I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans



Yüklə 2,74 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə68/88
tarix31.01.2017
ölçüsü2,74 Mb.
#7272
1   ...   64   65   66   67   68   69   70   71   ...   88

ədəbiyyatı xəzinəsinə daxil olmuşdur. Türk xalqlarının folklor nümunələrinə verilən yüksək qiymət 

ilk öncə onun bir hikmət xəzinəsi olmasından, əxlaqi dəyərləri, mənəvi ucalığı tərənnüm edən, 

xüsusilə insanın daxili təkümülünə aparıb çıxaran keyfiyyətləri aşılayan dərin məzmun özəllikləri 

ilə seçilməsindən irəli gəlir. 

Türk xalqlarının əski inanclarının, kult anlayışının, şamanizmin izlərini hələ islamiyyətdən 

öncə yaranmış ədəbi nümunələrdə, yəni daha çox şifahi xalq ədəbiyyatı örnəklərində, xüsusilə də 

qədim dastanlarda çox aydın şəkildə görmək olur. Qədim türk dastanlarının əsas qaynağı olan xalq 

hikməti, bu dastanlarda sabitləşib möhkəmlənmiş şifahi yaradıcılıq nümunələrinin mövzu, motiv və 

ideya istiqamətləri təbii olaraq, ədəbiyyatın sonrakı inkişaf mərhələlərində də bu və ya digər şəkildə 

təcəssümünü tapmış, yazılı ədəbi nümunələrimizin istinad etdiyi zəngin mənbələrdən biri olmuşdur. 

Bunu XIII əsr türk şeirinin aparıcı simalarından olan Hacı Vəli Bektaşi yaradıcılığında da izləyə 

bilərik. Hacı Vəli Bektaşi “Vilayətnamə”sindəki hekayət və rəvayətlər, eləcə də sufi şairin öz qələm 

məhsullarının araşdırılması bir daha göstərir ki, XIII əsr türk şeirində həm islamdan öncəki əski türk 

inancları öz izlərini qoruyub saxlamış, həm də şifahi xalq ədəbiyyatının güclü təsiri olmuşdur. 

 

 



 

 

Xalidə Quliyeva-Qafqazlı, fil.ü.f.d. 



AMEA akad. Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu 

Türk xalqlarının ədəbiyyatı və folkloru şöbəsinin müdiri 

mehivaqo@mail.ru  

 

 



PROF. M.FAHRETTİN KIRZIOĞLUNUN MUSTAFA KAMAL PAŞANIN  

QARS SƏFƏRİ HAQQINDA BƏZİ XATİRƏLƏRİ 

Türkiyənin paytaxtı Ankara şəhərində “Türk Dili” adlı aylıq Dil və Ədəbiyyat” jurnalı nəşr 

olunur. Jurnalın 1 noyabr 1965-ci il, XV cild, 170-ci nömrəsindəki dərc olunmuş məqalələr məhz 

Atatürkün şəxsiyyəti, fəaliyyəti ilə əlaqədar olan çox maraqlı, dəyərli mövzulara həsr olunmuşdur. 

Məqalələr toplusu “Atatürkün gəncliyə səslənişi”, “Atatürkün öyrətmənlərə səslənişi”

1

, “Milli 



Təhsil qurultayını açarkən”

2

, “Konyada öyrətmənlərlə bir görüş”



3

 adlı məruzə və çıxışların mətni ilə 

başlayır. 

