I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans

Göyalpın “Qızıl alma” poemasından “Ərkənəqul” şeiri yer alır. Bir millət kimi türklərin tarixi 

təkamül yolunu işıqlandıran şair sonda türklərin birliyə nail ola bilməməsindən və bu məsələdə əli 

olanlardan söz açır. Şair türk balalarına kimin dost, kimin düşmən olduğunu çatdırır: 

Bundan sonra tale döndü, 

Ulduzumuz yenə söndü. 

Qarşımızda rus göründü, 

Kəsildi yurd ortağımız. 

Krım,Qazan hədər oldu, 

Dona,Qafqaz betər oldu. 

Türkistanda nələr oldu, 

Eşitmədi qulağımız.(4,336) 

Amma şair ümidsiz görünmür və bir gün türklərin bir liderinin olacağına və türklərin çırağının 

yenidən yanacağına inanır: 

 

 

Yurd girincə yad əlinə 

Ərkənə qul oldu yenə. 

Cıxmazmı bir “Portaçənə”, 

Nurlanmazmı çırağımız?! (4,336)  

 

Ziya Göyalpın “Türk çələngi” dərsliyində verilən digər şeiri “Altun yurd”  türklərin birliyinə, 

həmrəyliyinə çağırış motivləri üzərindədir:  

Ey oymaqlar, alaylar, birləşəlim, türk bir soy 

Olduğunu hər kəsə, hər tərəfdə anlatsın. 

Hanki millət, hankı boy, hankı oymaq, hankı soy 

Baş əyməzsə, başını mizrağımız patlatsın. 

Türk bir millət, bir ordu, qatılmayan qaçaqdır, 

 “Yasa”mızda yazılı: ”Hərbdən qaçan alçaqdır”. (4,.323) 

 

Eyni ruhu, birliyə çağırışı Abdulla Şaiqin “Açıq söz”qəzetinin 1918-ci il, 6 fevral sayında 

dərc olunan “Türk ədəmi mərkəziyyət firqəsi” “Müsavat”a ithaf” şeirində də görürük: 

Birləşəlim, türk oğlu, bu yol millət yoludur,  

Ünlə, zəfərlə, şanla tariximiz doludur. 

...Yıldırımlı gözümüz qan ağladır düşmənə,  

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

100

Qorxaq,alçaq, xainin bu meydanda işi nə?! 

Dəniz kibi coşalım, dalğa kibi qoşalım, 

Altun ordu, irəli! Dağlar-daşlar aşalım!”   

Ümumtürk mədəniyyəti Abdulla Şaiqin çoxcəhətli yaradıcılığının bütün sahələrində təbliğ 

olunmuşdur. Bədii yaradıcılıqda M.Əkrəm, Ə.Hamid, M.Əmin, R.Tofiq, Z.Göyalp yaradıcılığından 

bəhrələnən ədibə görə ədəbiyyatşnaslıqda, tədrisdə əsas meyar ümumtürk mədəniyyəti idi. 

Dərslikləri də onun turançılıq konsepsiyasının tərkib hissəsidir. Dərsliklərdə Avropa ədəbiyyatından 

tərcümələrə yer verilirdisə də, ağırlıq ortaq türk ədəbiyyatı üzərindədir. Hələ 1912-ci ildə nəşr 

edilən “Gülzar” dərsliyinə Abdulla Şaiq “Qamusi-əlam”dan “Türklər” bölümünü, Ə.Hüseynzadə, 

M.Ə.Rəcaizadə, T.Fikrət kimi sənətkarların bioqrafiyasını və əsərlərindən nümunələri daxil edir.  

1919-cu ildə nəşr edilən “Türk çələngi” dərsliyində A.Şaiqin əsərlərindən və Avropa 

klassiklərindən əlavə türk ədiblərinin, o cümlədən Əhməd Hikmətin “Altun ordu”, “Dünya 

yaradılarkən”, Məhəmməd Əminin ”Yurdumuzun iniltisi”, İzzət Ələvinin ”Türk obasına səyahət”, 

Sami Paşazadə Sezainin “İki yüz əlli quruşa bir əsər”, “İstanbulda yıldızlı bir gecə”, Ziya Göyalpın 

“Qızıl alma” kimi əsərləri yer alırdı. 

