyrəndim. Sonra rahib paltarı geyinərək saysız türk sərkərdələrinin olduğu Səmərraya getdim. Onlardan biri ilə görüşdüm... Və Suriyadakı məşhur monastrın adını çəkərək orada otuz il rahib olduğumu dedim: − Gecə yatmışdım, yuxumda Peyğəmbəri gördüm. O, bizim monastra daxil olaraq məni İslam dinini qəbul etməyə çağırdı. Sonra dedi: − Get filan sərkərdənin yanına, yalnız o Cənnət əhli olduğu üçün İslamı da onun məsləhəti ilə qəbul eylə! Ona görə də İslamı sənin məsləhətinlə qəbul etməyə gəldim. Türk vəcdə gəldi, mən onun qarşısında kəlimeyi-şəhadətimi söylədim. O mənə beş min di- narlıq paltar və pul hədiyyə verdi. Səhəri gün rahib paltarında başqa bir türk sərkərdəsinin yanına gedərək, əvvəlcə, dediklərimi ona da təkrar etdim. Bu türk mənə daha çox hədiyyələr bağışladı. Bu yolla bütün türk sərkərdələrini ziyarət etdim, onlardan əlli min dirhəmdən çox pul toplaya bildim. Bir dəfə növbəti türkü ziyarət etdiyim zaman o, bütün baş sərkərdələri qonaq çağırmışdı. Mən ona öz yuxumu danışdım. Otaqdakıları nəzərdən keçirərkən əvvəllər artıq ziyarət etdiyim türk- ləri orada gördüm. Mən hədiyyəmi aldıqdan sonra çıxdım... Onun qulu məni tutub, birinci ziyarət etdiyim türkün evinə apardı... Bir müddət sonra sərxoş türk gəldi və dedi: − Sən növbə ilə bütün türkləri ələ salıb, onlardan pul toplamaq qərarına gəldin? Məni qorxu hissi götürdü və dedim: − Cənab, mən yalnız kasıb bir dilənçiyəm, bu yolla nə isə bir şey əldə etməyə çalışıram... Nəhayət, çoxlu türk sərkərdələrini evinə dəvət etdi... Ev sahibi – bu məsələni bütünlüklə on- lara danışdı, onlar bir qədər əyləndilər. Mən yenə onlardan xeyli pul əldə etdim. Sonra Bağdada gələrək bu yolla əldə etdiyim bütün pullara torpaq aldım. Bu gün də ondan əldə etdiyim qazancla dolanıram”. Ət-Tənuxinin“Nişvar əl-muhadara” əsərindəki bu hekayətə nəzər yetirdikcə, bir daha türklərin xeyirxah millət olduğunun şahidi oluruq.
Leyla Kərimova, fil.ü.f.d. ADPU, “Türk araşdırmaları” ETL, elmi işçi leylafaiqqizi@box.az
MEHMET AKIF ERSOYUN YARADICILIĞINDA ŞƏRQ VƏ QƏRB QARŞIDURMASININ TƏZAHÜR FORMALARI Mehmet Akif Ersoy Turan dünyasının görkəmli nümayəndələrindən biridir. Onun əsərlərində vətən sevgisi, xalqın problemləri ilə mübarizə, istiqlal duyğuları, milli keçmişə bağlılıq, dini və irqi ayrı-seçkiliyin gətirdiyi ictimai və siyasi çətinliklər və s. məsələlərin əks olunduğunu görmək mümkündür. “İstiqlal marşı şairi” adı ilə anılan Mehmet Akif Ersoyun bədii külliyyatı “Safahat” adlı yedii cildlik kitabda toplanmışdır. Burada şairi narahat edən ictimai-siyasi və milli- mənəvi problemlər öz bədii təzahürünü tapmışdır.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
359 Mehmet Akif Ersoyu narahat edən məsələlər çoxdur. O dövrdə yaşanan çoxsaylı müharibə və qətliyamlara kəskin münasibət şairin əsərlərində nəzmə çəkilirdi. Şairi narahat edən ən mühüm problem isə Şərq və Qərb qarşıdurması idi. Türk gənclərinin əcnəbi dəyərlərə olan meyli, keçmişin unudulması, Avropa dövlətlərinin Türkiyə Cümhuriyyətinə olan marağı Ersoyu olduqca narahat edirdi. Yaşanan Van, Ərzurum qətliyamları, Balkan müharibələri, Çanaqqala müharibəsi, Osmanlı İmperatorluğunun dağılması, Qurtuluş savaşı, Türkiyə Cümhuriyyətinin qurulması onun şahidinə çevrildiyi tarixi hadisələrdir. Bir vətənpərvər şair, mühərrir olaraq, Ersoy vətənin çətin günlərində hər zaman xalqın yanında olmuşdur. Qərb dövlətlərinin məngənəsi altında Şərq dünyasının tənəzzülə dorğu sürüklənməsi, müsəlman birliyinin olmaması, Turan dünyasının məhv olunmasına Avropa dövlətlərinin marağının artması Ersoyun qələmə aldığı mühüm mövzular sırasındadır. Ersoy bəzən bir jurnalist kimi mətbuat səhifələrində, bəzən bədii yaradıcılığında bu problemləri qabardır, müəyyən məqamlarda isə məscid minbərlərində moizə şəklində xalqa çatdırmağa çalışırdı. M.A.Ersoy “İstiqlal marşı” şeiri şeirində yazırdı: Garbın afakını sarmışsa çelik zırhlı duvar, Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Ulusum, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar. “Medeniyyet!” dediğin tek dişi kalmış canavar. Ersoy Qərb dövlətlərinin Türkiyəyə olan marağını qətiyyətlə pisləyirdi. Şairin qənaətinə görə belə məqamlarda xalq birlik olub yadelli işğalçılara qarşı mübarizə aparmalı, vətənin istiqlalı yolunda lazım gələrsə canından və qanından belə keçməyə hazır olmalıdır. Xüsusilə Çanaqqala müharibəsi zamanı birlik və şücaət göstərən qəhrəmanları Ersoy təqdir edirdi. Bununla yanaşı Şərq və türk dövlətlərini yadelli işğalçılara qarşı birlik olmağa çağıran Ersoy insanları vətənpərvər olmağa, əncəbi dəyərlərə üstünlük verməməyə, elm-ürfan sahibi olub Qərb dünyasına qarşı mübarizə aparmağa səslənirdi. Şərq dünyasını bütün zamanlarda mədəniyyətin və elmin beşiyi hesab edən M.A.Ersoy bir gün Şərq dünyasının Qərb dünyası qarşısında mütləq şəkildə qalib olacağına inanırdı.