Atatürkün fəaliyyətilə əlaqədar olan yazılardan sonra jurnalda o dövrdə Türkiyə 

respublikasının Prezidenti olan Camal Gurselin təbrik məktubu çap olunmuşdu. O, təbrik 

məktubunda yazmışdır: “Türk Dil Qurumunun nəşr etməkdə olduğu “Türk Dili Dərgisi”nin noyabr 

nömrəsini qurucusu Atatürkə ayırmış olduğunu böyük məmnunluqla öyrəndim. Dillərin ən 

zənginlərindən biri olan Türk dilinin əsl gözəlliyinə qovuşması… əziz Atatürkün dil islahatında nail 

olduğu əsas məqsədlərindəndir. Türk Dil Qurumunun 33 ildən bəri bu yolda gördüyü işlər tərifə 

layiqdir. Fəqət əsla kafi deyildir. Ziyalılarımızın, mətbuatımızın, yazıçılarımızın və bütün dövlət 

təşkilatlarımızın … böyük bir sürətlə müvəffəqiyyətə çatacaqlarına inanıram. Camal Gursel

4



Jurnalda çap olunan Ənvər Ziya Karalın “Atatürk və tarix”, Məlahat Özgünün “Atatürk 

varlığı qarşısında”, Enver Nacı Gökşenin “Qazinin səltənətə ilk zərbəsi” və bir çox başqa maraqlı 

yazılarla yanaşı Professor M.Fahrettin Kırzıoğlunun “Atatürkün Qarsa gəlişi və Kamalpaşa oyunu” 

                                                            

1

“Hakimiyyəti Milliyyə”, 21 iyul 1921. 



2

Yenə orada. 

3

 Yenə orada, 20 oktyabr 1925. 



4

 “Türk Dili ve edebiyat dergisi” sayı 170, 1 noyabr 1965, səh. 67. 



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



356

adlı məqaləsi də çap olunmuşdu. Atatürkün Qarsa səfərilə əlaqədar olan bu yazıdan bəhs edərkən 

qeyd edək ki, bu maraqlı məqalənin müəllifi M.Fəxrəddin Kırzıoğlunun özü də Qarslıdır. O, 1917-

ci ilin martında Qarsın Susuz bölgəsinin Mamaş (yeni adı Kırçiçəyi) kəndində anadan olmuşdur. 

Qarsdan bəhs edərkən M.Fəxrəddin Kırzıoğlu yazıb ki bir ucu İran Azərbaycanı Maku 

sancağına bağlı olan Axıska və Acar sərhəddinə çatan bugünkü Qars Vilayəti bölgəmiz, çox zəngin 

bir milli folklor ocağımızdır. 

Atatürkün Qarsa səfərindən bəhs edən M.Fəxrəddin Kırzıoğlu yazır ki, yeni Türkiyənin 

təməlini qoyan “Yurd-Qurtaran” Atatürkün həyat yoldaşı Lətifə xanımla Qarsa gəlişi Qalanın 

qurtuluşunun dördüncü ilinə təsadüf edirdi. Bütün xalq Qarsın milli bayramını böyük sevinclə, 

təmtəraqla keçirməyə hazırlaşırdı. 1924-cü ilin oktyabr ayı demək olar ki, hamı tərəfindən əsl milli 

bayram, sevincli günlər kimi qeyd edilirdi. 

Prof. M.Fəxrəddin Kırzıoğlu Qarsın təmtəraqlı günlərini xatırlayaraq məqaləsində yazır ki, o 

vaxt biz şəhərdəki yeganə məktəb olaraq fəaliyyətə başlayan və qızlar bölümü ayrı olan “Nümunəvi 

ilk Məktəb”in ikinci sinifinə gedirdik. Bu məktəb 6 sinifli idi və hələ məzun verməmişdi. Bizim 

sinfi də indiki Kars Stadionu ilə əvvəlki Ziraət bankı binasının önündəki İnönü meydanında təşkil 

olunmuş təntənəli keçirilən qarşılama mərasiminə apardılar” (səh. 110). 