1920-ci ildə nəşr edilən “Türk ədəbiyyatı” dərsliyində şagirdlərə Rza Tofiqin “Axşam 

qaranlığı”, Əli Canibin “Soqaq fənəri”, Tofiq Fikrətin “Xaliqin əmanəti”, “Ramazan sədəqəsi”, 

Ziya Göyalpın “Dəli Domrul”, Xalid Ziyabəy Eşqizadənin”Türk nəfəri”, “İçəcək su”, Mahmud 

Əkrəmin”Hali-səhər”,”Bu da bir şeiri-məhzuni-digər”,”Yad et!”  kimi əsərləri təqdim olunurdu.  

Əsas amalı uşaqlara öz ana dilini və ədəbiyyatını tanıtmaq, sevdirmək olan  A.Şaiq bir 

pedaqoq və vətəndaş kimi prinsiplərinə həmişə  sadiq qaldı. Sovet hakimiyyətinin bərqərar olduğu 

illərdə - vulqar sosiologizm, proletkultçuluq ideyalarının tüğyan etdiyi dövrlərdə də onun 

dərsliklərinin  kursu dəyişmədi. 1928-ci ildə nəşr edilən “ədəbiyyatdan iş kitabı” (H.Zeynallı, 

A.Musaxanlı, C.Əfəndizadə ilə birlikdə) dərsliyində də prioritet milli ədəbiyyat üzərində idi. 

Ümumtürk mədəniyyətinin İ.Nəsimi, Ş.İ.Xətai, Y.İmrə, M.Füzuli, Nəfi, M.P.Vaqif, M.V.Vidadi, 

Q.Zakir kimi sənətkarların bioqrafiyası və onların əsərləri sovet stereotiplərinə uyğun olmadıqları 

halda dərslikdə yer alırdı. 

Məlumdur ki, XX əsrin əvvəllərində professional mərhələyə qədəm qoyan ədəbiyyatşünaslıq 

elminin aparıcı simalarından olan A.Şaiq özünün ədəbiyyat tarixi konsepsiyasında milli yazılı 

ədəbiyyatı mərhələlərə ayırarkən şifahi xalq ədəbiyyatını bədii fikrimizin ilk mərhələsi hesab edirdi. 

Dil amilini  milliliyin əsas meyarı hesab etdiyinə görə A.Şaiqin dərsliklərində türk ədəbiyyatı adı 

altında yalnız türk dilində yazan sənətkarlar təqdim olunurdu. Bu ədəbi bölgüdə coğrafi sərhədlər, 

milli mənsubiyyət yox, dil faktoru nəzərə alınırdı. Milli yazılı ədəbiyyatın Vaqif poeziyası ilə, 

sonralar isə  Salman Mümtazın ədəbi aləmə tanıtdığı Həbibi yaradıcılığı ilə başlanması fikrini irəli 

sürən A.Şaiq dərsliklərində Türk ədəbiyyatı sərlövhəsi altında Füzuli, Nəfi, Y.İmrə, M.P.Vaqif, 

Q.Zakir, S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir, M.Ə.Rəcaizadə, Z.Göyalp, M.Ə.Yurdaqul, Ə.Hikmət, R.Tofiq, 

T.Fikrət, Ə.Canib və başqalarının; Fars ədəbiyyatından mühazirələr – sərlövhəsi altında Rudəki, 

Ənvəri, Xaqani, Ö.Xəyyam, Ə.X.Dəhləvi, C.Rumi, Sədi, Firdovsi, Nizaminin bioqrafiyasını və 

yaradıcılığından nümunələri təqdim edirdi.  