Maral Yaqubova, fil.ü.f.d. AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu Ədəbiyyat nəzəriyyəsi şöbəsi, böyük elmi işçi yaqubova.maral@mail.ru
İSLAMİYYƏTƏ QƏDƏR TÜRK BƏDİİ NƏSRİ Müasir bədii nəsr strukturu ilə islam öncəsi türk bədii nəsri arasındakı arxitekstual münasibətləri aşkarlamaq nəsrin dinamik janr-forma təkamülündə genetik yaddaşın rolunu təsbit etməkdə, qədim sivilizasiyalar kontekstində türk nəsri anlayışının formalaşa bilmə mexanizmini mahiyyətini anlamaqda xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Türk bədii-estetik düşüncəsinin ilk və sadə ifadə forması olan islam öncəsi ədəbiyyatının bətnində formalaşan nəsrin şifahı və yazılı ədəbiyyat arasında tutduğu mövqeyə münasibət bildirmək, ortaq türk nəsrinin struktur-semantik izahında başlanğıcı müəyyən etmək funksional xarakter daşıyır.Türk bədii nəsrinin mənşəyi və təkamülü ilə bağlı fikirlər mübahisəli xarakter daşıyır. Bugün müasir nəsrin bədii strukturunu ədəbiyyatımızın genetik yaddaşını bilmədən öyrənmək, təhlilə cəlb etmək natamam səciyyə daşıyar. Azərbaycan bədii nəsrinin tarixi başlanğıcını, ilk örnəklərini, struktur elementlərini, ifadə xüsusiyyətlərini öyrənmək ortaq türk dünyagörüşünün kontekstində baş tuta bilər. İslamiyyətə qədər Türk ədəbiyyatı e.ə.IV-III minilliklərdən başlayaraq türklərin islam dinini qəbul etdiyi zamana, yəni XI əsrin ortalarına qədər davam edir. Göytürk yazılı abidələri bu uzun zaman xəttini ədəbiyyat nöqteyi-nəzərindən iki yerə bölür. Abidələrin yaranmasına qədərki dövr şifahi ədəbiyyat mərhələsi kimi xarakterizə edilir. Abidələrdə fikrin yazıya köçürülməsi, maddi hal alması ilə Türk yazılı ədəbiyyatının başlanğıcı qoyulur. Söz yazıda yaşamaq hüququ qazanır, yazı I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
360 sözün daşıyıcısına çevrilir. Yazı sözün yaddaşına dönür, özünəqədərki şifahi sözün “tərzini” müəyyən dərəcədə qoruyub, günümüzə qədər gətirə bilir. İlk yazılı mətnlər, qədim çağlara dair gözümüzlə görmədiyimiz, qulağımızla eşitmədiyimiz hadisələrin yaddaşda yaşamasına zəmanət verdiyi qədər, şifahi nitqdən yazılı nitqə keçidin prinsip və ölçülərini də qoruma potensialına malikdir. Şifahi yolla nəsildən-nəsilə, dönəmdən-dönəmə ötürülən informasiyanın dəyişimə uğraması normal və tez-tez baş verən haldır. Bu yolla yayılan ədəbiyyat da, başlanğıcda ehtiva etdiyi məzmun və formanı dəyişə, yeniləyə, əlavə rəng qata, çəkisini azalda və çoxalda bilir. Yazılar isə daşlaşır, dəyişməz qalır, mənsub olduğu dövrün əsas əlamətlərini, bütövlükdə yazılı nitqin fonetik, leksik, morfoloji-qrammatik, sintaktik-üslubi başlanğıclarının keyfiyyət və kəmiyyət xüsusiyyətlərini günümüzə qədər qoruyub saxlama potensialına malikdir. Elmdə belə bir qənaət formalaşmışdır ki, ilk bədii ifadə forması şeir şəklində olmuşdur.İlkin mərhələdə ədəbiyyat və incəsənət nümunələrində ədəbi növ və janr differensiyasına zəmin yaradacaq fərqlər yox dərəcəsindədir. İbtidai incəsənət konkret ölçü və meyarları olan bədii əsərlərlə təmsil olunmurdu, həmin dövrün əsərlərinin spesifikasını magik, mifoloji, əxlaqi və fantastik elementlər müəyyən edirdi. İncəsənət sinkretik xarakter daşıyırdı. Tədricən sinkretizm zəifləyir, rituallara söykənən, emosiyalar, söz, melodiya və taktların ritmik düzümü ədəbi növ və janr təkamülünün ilkin mənbəyi kimi çıxış edir. Azərbaycan ədəbiyyatında da nəzm və nəsr müqayisəsində nəzmin yaşı və həcmi daha Yüklə 2,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|