“Yurd Qurtaran” Atatürkün Qarsda təntənəli qarşılanmasından bəhs edən M.Fəxrəddin 

Kırzıoğlu yazır ki, İzmir-Aydından gəlmə “Aydınoğulları” nəslindən olan Cahangiroğlu İbrahim 

Aydın Bəy, 1921 inqilabından dönərək Qars Bələdiyyə Başqanlığına gətirilmişdir. Onun həyat 

yoldaşı Ədirnəli Mələk Aydın xanım İstanbul ləhcəsilə danışan, İstanbul xanımları kimi geyinən 

nümunəvi bir qadın idi. Qatarla Sarıqamışdan Qarsa gələcək Prezident Mustafa Kamal Paşa ilə 

həyat yoldaşı Lətifə xanımı şəhər əhalisi adından Bələdiyyə Başqanı İbrahim Aydın ilə həyat 

yoldaşı Mələk xanım qarşılayacaqdı. Qız məktəbinin xanım müəllimləriilə qız məktəblilər də, oğlan 

uşaqların oxuduğu nümunəvi Məktəbin qarşısında Şərəfli Qonaqlara çiçək dəstələri təqdim etməyə 

hazırlaşırdılar. 

Qars Valisi ilə Bələdiyyə Başqanının hazırladığı qarşılama proqramına görə bütün ətraf 

qəzadan gələn hörmətli şəxslər və türk Ocağı üzvləri də atlı, arabalı və piyada olaraq tədbirə 

qatılırdılar. Yerli xalı və kilimlərlə bəzədilmiş at və öküz arabaları, al-əlvan rəngli ipək baş örtüsü, 

çiçəklərlə bəzənmiş atlar, hətta öküzlər tədbirə xüsusi gözəllik verirdi. 

3 oktyabr 1924-cü ildə qatarla Ərzurumdan yola çıxıb, ertəsi gün Sarıqamışaçatan Gazi ilə 

Lətifə xanım hərbçi Ali Sait Paşa və onun həyat yoldaşının müşayiəti ilə 4 oktyabr günortaya doğru 

Qars stansiyasına çatdılar. Oradan İnönü Meydanına, tədbirin keçiriləcəyi məkana buyurdular. 

Yollara xalılar döşənmişdi. 

Prof. M.Fəxrəddin Kırzıoğlu yazır ki, yeni türkiyənin təməlini qoyan “Yurd Qurtaran” 

Atatürkün Qarsa gəlişi Qalanın Qurtuluşunun IV ilinə təsadüf edirdi. Bütün xalq Qarsın milli 

bayramını böyük sevinc və təmtəraqla, əsl bayram kimi qeyd edirdilər. Qazi Mustafa Kamal Paşa 4 

oktyabr1924-cü il axşam ziyafəti yerli Qarslılar və Köçəri Qarslıların nümayəndələrilə birlikdə 

keçirildi. Yerli qadınlar məclisdə başörtüsü və yaşmaqlı durarak, bununla Qazi Paşaya hörmət 

bəslədiklərini sanırdılar. Onların saçları alından yuxarı ikiyə ayrılmış və hörülmüşdü. İrəvan və 

Gümrüdən gəlmə xanımlar isə alınları kaküllü (telli) və sərbəst oturub görüşürdülər. Bələdiyyə 

sədrinin həyat yoldaşı Mələk xanımda Lətifə xanım əfəndinin yanında “Lətifeyi Qazi”yə uyğun 

olan kübar davranışlı idi. 

Həmin gecə Ali Said Paşa ilə qatara oturub Sarıqamışa qayıdan Qazi Paşa ilə həyat yoldaşı 

Bəbəkgölü Köşkündə gecələdilər. 5 oktyabrda Ərzuruma doğru yola çıxdılar. “Yurd Qurtaran 

Atatürk”ün Qarsa gəlişi, oranın ehtiyac və dərdlərini yaxından görməsi, çatışmayan cəhətlərin 

ortadan qaldırılmasilə nəticələndi. 

O dövrdə Rəvanla (Yerevan) Gümrüdən gəlmə köçkün Türklər arasında xeyli sayda 

talanmış, yoxsullaşmış, şəhidlər vermiş insan var idi. Buna baxmayaraq əhali ruhdan düşmürdü. 