Qeyd etmək lazımdır ki, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında bu meyil 

mövcud idi və ədəbi təsnifata belə yanaşan alimlər sırasında A.Şaiq də vardı. Lakin sonrakı illərdə 

ədib Nizami, Xaqani kimi sənətkarların yaradıcılığını Azərbaycan ədəbiyyatının faktı hesab edir, 

onların dəyərini bilməyi tövsiyə edirdi. 

Abdulla Şaiq özünün çoxcəhətli fəaliyyəti ilə türkçülüyün son mərhələsi olan turançılıq 

ideologiyasına xidmət göstərmişdir. Dərslikləri də bu ideoloji işin tərkib hissəsidir. 

ƏDƏBİYYAT 

1. "Açıq söz" qəzeti, 6 fevral, 1918. 

2. A.Şaiq. Arazdan Turana. Bakı, Nurlan, 2003. 

3. A.Şaiq. Gülzar, Bakı, Orucov qardaşları mətbəəsi, 1912. 

4. A.Şaiq. Türk çələngi. Bakı: Hökumət mətbəəsi, 1919. 

5. A.Şaiq. Türk ədəbiyyatı. Bakı: Hökumət mətbəəsi, 1920. 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

101

6. A.Şaiq, A.Musaxanlı,H.Zeynallı,C.Əfəndizadə.Ədəbiyyatdan iş kitabı. Bakı, Azərnəşr, 1928. 

7.Y.Akpınar. Azeri edebiyyatı araştırmaları. Dergah yayınları. Birinci baskı: Haziran, 1994. 

 

The analysis and evaluation of common Turkic culture in A.Shaig's  textbooks 

Summary 

A.Shaig is one of the tribunes of national renaissance who has special service and place in the 

history of Azerbaijani literary-scientific and artistic thought with about 30 textbooks compiled by 

him. A. Shaig who brought national language, national thought, folklore plot and characters to the 

education propagates common Turkic culture and carried out great ideological work with his 

comprehensive activity. Beside biography and examples of Azerbaijani and Ottoman writers and 

poets, there is also information about mythological texts, etnogenezis of Turks, Turkic mortal 

values, language and ethics of Turks. A. Shaig presents to his pupils M.Fuzuli, S.A Shirvani, Y. 

Amra, Nafi, Z. Goyalp, A.Hikmat, I,Alavi, A. Huseyzada, T. Fikrat, M. Akram and other 

representatives of common Turkic culture and their works in his textbooks.  

Key words: Abdulla Shaiq, common Turkish culture, textbooks, Shaig's school, Ziya Goyalp        

                                                           

 

Aygün  Orucova, fil.ü.f.d. 

AMEA Naxçıvan Bölməsi 

[e-mail]  

 

“QƏRBİN İKİ DASTANINDA TÜRK” 

 

Ucundadır dilimin, 

Həqiqətin böyüyü. 

Nə qoydular deyəyim, 

Nə kəsdilər dilimi. 

 

...Ayıltmadı qələmim, 

Bu türk ilə əcəmi. 

Nə qoydular yazayım, 

Nə qırdılar qələmi (2, s. 35). 

 

Azərbaycan ədəbiyyati və ictimai fikri tarixinə istedadlı ədib, görkəmli publisist, tənqidçi, 

şair, tərcüməçi və filosof kimi daxil olan Əli bəy Hüseynzadə çoxcəhətli yaradıcılığa, zəngin biliyə 

malik olmuş, mənalı və çətin həyat və yaradıcılıq yolu keçmişdir. “XX əsrin əvvəllərində 

müstəmləkə əsarətinin kəskinləşdiyi, milli siyasi şüurun boğulduğu bir şəraitdə Əli bəy 

Hüseynzadənin demək istədiyi “həqiqətin böyüyü” – müsəlman və türk xalqlarını azadlıq və ittihad 

uğrunda mübarizəyə səsləyən çağırışı ifadə edirdi” (1, s.45).  

