I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans

ədəbiyyatşünaslar da yaxından iştirak etmişdilər. Təkcə bunu demək lazımdır ki, M.Köprülü, 

V.Bartold, Ə.Hüseynzadə, Samoyloviç, T.Mentsel, B.Çobanzadə, Qubaydulin kimi 

ədəbiyyatşünaslarin məruzələrində bu və ya digər şəkildə ümumtürk ədəbiyyatinin problemlərinə də 

toxunulmuşdur. Ədəbiyyatşünas İsmayıl Hikmət Türkiyəni təmsil etsə də, Bakıda yaşadığı üçün 

qurultaya buradan qatılmışdı. Bu cür nüfuzlu Ədəbiyyatşünasların qurultaya qatılması türk 

xalqlarının mədəni-mənəvi birliyində ədəbiyyat məsələlərinin də başlıca yer tutduğunu göstərirdi. 

Burada sırf ədəbiyyatla bağlı məruzələr olduğu kimi, dil, dil əlaqələri, dil nəzəriyyəsi, termin, 

orfoqrafiya, tarix, kulturoloji, eləcə də ədəbi dil məsələlərində də bu və ya digər şəkildə Ədəbiyyata 

da müraciətlər edilmişdir. Müxtəlif məruzələrdə "Qudatqu bilik", "Divani-lüğətt-it-türk", "Divani-

hikmət", Orxon -Yenisey abidələrinin təhlillərində, leksik-sintaktik paralellikləri ədəbiyyat da 

müşayiət edir. Problemin bu cür qapsamlı təhlillər və əlaqəli şəkildə müzakirə edilməsi məsələyə 

ciddi konseptual baxışdan irəli gəlirdi.  

Azərbaycan dilində edilən məruzələr stenoqramda yer almadığından bu məruzələrin bəzilərini 

əldə etmək mümkün olmur. Yalnız həmin məruzələrin bəzi tezisləri haqqında digər məruzəçilərin 

çıxışlarından müəyyən nəticələr çıxarmaq, fikir yürütmək olar.  Həmin müəlliflərin yaradıcılığının 

qurultaydan sonrakı mərhələsini izləməklə burada olunan məruzənin bir qədər də genişləndirilmiş 

versiyasına rast gəlmək olar. Belə ki, M.F.Köprülünün qurultayda stenoqramı yazılmayan məruzəsi 

sonralar Türkiyədəki məcmuə və kitablarda dərc edilmişdir. Yaxud, Ə.Hüseynzadənin "Qərbin iki 

dastanında türk" məruzəsinin çap variantı əlimizdə olduğundan onun haqqında ətraflı fikir söyləmək 

olar. B.Çobanzadənin "Türk dillərinin yaxın qohumluğu haqqında", akademik V.Bartoldun "Türk 

xalqları tarixini tədqiqin indiki vəziyyəti və yaxın vəzifələri", Qubaydullinin "Türk-tatar xalqlarında 

tarixi ədəbiyyatin inkişafı", F.Köprülünün "Türk xalqlarının ədəbi dillərinin inkişafı" (1-ci məruzə), 

"Türk xalqları ədəbiyyatlarini tədqiqin yekunları və gələcək vəzifələri" (ikinci məruzə), T.Mentselin 

"Anadolu-Balkan türklərinin Ədəbiyyatlarının araşdırılması və nəticələri" adlı məruzələrində 

Ədəbiyyat məsələləri ayrıca və digər problemlərlə əlaqəli şəkildə təhlil edilib müəyyən nəticələrə 

gəlinirdi.  

Bu məruzələr içərisində Türkiyə nümayəndə heyətinin üzvü olaraq qurultaya qatılmış 

Ə.Hüseynzadənin "Qərbin iki dastanında türk" özünün mövzusu, problematikası və strukturu  

cəhətdən fərqlənir. Belə ki, məruzə adlanan bu mətn, əslində mükəmməl struktura malik bir əsərdir; 

onun həcmi, mövzusu da məruzə janrına uyğun gəlmir. Ə.Hüseynzadənin ali qurultayda bu cür 

məruzə etməsinin yəqin ki, müəyyən səbəbləri vardır; 1910-cu ildə vətəndən ayrılan böyük 

mütəfəkkir buraya 1918-ci ildə başqa, həmin gün isə tamamilə başqa bir missiya ilə gəlmişdi. 