Onlarda haradasa musiqiyə, çalğıya, musiqili teatra bir həvəs var idi. Azərbaycan operettalarından 

“Arşın Mal Alan” başda olmaqla tamaşalar göstərirdilər. 

Həmin illərdə hər hansı bir şeir, bir musiqi üzərində cüzi dəyişiklik aparmaqla həmin 

musiqini başqasının adı ilə ifa etmək bir dəb halını almışdı. Hətta, hələ 1918-ci ilin yayında 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



357

“Yavuz” Zirehli gəmisi ilə Ənvər Paşanın Batuma çıxışı ərəfəsində sözləri Azərbaycan şairi Əhməd 

Cavada aid olan, 

 

Çırpınırdı Qara Dəniz, 



Baxıb Türkün bayrağına 

misraları ilə başlayan marşını Azərbaycanlı Türklər “Ənvər Paşa Marşı” kimi ifa etmişdilər. 

O dövrdə Rəvan ilə Gümrüdən gəlmə Köçəri Türklər yoxsullaşmış, talanmış və şəhidlər 

vermiş olmalarına baxmayaraq insanlar arasında musiqiyə, musiqili teatra böyük həvəs vardı. Hətta 

evlərdə belə Azərbaycan operettalarından Üzeyir Hacıbəyovun əsərləri başda olmaqla tamaşalar 

oynanırdı. Bütün bu əyləncələrin təşkilatçısı, həvəskarı Gümrünün Molla Musa kəndinin 

bəylərindən olan Molla Qasım oğlu “Çalğıçı Takî” idi. Öz sənətinin vurğunu olan Takî müxtəlif 

improvizasiyalar edir, güldürücü tamaşalar göstərirdi. Onun Azərbaycan dilində təşkil etdiyi 

tamaşalar çoxları tərəfindən böyük maraqla qarşılanırdı. O, 4 oktyabr 1924-cü ildə Kamal Paşanın 

Qarsa gəlişinə bir marş və tamaşa adapte-improvizə etmişdi. 

Məqalənin sonunda Prof. M.Fəxrəddin Kırzıoğlu yazır: “Alparslanı, Məlikşahı, Harəzmşah 

Cəlaləddini, Alaeddin Keyqubadı, Qaraqoyunlu Yusif, Uzun Həsən, Şah İsmayıl, Yavuz, Qanuni və 

IV Murad kimi “Yurd Quran” və “Yurd Qoruyan” ulu Türk Dövlət Başçılarını zamanında bağrına 

basan Qars eli, “Yurd Qurtaran” Atatürklə, yeni bir çağın başladığını anlamaqda gecikmədi”... 41 il 

əvvəl “Lətifə-yi Qazi”nin yanında belə başörtülü, yaşmaqlı duran Yerli Qars Qadınları, bugün 

qızlarını həkim, müəllim, hüquqşünas... olaraq hər məsləkdə yetişmiş görərək, yanlarında gəzir və 

artıq çəkinmirlər!” (s. 115) 

“Yurdu azad edən Atatürk”ün Qarsa gəlişi oranın ehtiyacı və dərdlərini yaxından görməsi, 

çatışmazlıqların aradan qaldırılması üçün lazımi tədbirlərin görülməsi ilə nəticələndi. Belə ki, bir 

çox başqa tədbirlərlə yanaşı sahibsiz, yiyəsiz evlər qaçqınlara, köçgünlərə paylandı, ehtiyacı olan 

əhalinin təhsili, savadlanması üçün görüləcək işlər tezləşdirildi. “Yurd Qurataran” Atatürk əhalinin 

ehtiyaclarını anlamaqda, yeni bir dövrün başladığını başa düşməkdə gecikmədi. 

 

 

 



 

Xanımzər Kərimova, fil.ü.f.d. 