Professor Turan Yazqanın sözlərilə desək, doğduğu, yaşadığı, çalışdığı yerlere bakmazsızın 

bütün Türk dünyasının mücahidi Əli bəy Hüseynzadə Azərbaycan-türk-islam mənəviyyatını ilk dəfə 

olaraq Şərq-Qərb kontekstində birləşdirməyə çalışmış böyük mütəfəkkir şəxsiyyətdir. O, xalqının 

sosial-mənəvi ehtiyaclarını ilkin qavrayıb başa düşənlərdən biri olaraq yaşadığı dövrün bütün 

sosial-siyasi-mənəvi ağırlıqlarını öz çiyinlərində daşımışdır. Əli bəy Hüseynzadə “Türklər kimdir 

və kimlərdən ibarətdir?”, “Siyasəti-fürusət”, “Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar” və s. dəyərli 

əsərləri, “Həyat” qəzeti və “Füyuzat” jurnalındakı fəaliyyəti ilə adını qızıl hərflərlə türkçülük və 

azərbaycançılıq tarixinə yazmışdır. “Siyasəti-fürusət” (“At oynatmaq siyasəti”) irihəcmli traktatında 

Zərdüşt, “Avesta”, Neron, Dante, Sofokl, Esxil, Evripid, Lermontov, Sen-Sans, Kəyumərs, Nəvai, 

Cami Cəlaləddin Rumi, Teymur Ləng, Çingiz xan, Nadir şah, Nərimanov, Haqverdiyev kimi 

onlarca tarixi və əfsanəvi şəxsiyyət, siyasi, mədəni hadisə, klassik sənətkar, bədii, elmi, fəlsəfi əsər 

fonunda İran və Cənubi Azərbaycanın keçdiyi çoxəsrlik yola nəzər salınır” (4, s. 74-75).     

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

102

1926-cı ildə Bakıda keçirilən I Türkoloji Qurultaya Türkiyədən “türkçülüyün atası” kimi 

tanınmış Əli bəy Hüseynzadə də dəvət olunmuşdu.  On altı illik ayrılıqdan sonra doğma Bakını, 

yaxınlarını, dostlarını görmək böyük sənətkara nəsib olur. İsmailiyyə binasının yanında qoyulan 

radio efirində qurultayın gedişatı şəhər sakinləri tərəfindən izlənilirdi. “İllər sonra doğma vətəninə 

gəlişi Azərbaycanda böyük maraqla qarşılanmış, haqqında o dövrün mətbuatında bir çox yazılar, 

məqalələr, şəkillər çap olunmuş, bəzi məqalə və şeirləri nəşr edilmiş, hətta bir sənədli film də 

çəkilmişdir (5, s. 55-59). Tədqiqatçıların fikrincə, qurultayda Əli bəy Hüseynzadə Fuad 

Köprülüzadə ilə birlikdə iştirak etmiş, “Qərbin iki dastanında türk” adlı məruzəylə çıxış etmişdir. 

Bu məruzə çox böyük maraq doğurmuş və elə həmin ildə 45 səhifəlik kitab halında Bakıda Üçüncü 

İnternasional Mətbəəsində latın qrafikası ilə nəşr edilərək ictimaiyyətə çatdırılmışdır. “Bu çıxışdan 

sonra o, türkün xilaskarı kimi yenidən şöhrət qazanmışdır. Martın 5-də Əli bəy Hüseynzadə 

Azərbaycan Yazıçılar Cəmiyyətinin fəxri üzvü seçilir” (6). Əli bəy Hüseynzadə akademik Marr, 

Lunaçarski, Tomsen və digər görkəmli şəxsiyyətlər Qurultayın Rəyasət Heyətinə fəxri üzv 

seçilmişlər. Lakin “Birinci Türkoloji Qurultayın fəxri rəyasət heyətinə seçilmiş Əli bəyin çıxışı, 

təəssüf ki, qurultayın stenoqramına daxil edilməyib. Lakin Hüseynzadənin bu qurultayla əlaqədar 

yazdığı birdəftərlik qeydlərini türkiyəli alim Hilmi Ziya Ülken “Türk sosializminin və türkçülüyün 

atası Əli Turan” əsərinə daxil edib” (3, s. 27). 