Xüsusilə, sonuncu gəlişi zamanı bolşevizmin tüğyan etməsi şəraitində bu məruzəsində önəmli 

mesajlar vermişdir. Görünür, elə buna görə də, Ə.Hüseynzadə tədqiqatçılarından biri Ofeliya 

Bayramlı yazırdı: "Bu məruzə Azəri türklərinin istiqlaliyyəti, azadlığı uğrunda çalışmış, özünə inam 

yolu, haqq yolu seçən Ə.Hüseynzadənin öz xalqı qarşısında 1926-cı ildə son çıxışı, söylədiyi son 

sözlər idi. Bu çıxış ədibin xalqı ilə son dəfə görüşdə söylədiyi son vəsiyyəti idi" (Böyük ədib və 

mütəfəkkir Əli bəy Hüseynzadə. B., 2015, s. 165). Maraqlı burasındadır ki, Ə.Hüseynzadə 

qurultayda olduğu zaman onun bu məruzəsi Bakıda kitab halında dərc olunmuşdu. Portuqaliya şairi 

Kamoensin "Luziada" və İtaliya şairi T.Tassonun "Qurtarılmış Qüds" poemalarında türkə 

münasibəti müqayisəli şəkildə araşdıran Ə.Hüseynzadə bu əsərində, əslində Azərbaycanın mövcud 

siyasi şəraiti ilə uyğun gəlməyən siyasi mesajlar vermişdir: "Ey mənə istiqbalın nasıl olacağını 

soran adam! Sən bilməzmisən ki, insanlar bunu kəşf etməyə müqtədir deyildir. Fəqət keçmiş 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

51

zamanın təcrübələrinə baxaraq deyə bilərəm ki...hüzur və rahəti başqa günlərə, daha məsud 

zamanlara burax! Şimdi əziz vətənin sevgili təban əcnəbi boyunduruğu altında inləyib duruyor. 

Uyğu zamanı degildir!" 

Türk-tatar xalqlarında tarixi ədəbiyyatin inkişafı ilə bağlı V.Bartoldun məruzəsində türk 

xalqlarının ədəbi-mədəni həyatı başlıca yer tutur. Ədəbiyyatşünas alim bu məruzəsində problemlə 

bağlı ümumtürk tarixinin çağdaş dövrü ilə bağlı onları möhtəşəm etnos kimi qiymətləndirmişdir. 

Tədqiqatçı ən qədim dövrlərdən orta yüzilliklərin sonuna qədərki zaman məsafəsində yaranan 

qədim türk dastanları, Orxon-Yenisey yazıları, XI-XVI əsrlərdə Orta Asiya, Qafqaz, İran və 

anadoluda yazıb-yaratmış klassiklərin əsərləri ilə bağlı sistemli təhlillər aparmışdır. Məruzəçi 

islamlığın qəbulundan sonra türk xalqlarının islam mədəniyyətinin inkişafında oynadığı rolu türk-

islam dəyərləri olaraq ifadə edir. Akademik V.Bartold kimi böyük türkoloqun çıxışı zamanı türk 

ədəbiyyatinin görkəmli tədqiqatçısı F.Köprülünün araşdırmalarına yüksək qiymət verməsi onun bu 

sahədəki tədqiqatlarının nüfuzundan xəbər verirdi. 

Şübhəsiz, konseptuallıq və problemə yanaşma baxımından T.Mentselin məruzəsi diqqəti cəlb 

edir. Belə ki, o, "Anadolu-Balkan türklərinin ədəbiyyatının araşdırılmasının nəticələri və 

perspektivləri" adlı məruzəsində maraqlı məsələlərə toxunmuşdur. Türk xalqlarının əhatəsində 

olduqları hind, çin, islam-fars və bizans mədəniyyətlərinin təsirinə məruz qaldıqlarına diqqət çəkən 

məruzəçi türk xalqlarının "heç vaxt öz mədəniyyətlərinin mərkəzində dayanmadıqları" fikrini irəli 

sürürdü. "Yabançı təsirlər", "başqalarını yamsılama və meyarların dəyişdirilməsi" kimi məsələlər 

heç bir türk tayfasının öz ədəbiyyatına müstəqil baxış formalaşdırmasına imkan vermirdi. Bəzən isə 

xalq ədəbiyyatının adını belə çəkmək olmurdu. Bu cür yabançı təsirlər isə türklərin özünəməxsus 

olduqları dəyərlərə, istər-istəməz təsir edir və təhrif edirdi. Görkəmli alim buna nümunə olaraq ən 

qədim dövrlərdən etibarən türk xalqları ədəbiyyatında dörd misralıq formalardan-mani, türkü, 

türkhani, tuyuğ kimi şeir şəkillərini gətirir. Halbuki, bu cür formaların klassik Azərbaycan 