AMEA akad. Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu 

Ərəb filologiyası şöbəsi 

x.asadova@hotmail.com 

 

ƏT-TƏNUXİNİN “NİŞVAR ƏL-MUHADARA” ƏSƏRIİDƏ TÜRKLƏR BARƏDƏ 



HEKAYƏTLƏR 

 Orta yüzilliklərdə ərəb-müsəlman imperiyasında mərkəzi hakimiyyət artıq zəifləməyə baş-

lamışdı. Xəlifələr saray çevrilişlərindən özlərini qorumaq, dövlətin təhlükəsizliyini təmin etmək 

məqsədilə o zaman bölgədə öz əsgəri nizam-intizamı, mütəşəkkilliyi, fiziki dözümü, dəyanəti, 

şücaəti, fədakarlığı və müdrikliyi ilə seçilən türklərin xidmətindən geniş istifadə etməyə başladılar. 

Məlum olduğu kimi, əməvilərin süqutundan sonra hakimiyyətə gələn abbasilər dövründə (750-

1258) türk-ərəb münasibətləri özünün ən yüksək mərhələsinə qədəm qoymuşdu. Türklərin  hərb və 

siyasət sahəsində qüdrəti özünü açıq şəkildə göstərdi. Məlum olduğu kimi, türklərin İraqa gəlməsi 

islamın yayıldığı ilk illərə təsadüf edir. Onların ilk dəstələri dörd min gənc döyüşçüdən ibarət idisə, 

sonralar sayları artaraq böyük rəqəmə çatdı.   

Əməvilər devrildikdən sonra iranlıların köməyi ilə hakimiyyətə abbasilər gəldilər. Onlar 

dövlətin formalaşmasında fəal iştirak etdilər. Dövlətin idarə olunmasında ərəblərin rolu zəiflədi. 

Xəlifə əl-Mötəsimin (xəl.döv. 833-842) hakimiyyəti dövründə farsların güclənməsindən və Bağdad 

sakinlərinin bir çox dövlət vəzifələrini tutmalarından şikayətçi olmaları ilə bağlı idi. Ərəb olmayan 

hərbiçilərin onların şəhərində qayda-qanun yaratmaları, şübhəsiz, qürurlarına  toxunur 

narazılıqlarına səbəb olurdu. 



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



358

Xəlifə 160 minlik böyük bir nizami ordu saxlayırdı, onların əksəriyyəti müxtəlif bərbər 

tayfalarından, IX yüzilliyin II yarısından sonra isə bölgədə öz qorxmazlığı, cəsurluğu və 

döyüşkənliyi ilə seçilən türk tayfalarından ibarət idi. Xəlifə əl-Mötəsim türklərdən “təşkil“ olunmuş 

ordusunu güclü saxlamaq, onları təsirlərdən qorumaq məqsədilə yerli qadınlarla evlənməyə 

qoymurdu. O, türklərin evlənmələri üçün pul müqabilində Türküstandan türk qızları alıb gətirmək 

barədə xüsusi fərman vermişdi”. 

Qeyd edək ki, Ət-Tənuxinin“Nişvar əl-muhadara” əsərinə daxil olan hekayətlərin bəzisində 

baş verən əhvalatlarda türklərin adları tez-tez hallanır. Hekayətin birində deyilir: Bu əhvalatı  mənə 

əl-Əhvaz məhkəməsində qapıçı işləyən Əbu-t-Tayyib Məhəmməd ibn Əhməd ibn Abd əl-Mumin 

danışıbdır. 

Onun dediyinə görə, bunu da bir Bağdad dilənçisi söyləyib. Onların başçıları həddindən 

artıq varlandığı üçün dilənçilikdən əl çəksə də, bu vərdişin incəliklərini başqalarına öyrətməklə 

məşğul idi. Dilənçi ondan bu var-dövlətin haradan əlinə keçdiyini soruşduqda o, belə cavab verir: 

  Mən Suriya dini kitablarını oxumaq üçün bu dili öyrəndim. Sonra rahib paltarı geyinərək 



saysız türk sərkərdələrinin olduğu Səmərraya getdim. Onlardan biri ilə görüşdüm... Və Suriyadakı 

məşhur monastrın adını çəkərək orada otuz il rahib olduğumu dedim: − Gecə yatmışdım, yuxumda 

Peyğəmbəri gördüm. O, bizim monastra daxil olaraq məni İslam dinini qəbul etməyə çağırdı. Sonra 

dedi: − Get filan sərkərdənin yanına, yalnız o Cənnət əhli olduğu üçün İslamı da onun məsləhəti ilə 

qəbul eylə! Ona görə də İslamı sənin məsləhətinlə qəbul etməyə gəldim. 