“Qərbin iki dastanında türk” Azərbaycan türklərinin azadlığı uğrunda çalışmağı haqq yolu 

kimi seçən Əli bəy Hüseynzadənin öz xalqı qarşısında son çıxışı, son sözləri idi. Bu çıxış böyük 

ədibin siyasi vəsiyyəti idi. Çünki xalqının istiqlaliyyəti məhv olmuş, vətəni Rusiya tərəfindən ikinci 

dəfə bolşevizm qiyafəsində işğal olunmuşdu. Əsər Portuqaliya şairi Kamoensin “Luziada” və İtaliya 

şairi T.Tassonun “Qurtarılmış Qüds” əsərlərində türkə münasibət məsələlərindən bəhs edir. Əslində 

isə rəmzlərlə yazılmış bu əsər 1920-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu və Sovet 

Rusiyası tərəfindən Azərbaycanın işğalı haqqında ittihamnamədir. Hər iki əsərin mövzusu xristian 

dövlətlərinin Şərq torpaqlarına təcavüzkarlığından bəhs edir. Əli bəy 500 il bundan əvvəl 

Portuqaliya dənizçisi V.D.Qamanın Hindistanı kəşfi ilə 1920-ci ildə Sovet Rusiyası tərəfindən 

Azərbaycanın işğalını bir-birinə bağlayır. Böyük sənətkar “Luziada”dan elə bədii parçaları, fəsilləri, 

təsvirləri, mühakimələri əsərinə daxil etmişdir ki, bu hadisələr, təsvirlər onun müdaxiləsilə çox 

aktual siyasi hadisələri diqqət önünə gətirmişdir.  

“Luziada” əsərində Qamanın sərgüzəşti detalına müraciət Əli bəy Hüseynzadəyə erməni 

millətçilərinin Azərbaycan xalqına qarşı təşkil etdikləri soyqırımı ifşa etməyə imkan yaratmışdır. 

Böyük sənətkar T.Tassonun “Qurtarılmış Qüds” əsərində səlib müharibələrindən bəhs edərkən 

ədalətsiz müharibələri, xristian dövlətlərinin müsəlman xalqlarına qarşı təcavüzkar siyasətini 

pisləməklə yanaşı milli heysiyyəti tapdanan xalqların öz torpağını, şərəfini qorumaq uğrunda 

mübarizəsinə də öz rəğbətini bildirmişdir. “Qərbin iki dastanında türk” əsərində bir-birinə qarşı 

duran iki dünyanın mübarizəsi təsvir olunmuşdur. Bu dünyanın biri Qərbin tamahkarlıq, qəsbkarlıq 

dünyası, o biri isə öz torpağını, varlığını, dinini, dilini qoruyan Şərq dünyasıdır. Bu məqsədlə əsərdə 

əsas iki xətt vardır. Birinci xətdə böyük ədib istibdadı, təcavüzü V.D.Qama, I Juan, Henri, IV 

Alfons, Kral Manuel, azadlıq və istiqlaliyyət ideyalarının tərənnümünü isə “Qurtarılmış Qüds” 

əsərində xristian müstəbidlərinin təcavüzkarlığının qurbanı olmuş Səlcuq hökmdarı  Süleyman, türk 

qəhrəmanı Aldəmir, Səlahəddin Eyyubi obrazlarında təsvir etmişdir. 