ədəbiyyatında çox az hallarda rast gəlmək olur. Buna görə də tədqiqatçı milli formalara laqeydlik və 

başqasınınkına layiq olduğundan daha yüksək qiymət verildiyini türk ədəbiyyatı tarixində müşahidə 

edən T.Mentsellə razılaşmaq lazım gəlir: "Başqalarında olana üstünlük verilməsi o qədər dərin kök 

salmışdır ki, əsərlərinə elmi və ya bədii önəm aşılamaq üçün bir çox türklər əsərlərini yabançı 

dillərdə, xüsusən də, ərəb və fars dillərində yazırdılar. Osmanlı dövrünə qədər fars dili Orta Asiya 

səlcuqlarının saray və idarəçilik dili kimi qalmaqda idi. Beləcə, türk yaradıcılığının məhsulu olan 

əsərlər türk dilində olmayan ədəbiyyatlara məxsusdur".  

T.Mentsel eyni prosesin türk ədəbiyyati tarixinin tərtibində də müşahidə edildiyini göstərir. 

Bu hala tərcümeyi-hal materiallarında daha çox rast gəlmək olur.  Onun fikrincə farslar tərcümeyi-

halları yazarkən heç bir tənqidə duruş gətirə bilməyən ən cüzi materialla kifayətlənir və bu material 

çatışmazlığını "üslubi qiyafə və sözçülüklə ört-basdır" etməyə çalışırdılar. Görkəmli alim bu fikrini 

belə əsaslandırır ki, türixilik hissi güclü olan, tarixə məhəbbəti heç bir şübhə doğurmayan türk 

xalqlarının ədəbiyyat tarixini yazmamasına bu qədər diqqətsiz yanaşması buradan irəli gələ bilərdi. 

Məruzəçi ona görə haqlı idi ki, minillik ədəbiyyat tarixi olan türk xalqlarının o zaman bir ədəbiyyat 

tarixi yazılmamışdı. Nəzərə alsaq ki, məruzənin edildiyi vaxt ilk dəfə olaraq F.Köçərlinin 

"Azərbaycan ədəbiyyati" kitabı nəşr edildi, onda deyilən həqiqətlə barışmaq lazım gəlir. Zəngin 

bədii düşüncəyə malik Anadolu-Balkan türklərinin ədəbiyyatında da eyni vəziyyətlə qarşılaşmaq 

mümkündür.  

Tədqiqatçı Anadolu-Balkan türklərini oğuz səlcuqlarının varisi və sələfi hesab edərək, onların 

bütün türk xalqları arasında ən yüksək siyasi və ədəbi inkişafa nail olduğunu, eləcə də bu dilin 

müasir mədəni Avropa dili səviyyəsinədək inkişaf etdiyini önə çəkir. Türklərin önəmli xalq 

ədəbiyyatı nümunələri yaratmaqlarına baxmayaraq, həmin əsərlərin ədəbiyyat tarixçilərinin 

diqqətindən yayınması da araşdırma mövzusu olur. Məruzəçiyə görə, xüsusilə, mistik, mifoloji 

sahədə yaranan nümunələr uzun müddət araşdırmadan kənarda qalmışdır. Eyni zamanda ədəbiyyat 

tarixində dini, fəlsəfi, elmi, tarixi və coğrafi nəsrin də mühüm yer tutduğunu bildirir. Keçmişdə 

ədəbiyyat dedikdə daha çox süni, dar bir çevrənin anladığı ədəbiyyatin nəzərdə tutuldığınu, 

bəlağətli bir dil yarandığını önə sürən məruzəçi bir çox təkliflər də verir. Bu təklifləri aşağıdakı 

kimi ümumiləşdirmək olar: 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

52

a) İndiyədək nəzm əsərləri çox cüzi şəkildə araşdırıldığından, onlara daha çox diqqət yetirmək 

lazımdır; 

b) türk ədəbi toplularında daha çox süni poeziyaya üstünlük verilir, tərcümeyi-hala dair 

materiallar isə bir çox hallarda kasad olduğundan yoxlanılmağa ehtiyac var; 

c) ənənəvi mühakimələrdən uzaqlaşaraq ən yaşı şairləri seçmək üçün bu qədər bol materialı 

nəzərdən keçirmək kimi ağır bir vəzifənin öhdəsindən gəlmək lazım gəlir; 

d) təzkirə tərtib edən müəlliflər ad sadalamalarına yox, şairin dövrü, xalqının əqlı inkişafı 

(intellekti), ədəbiyyatdakı mövqeyi, doğma və yad ədəbi mühitlə əlaqələrinə fikir verməlidir.  