Türk vəcdə gəldi, mən onun qarşısında kəlimeyi-şəhadətimi söylədim. O mənə beş min di-

narlıq paltar və pul  hədiyyə verdi. Səhəri gün rahib paltarında başqa bir türk sərkərdəsinin yanına 

gedərək, əvvəlcə, dediklərimi ona da təkrar etdim. Bu türk mənə daha çox hədiyyələr bağışladı. Bu 

yolla bütün türk sərkərdələrini ziyarət etdim, onlardan əlli min dirhəmdən çox pul toplaya bildim. 

Bir dəfə növbəti türkü ziyarət etdiyim zaman o, bütün baş sərkərdələri qonaq çağırmışdı. 

Mən ona öz yuxumu danışdım. Otaqdakıları nəzərdən keçirərkən əvvəllər artıq ziyarət etdiyim türk-

ləri orada gördüm. Mən hədiyyəmi aldıqdan sonra çıxdım... Onun qulu məni tutub, birinci ziyarət 

etdiyim türkün evinə apardı... 

Bir müddət sonra sərxoş türk gəldi və dedi: − Sən növbə ilə bütün türkləri ələ salıb, onlardan 

pul toplamaq qərarına gəldin?  

Məni qorxu hissi götürdü və dedim: − Cənab, mən yalnız kasıb bir dilənçiyəm, bu yolla nə 

isə bir şey əldə etməyə çalışıram... 

Nəhayət, çoxlu türk sərkərdələrini evinə dəvət etdi... Ev sahibi – bu məsələni bütünlüklə on-

lara danışdı, onlar bir qədər əyləndilər. Mən yenə onlardan xeyli pul əldə etdim. Sonra Bağdada 

gələrək bu yolla əldə etdiyim bütün pullara torpaq aldım. Bu gün də ondan əldə etdiyim qazancla 

dolanıram”. 

Ət-Tənuxinin“Nişvar əl-muhadara” əsərindəki bu hekayətə nəzər yetirdikcə, bir daha 

türklərin xeyirxah millət olduğunun şahidi oluruq. 

 

 



Leyla Kərimova, fil.ü.f.d. 

ADPU, “Türk araşdırmaları” ETL, elmi işçi 

leylafaiqqizi@box.az 

 

MEHMET AKIF ERSOYUN YARADICILIĞINDA ŞƏRQ VƏ QƏRB 



QARŞIDURMASININ TƏZAHÜR FORMALARI 

Mehmet Akif Ersoy Turan dünyasının görkəmli nümayəndələrindən biridir. Onun 

əsərlərində vətən sevgisi, xalqın problemləri ilə mübarizə, istiqlal duyğuları, milli keçmişə bağlılıq, 

dini və irqi ayrı-seçkiliyin gətirdiyi ictimai və siyasi çətinliklər və s. məsələlərin əks olunduğunu 

görmək mümkündür. “İstiqlal marşı şairi” adı ilə anılan Mehmet Akif Ersoyun bədii külliyyatı 

“Safahat” adlı yedii cildlik kitabda toplanmışdır. Burada şairi narahat edən ictimai-siyasi və milli-

mənəvi problemlər öz bədii təzahürünü tapmışdır. 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