“Luziada” əsərinin baş qəhrəmanı Vasko da Qama XVI əsrdə Hindistan və Afrika xalqlarına 

zülm edən, əsarətə məruz qoyan müstəmləkəçi obrazıdır. Əsərdə həmçinin, “müsəlmanlara qarşı kin 

və xüsumətini gizli saxlayan” Şaumyanın, onun “mücahidatı-bəhriyyəsini ittixaz edən” Venera və 

dəniz nereidləri də daşnak bolşevik diktaturasının obrazlarıdır. XV əsrdə portuqaliyalılar Hindistana 

bir əlində qılınc, digər əlində xaçla gəlmişdilər. Lakin elə ki, Hindistanı işğal etdilər, xaçı kənara 

atdılar, ciblərini qızılla doldurdular, xalqın sərvətini taladılar. Eynilə, 1920-ci ildə Rusiya 

bolşevikləri də Azərbaycana bir əlində silah, bir əlində oraq-çəkiclə gəldilər, lakin Azərbaycanın 

işğalından iki gün sonra ölkədə talan həftəsi başladı. Çünki məqsədləri Azərbaycanda bolşevizmi 

yaymaq deyil, onun neftini, sərvətlərini Rusiyaya daşımaq idi. Deməli, müxtəlif dövrlərdə 

avropalıların müstəmləkəçilik üsulları, Yaxın Şərqə qarşı münasibətləri demək olar ki, eyni 

olmuşdur. Bu siyasət müxtəlif dövrlərdə müxtəlif ad və forma alsa da, mahiyyət eyni olmuşdur. 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

103

Ədib bu siyasətin ifşasını əsərdə “Luziada”dan götürdüyü  “həp miramulindir” (Əmirəlmömin 

deməkdir- A.O.) kəlməsilə açıqlayır. Bu ifadə ilə Kamoens XI-XIII əsrlərdə portuqaliyalıların 

ərəblərlə apardığı müharibələrdə müsəlmanları günahlandırmalarına işarə etmişdir. Əsrlər boyu 

Şərq ölkələrini təcavüzə məruz qoyan “həp miramulindir” (3, s. 414)  anlayışı olmuşdur. Dahi ədib 

“həp miramulindir” kəlməsindən sonra haşiyədə “Bu adətən bir nəqəratdır” (3, s. 414)  yazarkən 

məhz keçmişin yenidən təkrar olunduğunu yada salmışdır. Əsərdə “Luziada”nın qəhrəmanları rəmzi 

obraz kimi təqdim edilmişdir. Kamoens - Rusiya, II Juan - II Nikolay, Kral Manuel – Lenin, Pol de 

Qama – Stalin, Sarama – Perimal - M.Ə. Rəsulzadə, Katual – Nərimanov və s.  

Böyük sənətkar əsərdə V.D.Qamanın qanlı portreti ilə erməni millətçilərinin rəmzi obrazını 

yaratmışdır. Lakin o təkcə bir əsrin qəsbkar, qəddar obrazı deyil. V.D.Qamada hər bir dövrün 

müstəbidi öz surətini, xarakterik cəhətlərini görə bilər. Əli bəy Hüseynzadə əsərdə “Luz əlində bir 

dal tuturdu” – sözlərilə Lenin hökümətinin çar Rusiyasının müstəmləkəçilik ənənələrini davam 

etdirməsini açıqlamışdır. Bu ənənə I Pyotrun məşhur vəsiyyətnaməsi idi. Ədib Pyotrdan sonra gələn 

rus çarlarının Qafqaza təcavüzünə ustalıqla toxunaraq, onları Pyotr  siyasətinin davamçıları, Lenini 

də Pyotrun ənənələrinin layiqli varisi kimi təqdim edir. Ə.Hüseynzadə Romanovlar sülaləsinin 

hökmdarlarını “Luziada”dan gətirdiyi Burqundskilər sülaləsini görkəmli kralları I Henrinin, I 

Alfonsun, I Juanın, II Juanın simasında ifşa edir. Onun fikrincə, Rusiya “pərvətə kimi qəlibdən 

qəlibə, şəkildən şəklə”, çarizm donundan bolşevizm donuna girsə də, onun müstəmləkəçilik 

mahiyyəti eynidir. Hindistanın, yəni Azərbaycanın işğalını, “bu hadisatı-əzimənin, bu məşkul və 

zəhmətli səfərin icraçısı “fələki-hakimi mütləq” olan Kral Manuel, yəni Lenin nəinki II Juanın, yəni 

II Nikolayın yalnız taxt-tacının, eyni zamanda onun “təsəvvürati-müəzziməsinin dəxi varisi idi”. 

Əsərdə Hindistanın “Malabar ölkəsində hökmdar olan kralların sonuncusu” Sarama Perimal 

M.Ə.Rəsulzadənin rəmzi obrazıdır. İstedadlı ədib onun mənəvi təkamülünə, yüksək əqidəsinə, 

türkçülüyünə, xalqın səadəti uğrundakı fəaliyyətinə elə rəmzi ifadələrlə işarə etmişdir ki, o 

oxucunun təsəvvüründə dolğun səciyyəli siyasi, ictimai xadim kimi canlanır. Ədib əsərdə 

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutuna və M.Ə.Rəsulzadənin hakimiyyəti bolşeviklərə 

müqavimətsiz təhvil verməsindən danışaraq yazır ki, Sarama Perimal “bütün əmlak və ərazi 

üzərində haqqından əl çəkib bunları başqalarına ehsan və təbərrü etmiş bulunuyordu. Nagah o 

sırada hökmdarın pək ziyadə məzhəri-təvəccöh və məhəbbəti olan bir dəliqanlı hüzuri-humayununa 

çıxıyor. Buna da ta o dövrdə məşhur və zəngin bir bəldə olan Kalikut şəhri ehsan olunuyor” (3, s. 

427). Əsərdə dəliqanlı hind naziri Samurinlərin  (Azərbaycan bolşevikləri nəzərdə tutulur) 

vükəlasından olan  Katual isə N.Nərimanovun obrazıdır. Şeytanın portəgizlərin işğalçılıq məqsədilə 

Hindistana gəlmələri haqqında dediyi həqiqətlər Katualı vahiməyə salır. Bu günə qədər gördüklərini 

röya hesab edən “islam alimi”nin bütün vücudu lərzəyə düşür. O, yatağından dərhal qalxaraq 

xidmətçilərinə işıq gətirdir. İşıq burada rəmzi məna daşıyır, bu işıq ona ətrafındakı hadisələri dərk 

etməyə kömək edir. İşıqla Katual hər şeyi – limanlarına gəlmiş əcnəbilərin öylə yüksək insani 

fikirlərlə deyil, kəşf olunan məmləkətləri istila niyyətilə gəlmiş olduqlarını görür.    

Əsərdə Şeyx Fəzlullahlar, Seyidəli Yəzdilər kimi  “pampadurları” da, düşmənə bələdçilik edən 

Mon Səidləri də ədib qeyrətsizlikdə və gələcəyi görməməzlikdə təqsirləndirirdi.  Kamoensin əsərində 

Mon Səid -  vaxtilə vətəni Tunis uğrunda  portəgizlilərlə döyüşən bu vətənpərvər sonralar öz şəxsi 

mənfəətini güdərək onlara bələdçilik və tərcümanlıq etmişdir. Əli bəy Hüseynzadənin təsvirində isə 

Mon Səid əvvəllər, yəni 1918-ci ildə Bakını erməni millətçilərindən, rus bolşeviklərindən xilas edən, 

sonralar isə, yəni 1920-ci ildə Azərbaycanda müstəqil dövlətin devrilməsində rus bolşeviklərinə 

kömək edən mühacir türk zabitlərindən Xəlil Paşaların rəmzi obrazıdır.   