T.Mentsel təzkirə tərtibçiləri Səhi Ədirnəvi, Lətif Kəstamonulu, Tüşkörpüzadə, Aşıq Çələbi, 

Əhdi Bağdadi, Həsən Çələbi və b. təskirəçi üslubu, çatışmazlıqları və bu tərtiblərdə qısa tərcümeyi-

halın əsas yer tutduğuna diqqət çəkir. Ancaq Avropada, xüsusilə Almaniya və Avstriyada türk 

ədəbiyyatinin tarixinin araşdırılması milli arealda da yeni üsulla bədii düşüncə tarixini araşdırmağa 

imkan yaratmışdır. Tədqiqatçı bu prosesin son yüzilliyə qədər davam etdiyini, son vaxtlar isə türk 

ədəbiyyatının araşdırılmasında köklü dəyişikliklərin baş verdiyini, bu sırada Radlovun, Tomsenin, 

Krımskinin, Smirnovun, Qordlevskinin və b. rolunun böyük olduğunu önə çəkir. Bu alimlərdən 

türkologiyanın banisi hesab etdiyi Radlovun türk xalqları ədəbiyyatındakı rolunu daha yüksək 

qiymətləndirərək yazır: "Bu işin nəticələri öz əksini, əsasən, "Türk xalqları ədəbiyyatları 

nümunələri"nin 10-cu cildində (Peterburq, 1866 və sonrakı illər) tapıb. Hazırda Radlovun fəaliyyəti 

çox vaxt lazımınca qiymətləndirilmir, lakin bu-haqsızlıqdır, çünki Radlovsuz türkologiyanın bir çox 

nailiyyətləri mümkünsüz olardı. Orxon yazılarının oxunması Tomsenin xidməti olsa da, bütövlükdə 

türkologiya tamamilə Radlovun əsərlərinə əsaslanır". Təsadüfi deyil ki, qurultay başlayarkən məhz 

T.Mentsel onu Radlovun şərəfinə keçirilməsini təklif etmişdir. Doğrudur, İ.Qaspıralı ilə bağlı da 

təklif səsləndiyindən qurultayın Radlov və Qaspıralının şərəfinə keçirilməsi qərara alınmışdır. 

Məruzəçinin fikrincə, Qrim qardaşlarının və Kunoşun xalq ədəbiyyatını toplaması mərhələsi türk 

xalqlarında xalq ədəbiyyatının araşdırılması prosesini də sürətləndirəcəkdir. T.Mentsel türk 

ədəbiyyatşünasliğının qarşısında duran vəzifələri də müəyyənləşdirməyə çalışıb; bunlar qədim, ən 

vacib əlyazmaların aşkarlanması, tədqiqi və nəşri, bu günə qədər səpələnmiş halda olan sənəd və 

materialların, o cümlədən türk qəzet və jurnallarının toplanması və önəmli monoqrafiyaların çap 

olunması kimi məsələlər idi.  

Türkiyə elmi heyətinin rəhbəri M.F.Köprülünün "Türk xalqlarının ədəbi dillərinin inkişafı" 

adlı birinci məruzəsi ədəbi dil normalarından danışılır. Lakin demək olmaz ki, məruzə tam olaraq 

verilmişdir. Çünki türkcə olan məruzələrin ya xülasəsi verilir, ya da bir neçə cümlə ilə məruzədə 

nədən bəhs edildiyi çatdırılırdı. Görkəmli türkoloqun Orxon-Yenisey abidələrinin dili və X-XII 

yüzilliklərdən etibarən türk dillərinin ədəbi dil səviyyəsində inkişafı ilə bağlı fikirləri onun müəyyən 

nəticələrə gəldiyini göstərirdi. O, bu dövr ədəbi dilini şərti olaraq iki istiqamətə Şərq və Qərb 

ləhcələrinə ayırırdı. Orta Asiya və Xorasan türklərini Şərq ləhcəsinə aid edərək bu ləhcədə 

"Qudatqu bilik", "Hübbətül həqaiq", "Müqəddümətül virat" əsərlərinin yarandığını qeyd edirdi. 