359

Mehmet Akif Ersoyu narahat edən məsələlər çoxdur. O dövrdə yaşanan çoxsaylı müharibə 

və qətliyamlara kəskin münasibət şairin əsərlərində nəzmə çəkilirdi. Şairi narahat edən ən mühüm 

problem isə Şərq və Qərb qarşıdurması idi. Türk gənclərinin əcnəbi dəyərlərə olan meyli, keçmişin 

unudulması, Avropa dövlətlərinin Türkiyə Cümhuriyyətinə olan marağı Ersoyu olduqca narahat 

edirdi. Yaşanan Van, Ərzurum qətliyamları, Balkan müharibələri, Çanaqqala müharibəsi, Osmanlı 

İmperatorluğunun dağılması, Qurtuluş savaşı, Türkiyə Cümhuriyyətinin qurulması onun şahidinə 

çevrildiyi tarixi hadisələrdir. Bir vətənpərvər şair, mühərrir olaraq, Ersoy vətənin çətin günlərində 

hər zaman xalqın yanında olmuşdur. Qərb dövlətlərinin məngənəsi altında Şərq dünyasının 

tənəzzülə dorğu sürüklənməsi, müsəlman birliyinin olmaması, Turan dünyasının məhv olunmasına 

Avropa dövlətlərinin marağının artması Ersoyun qələmə aldığı mühüm mövzular sırasındadır. 

Ersoy bəzən bir jurnalist kimi mətbuat səhifələrində, bəzən bədii yaradıcılığında bu problemləri 

qabardır, müəyyən məqamlarda isə məscid minbərlərində moizə şəklində xalqa çatdırmağa çalışırdı. 

M.A.Ersoy “İstiqlal marşı” şeiri şeirində yazırdı: 

Garbın afakını sarmışsa çelik zırhlı duvar, 

Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. 

Ulusum, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar. 

“Medeniyyet!” dediğin tek dişi kalmış canavar. 

Ersoy Qərb dövlətlərinin Türkiyəyə olan marağını qətiyyətlə pisləyirdi. Şairin qənaətinə 

görə belə məqamlarda xalq birlik olub yadelli işğalçılara qarşı mübarizə aparmalı, vətənin istiqlalı 

yolunda lazım gələrsə canından və qanından belə keçməyə hazır olmalıdır. Xüsusilə Çanaqqala 

müharibəsi zamanı birlik və şücaət göstərən qəhrəmanları Ersoy təqdir edirdi. Bununla yanaşı Şərq 

və türk dövlətlərini yadelli işğalçılara qarşı birlik olmağa çağıran Ersoy insanları vətənpərvər 

olmağa, əncəbi dəyərlərə üstünlük verməməyə, elm-ürfan sahibi olub Qərb dünyasına qarşı 

mübarizə aparmağa səslənirdi. Şərq dünyasını bütün zamanlarda mədəniyyətin və elmin beşiyi 

hesab edən M.A.Ersoy bir gün Şərq dünyasının Qərb dünyası qarşısında mütləq şəkildə qalib 

olacağına inanırdı. 

 

 



 

Maral Yaqubova, fil.ü.f.d. 

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu 

Ədəbiyyat nəzəriyyəsi şöbəsi, böyük elmi işçi 

yaqubova.maral@mail.ru 

 

İSLAMİYYƏTƏ QƏDƏR TÜRK BƏDİİ NƏSRİ 



Müasir bədii nəsr strukturu ilə islam öncəsi türk bədii nəsri arasındakı arxitekstual 

münasibətləri aşkarlamaq nəsrin dinamik janr-forma təkamülündə genetik yaddaşın rolunu təsbit 

etməkdə, qədim sivilizasiyalar kontekstində türk nəsri anlayışının formalaşa bilmə mexanizmini 

mahiyyətini anlamaqda xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Türk bədii-estetik düşüncəsinin ilk və sadə 

ifadə forması olan islam öncəsi ədəbiyyatının bətnində formalaşan nəsrin şifahı və yazılı ədəbiyyat 

arasında tutduğu mövqeyə münasibət bildirmək, ortaq türk nəsrinin struktur-semantik izahında 