Əsərdə müstəmləkəçiliyin, işğalların ifşası ilə yanaşı, əsarətə, müstəmləkəçiliyə qarşı 

mübarizənin təbliği də ön plana çəkilmişdir.  Müəllif bu ideyanı “ Luziada”dan əsərinə gətirdiyi 

İnes de Kastronun müsibətlərindən bəhs olunan epizodun təsvirində aydın əks etdirmişdir. Bu 

epizodda Portuqaliya hökmdarı IV Alfons saray adamlarının fitnəsilə oğlu Pyerin zövcəsi, “dilbər 

və hüsna qadını” (3, s. 419) qəddarcasına qətlə yetirir. Öləndən sonra əri onu kraliça kimi bəzədərək 

taxta oturdur və saray adamlarını məcbur edir ki, İnessanı koroleva kimi  tanısınlar və əlindən 

öpsünlər.  Kamoensin onun haqqında yazdığı “öləndən sonra kraliça edilmiş” (3, s. 419) sözlərilə 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

104

Ə.Hüseynzadə vətənin azadlığı, istiqlaliyyəti uğrunda “cəsuranə hərb edən həmvətənlərinin” 

qəhrəmanlıqlarının tarixə yazılacağına, adlarının əbədi yaşayacağına işarə etmişdir. 

Əsərdə Adamastor obrazı ən maraqlı, rəmzi obrazlardandır. “Luziada”da Adamastor “Ümid 

burnu”nun mühafizi “Fırtınalar devi”ni təmsil edir və bu ad təbiətdə gizlənmiş bəd başlanğıcı 

təqdim edir. Əli bəy Hüseynzadənin Adamastoru isə “dənizlərin, dağların arasında uzanıb yatan 

qoca bir dağ kütləsi”  (3, s. 423) – Azərbaycanın parlaq timsalıdır. Onun əsərə gəlişində böyük 

əzəmət, qalib sərkərdələrə məxsus vüqar duyulur. “Vaxtilə allahlarla cəngə tutuşmuş olan bu əjdər” 

(3, s. 423) sonralar müdhiş bir fəlakətə uğrayıb buraya düşmüşdür. Adamastor Thetisə - azadlığa 

eşqi üzündən daşlaşan, cəsim bir qayalığa çevrilən şərəfli bir ölkənin – Azərbaycanın obrazı kimi 

təqdim olunur. O, fəlakətə uğrayıb əsarət üzündən daşlaşsa da, azadlıq uğrunda mübarizə eşqi, 

intiqam hissi onda sönməmişdir.Çünki “əlam və ekdarını təzyid üçün Thetisin (azadlığın) hakim 

olduğu sular onu daima əhatə edib duruyor” (3, s. 423). Əksinə, Adamastor “cəsim qayalıqların 

hizasında dəhşətli boralarla bərabər havada dəvandəm mühib bir xəyalətə dönüb”, düşmənin önünə 

dikilərək, qorxunc sədası ilə onu “tədhiş və təhdid” edir. 

Əsarətə etiraz, üsyankar ruh əsərdə yalnız Adamastora aid olmayıb, Saturn, Yanus, Merkuri, 

Mars, Febus ulduzlarının şikayətlərində də rast gəlinir. Əli bəy Hüseynzadə bu obrazlarla əsarət 

dünyasının məngənəsində boğulan məhkum xalqların uğursuz taleyini, əsarətə etirazını, azadlıq 

eşqini   təsvir etmişdir.  

T.Tassonun “Qurtarılmış Qüds” poeması türkçülük ruhuna görə Kamoensin “Luziada”sına 

cavab olaraq yazılmışdır. Kamoens Portuqaliyanın tarixi keçmişini, qəhrəmanlığını vəsf edərkən 

əsarət altına alınmış türk xalqlarının faciəsini görə bilməmişdir. Tasso isə məhkum xalqların 

faciəsini görür və yanırdı. Tasso səlib müharibələrində din uğrunda mübarizələrə atılan 

Qodefroilərdən başqa doğma vətəni uğrunda mübarizə aparan Səlahəddin Eyyubilərin, 

Süleymanların, Aldəmirlərin də qəhrəmanlığını görürdü. Buna görə də o öz əsərində müsəlman