İkinci istiqamət isə Oğuz türkcəsinə aid idi ki, bunu da iki yerə bölürdü; şərqi oğuzca, yəni azəri 

türkcəsi, qərbi oğuzca, yəni Anadolu türkcəsi.  

"Türk xalqları ədəbiyyatını tədqiqin  yekunları və gələcək vəzifələri" məruzəsində isə 

görkəmli alim bu ədəbiyyatların tarixi, coğrafi inkişaf yollarını izləyərək bu sahədəki işlərdən 

danışır. Avropa  alimləri Gibb, Samoyloviç, Bartold, Mentsel, Tomsen kimi alimlərin bu sahədəki 

əməyini yüksək qiymətləndirməyin zəruriliyini qeyd edir. Klassik irsin nəşri, tərtibi, tədqiq kimi 

məsələlərin qarşıda duran vəzifələrdən biri olması fikri məruzədə səslənmişdir. 

Ümumiyyətlə, F.Köprülünün məruzəsində türk xalqlarının ədəbiyyatina aid əlyazmaların 

vahid kataloqunun hazırlanması, klassik irsin toplanması və araşdırılması məsələsini də 

qaldırmışdır. Türk xalqlarında tarixi ədəbiyyatin inkişaf yolları barədə məruzə edən Qubaydulin 

qısa da olsa, ədəbiyyat məsələlərinə də toxumuşdur. Türk-tatar dilində yazılan əsərlərin 

əksəriyyətinin populyar xarakter daşıdığını qeyd edən məruzəçi bu əsərlərdə tarixi mənbələr və Orta 

Asiya ədəbiyyati ilə tanışlığın çox az olduğu fikrini də nəzərə çatdırır.  

                                                     

 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

53

Literary Issues in the First Turkological Congress 

Summary 

In the article is investigated the literary issues in the First Turkological Congress. It is noted 

that in the turkological congress known as the alphabet and language congress, is dealt with the 

problems of literature and literary historiography. Some literary researchers such as M.Korpulu, 

V.Bartold, A.Huseynzade, Samoylovich, T.Mentsel, B.Shobanzade, Gubaydulin were participated 

in the congress and expressed views to the problems of the Turkic literature in their reports. The 

investigation, publication and research of classic and modern heritage of Turkic literature are still 

important. 

 

 

 

Vefa Kurban, Doç. Dr. 

 İzmir Ekonomi Üniversitesi 

Gülmira Kuruoğlu, Prof. Dr.  

Dokuz Eylül Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi  

[e-mail]  

 

BİRİNCİ TÜRKOLOJİ KONGRESİ’NİN AZERBAYCAN’DA 

ALFABENİN GELİŞİMİNE ETKİSİ 

Üç kıtada tarih boyunca çok geniş sahalara yayılan Türkler gittikleri yerlerde birçok kültür 

merkezleri meydana getirmişler, temas ettikleri çevrelere ve iletişimde oldukları topluluklara bağlı 

olarak değişen çeşitli alfabeler ve yazı biçimleri kullanmışlardır. Nitekim Göktürk, Soğd, Uygur, 

Mani, Brahmi, Arap, Süryani, Rum, Latin, Slav vs. alfabelerini Türklerin kullanmış olduklarını 

görüyoruz. Fakat az veya çok kullanılan bu alfabelerin içinde dört tanesi geniş ölçüde kullanılarak 

Türklerin umumi milli alfabeleri haline gelmiştir. Bunlar Göktürk, Uygur, Arap ve Latin 

alfabeleridir. Bunlara eski Sovyetler Birliği’ndeki Türk Cumhuriyetlerinde kullanılan Slav 

alfabesini de beşinci umumi alfabe olarak eklenebilir (Ergin, 1976: 340). 

Türkler tarih boyunca Şamanlık, Budizm, Müslümanlık, Hıristiyanlık, Manihaizm ve 

Yahudilik gibi din ve kültürlerle yakın ilişki içinde bulunduklarından, birbirinden farklı alfabeler 

kullanmışlardır. 5–6. ile 9–10. yüzyıllar arasında kullanılan Göktürk yazısı, eskiden Germenlerin 

kullandığı runik alfabeye benzer. Bu yazının en güzel örnekleri Orhun yazıtlarında görülür. 

Azerbaycan’da kullanılan en eski alfabe Alban (Kafkasya) alfabesidir. Arap istilasından sonra 

Arap alfabesi, 1929’da Latin, 1939’da Rus alfabesi (Kiril) kullanılmıştır (ASE, 1980: 226-228). 

Sovyetler Birliğinin dağılması üzerine bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan’da tekrar Latin 

alfabesine geçilmiştir.  

Bir dönem Arap alfabesi, İslam dünyasının ortak yazısı olmuştur. Bu alfabenin Türk diline 

uymadığı daha sonraları ortaya çıkmıştır. 19. yüzyılda, eğitim öğretim yaygınlaşmaya başlayınca, 

Arap yazısının Türk çocuklarına öğretilmesinin zorlukları ortaya çıkmıştır. Arapça gazete 

hazırlamanın zorluğu, bu yazıyla dizgi işlerinin çok geciktiği fark edilmiştir. 19.yüzyılda telgraf 

telleri Türkiye’ye ve Rusya’ya ulaşmıştır. Ama dış ülkelere Arap harfleriyle telgraf çekilemediği, 

telgraf çekebilmek için Latin harflerini kullanmak gerektiği görülmüştür. Latin harfleri dünya posta 

ve telgraf alfabesiydi (Şimşir, 1991: 1-2). 

Osmanlı Devleti’nde Arap yazısının ıslahı veya Latin alfabesine geçiş konusundaki 

tartışmalar ta 1862 yılında Münif Paşa’nın Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye’de verdiği konferansla 

başlayıp Türkiye Cumhuriyetinin 1928 yılında Latin alfabesi temelinde Türk alfabesine geçişine 

kadar sürmüştür. Doğu ve Kuzey Asya Türk Dünyasında ise Çarlık Rusya’sının Türk boy ve 

topluluklarını kendi egemenliği altına aldıktan sonra uyguladığı politika Türk dil ve kültür tarihi 

açısından bir gerileme ve körelme dönemidir.  

Azerbaycan’da kimi aydınlar Arap yazısının ıslah edilerek Türk diline uydurulabileceğini 

savunurken, kimi aydınlar ise Arap yazısının büsbütün terk edilmesini ve onun yerine Latin 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

54

alfabesinin alınmasını ileri sürmüşlerdir. Bu alanda en açık düşünceler Mirza Fethali Ahundov’dan 

gelmiştir. M.F.Ahundov, 1857 yılında Türkçe kelimelerin doğru okunabilmesi için Arap alfabesinin 

ıslah edilerek Latin alfabesi gibi yazılmasını savunmuştur. 1863 yılında İstanbul’a gelmiş ve 

Osmanlı sadrazamı Fuat Paşa’ya “Harflerin ıslahı” konusunda bir proje sunmuştur. Tasarı, 

Cemiyet-i İlmiyeyi Osmaniye’de iki defa görüşülmüştür. Osmanlı hükümeti Ahundov’a 

çalışmalarından dolayı bir takdirname ile bir Mecidiye nişanı vermiştir. Ayrıca, piyeslerinin 

Türkiye Türkçesiyle basılması da kararlaştırılmıştır. Ama Ahundov’un önerdiği alfabe reformu o 

gün için kabul edilmemiştir (Şimşir, 1991: 2) 

1920’lerde Sovyet Türkleri, Latin alfabesine geçtiler. Latin alfabesini ilk kabul eden Türk 

toplumu Yakutlar olmuştur. Fakat bu yazı devrimi Türk dünyasını pek etkilememiştir. Türk dili için 

Latin alfabesinin alınması yolunda asıl önemli akım, Azerbaycan’da gelişmiştir. Ahundov’un izinde 

yürüyen aydınlar, 1922 Mayısında Bakü’de Yeni Elifba (Alfabe) Komitesi’ni kurdular. Bu komite 

ilk iş olarak Latin alfabesi esaslarına dayanan yeni bir alfabe hazırladı. Anadolu’da Yunan 

ordularına karı Büyük Taarruz hazırlıkları tamamlanırken, Bakü’deki Türk Alfabe Komitesi de yeni 

alfabeyi tamamladı (Şimşir, 1991: 3). 

Latin harfleri esas itibariyle Türk dillerine tamamen yabancı değildir, mesela 1303 tarihinde 

Karadeniz’in kuzeyinde Kıpçak bozkırlarında kaleme alınmış olan Codex Comanicus gibi Latin 

harfleriyle yazılmış olan bazı eserlere de rastlamaktayız. Fakat bu gibi olaylar münferit kalmış kitle 

halinde Latin harflerinin Türk boyları tarafından kabulü ancak 1920–1930 yılları arasında vuku 

bulmuştur. Latin harflerinin Türk dilleri için tatbiki meselesi o tarihten çok önce de bazı şahıslar 

tarafında ortaya atılmış bulunuyordu (Temir, 1976: 1393).     

Azerbaycan’da yeni Türk alfabesi 1922 yılında, yani Türkiye’den 6 yıl önce hazırlandı. 

Alfabe 33 harften oluşmaktaydı. Azerbaycan Türk alfabesinde kullanılan “Ö” harfi Danimarka 

alfabesinden alınmıştı, “J” harfi Alman alfabesinden alınmıştı ve “Y” sesini veriyordu, “Y” harfi ise 

Rus alfabesindeki gibi “U” sesini veriyordu. Bunların dışında açık ve kapalı “E” harfleri, bir de 

kalın ve ince olmak üzere “Q” ve “G” harfleri mevcuttu (Şimşir, 1991: 5). 

Yeni Türk Elifba Komitesi, yeni harflerle gazete çıkarmaya başladı ve ilk gazetenin adı “Yeni 

Yol” olarak bilinmektedir. Gazetenin ilk sayısı 21 Eylül 1922’de Cuma günü çıkmıştır. 

“Yeni Yol” gazetesi, ilk sayısında yeni Türk alfabesinin hazırlanmış olduğunu duyurdu. Bu 

alfabeyi hazırlayanları hararetle kutladı (Şimşir, 1991: 5). 

“Yeni Yol” gazetesi, Türk dilini yalnız Arap harflerinden kurtarmayı değil, aynı zamanda 

yabancı kelimelerden arındırmayı da hedefliyordu. Azerbaycan Türkçesine girmiş Arapça, Farsça 

ve Rusça kelimelerden yakınıyordu. Yazı devrimi ile birlikte dil devrimine de geçilmek isteniyordu. 

Önce Türkçenin gramer kurallarının belirlenmesine çalışılıyordu. Çünkü bu kuralların yeterince 

bilinmemesi veya bunlara uyulmaması yüzünden dilde kargaşa olduğu görülüyordu. Aynı kelime 

Bakü’de, Nahçıvan’da, Tiflis’te, Kars’ta başka başka telaffuz ediliyordu. Azerbaycan’daki aydınlar 

bu soruna da eğilmişlerdi ve bilimsel terimleri Türkçeleştirmeye koyulmuşlardı (Şimşir, 1991: 7). 

Azerbaycan’da yazı devrimini yapmak amacıyla 1922 yılında Bakü’de kurulmuş olan Yeni 

Elifba Komitesi özel bir dernek gibi işe koyulmuştu. Arkasında devlet desteği yoktu. Bu yüzden 

başlangıçta cılız bir hareketti. Latin harfleriyle basılan ilk Türkçe gazete Yeni Yol’un ilk sayısı 

ancak 37 adet dağıtılabilmişti. Azerbaycan’da, Kafkaslarda ve genellikle Sovyetler Birliğinde 

yayımlanan öteki bütün Türkçe gazeteler Arap harfleriyle çıkıyordu. Bunlar arasında Latin 

harfleriyle yayın hayatına atılan “Yeni Yol” gazetesi pek cılız kalıyordu. Ama bu hareket kısa 

zamanda tutundu ve Azerbaycan dışında da yayılmağa başladı. Bunun üzerine 1923 yılında 

Azerbaycan Sovyet Hükümeti de yeni yazı kampanyasına destek vermeğe başladı. TBMM 

Hükümetinin Bakü’deki temsilcisi Memduh Şevket Esendal Bey, 21 Nisan 1923 günü Ankara’ya 

şunları rapor ediyordu: 

“Bu mesele bidayette Bolşevik fırkasına mensup olmayan bazı gençler tarafından ileri 

sürülmüş idi. Sonradan Neriman (partili) ve bazı onun gibi şahıslar da buna taraftar oldular. Bunun