başlanğıcı müəyyən etmək funksional xarakter daşıyır.Türk bədii  nəsrinin mənşəyi və təkamülü ilə 

bağlı fikirlər mübahisəli xarakter daşıyır. Bugün müasir nəsrin bədii strukturunu ədəbiyyatımızın 

genetik yaddaşını bilmədən öyrənmək, təhlilə cəlb etmək natamam səciyyə daşıyar. Azərbaycan 

bədii nəsrinin tarixi başlanğıcını, ilk örnəklərini, struktur elementlərini, ifadə xüsusiyyətlərini 

öyrənmək ortaq türk dünyagörüşünün kontekstində baş tuta bilər.  

İslamiyyətə qədər Türk ədəbiyyatı e.ə.IV-III minilliklərdən başlayaraq türklərin islam dinini 

qəbul etdiyi zamana, yəni XI əsrin ortalarına qədər davam edir. Göytürk yazılı abidələri bu uzun 

zaman xəttini ədəbiyyat nöqteyi-nəzərindən iki yerə bölür. Abidələrin yaranmasına qədərki dövr 

şifahi ədəbiyyat mərhələsi kimi xarakterizə edilir. Abidələrdə fikrin yazıya köçürülməsi, maddi hal 

alması ilə Türk yazılı ədəbiyyatının başlanğıcı qoyulur. Söz yazıda yaşamaq hüququ qazanır, yazı 



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



360

sözün daşıyıcısına çevrilir. Yazı sözün yaddaşına dönür, özünəqədərki şifahi sözün “tərzini” 

müəyyən dərəcədə qoruyub, günümüzə qədər gətirə bilir. İlk yazılı mətnlər, qədim çağlara dair 

gözümüzlə görmədiyimiz, qulağımızla eşitmədiyimiz hadisələrin yaddaşda yaşamasına zəmanət 

verdiyi qədər, şifahi nitqdən yazılı nitqə keçidin prinsip və ölçülərini də qoruma potensialına 

malikdir. Şifahi yolla nəsildən-nəsilə, dönəmdən-dönəmə ötürülən informasiyanın dəyişimə 

uğraması normal və tez-tez baş verən haldır. Bu yolla yayılan ədəbiyyat da, başlanğıcda ehtiva 

etdiyi məzmun və formanı dəyişə, yeniləyə, əlavə rəng qata, çəkisini azalda və çoxalda bilir. Yazılar 

isə daşlaşır, dəyişməz qalır, mənsub olduğu dövrün əsas əlamətlərini, bütövlükdə yazılı nitqin 

fonetik, leksik, morfoloji-qrammatik, sintaktik-üslubi başlanğıclarının keyfiyyət və kəmiyyət 

xüsusiyyətlərini günümüzə qədər qoruyub saxlama potensialına malikdir. Elmdə belə bir qənaət 

formalaşmışdır ki, ilk bədii ifadə forması şeir şəklində olmuşdur.İlkin mərhələdə ədəbiyyat və 

incəsənət nümunələrində ədəbi növ və janr differensiyasına zəmin yaradacaq fərqlər yox 

dərəcəsindədir. İbtidai incəsənət konkret ölçü və meyarları olan bədii əsərlərlə təmsil olunmurdu, 

həmin dövrün əsərlərinin spesifikasını magik, mifoloji, əxlaqi və fantastik elementlər müəyyən 

edirdi. İncəsənət sinkretik xarakter daşıyırdı.  Tədricən sinkretizm zəifləyir, rituallara söykənən, 

emosiyalar, söz, melodiya və taktların ritmik düzümü ədəbi növ və janr təkamülünün ilkin mənbəyi 

kimi çıxış edir. 

Azərbaycan ədəbiyyatında da nəzm və nəsr müqayisəsində nəzmin yaşı və həcmi daha 


Yüklə 2,74 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   64   65   66   67   68   69   70   71   ...   88




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin