I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans
Yüklə 2,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Türk xalqlarının mədəni inteqrasiyasında xüsusi və mühüm bir mərhələnin əsasını qoymuş bu möhtəşəm qurultay ilk növbədə geniş vüsəti və böyük bir coğrafi məkanda yaşayan çoxsaylı türk xalqları üçün bir sıra taleyüklü məsələlərin qoyuluşu, işlənib hazırlanması və ardıcıl şəkildə gerçəkləşdirilməsi baxımından müstəsna əhəmiyyət daşıyır. Belə ki, məhz bu mötəbər məclisdə keçmiş Sovetlər Birliyi məkanında yaşayan türk xalqlarının tarixi, ədəbiyyatı, dili, əlifbası, etnoqrafiyası və mədəniyyəti ilə bağlı yaxın gələcək üçün düşünülmüş bir sıra mühüm və əhəmiyyətli qərarlar qəbul edilib, latın qrafikalı əlifbaya keçidin elmi-metodik prinsipləri ətraflı şəkildə işlənib hazırlanıb. Qurultayda 131 nəfər nümayəndə iştirak etmiş, 17 iclas keçirilmiş, türklərin, bütövlükdə Türk Dünyasının dili və tarixinə, etnogenezi və etnoqrafiyasına, ədəbiyyat və mədəniyyətinə dair 38 məruzə dinlənilmişdi. İclasa Azərbaycan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri Səməd Ağamalıoğlu sədrlik etmiş, qurultayın Rəyasət Heyətinə aşağıdakı şəxslər seçilmişdilər: Səməd Ağamalıoğlu, Azərbaycandan Ruhulla Axundov, Həbib Cəbiyev, tanınmış şərqşünas-tarixçi alim akademik Bartold, akademik Oldenburq, Avropa alimlərinin nümayəndəsi professor Mensel, RSFSR Xalq Maarif Nazirliyindən Naqovitsin, professor Bəkir Çobanzadə, professor Samoyloviç, Qazaxıstandan Bəytursun, Yakutiyadan Barahov, Şərqşünaslıq Assosiasiyasından Borozdin və Pavloviç, Tatarıstandan Qəlimcan İbrahimov, Başqırdıstandan İdelquzin, Türkiyədən Fuad Köprülüzadə, Dağıstandan Qorqmasov, Özbəkistandan Nahamov, Qara-Qırğızıstandan Tunstanov, Türkmənistandan Berdiyev, Krımdan Akçökraklı, Şimali Qafqazdan Əliyev Umar. Bundan əlavə Azərbaycan nümayəndə heyəti və digər respublikalar adından Əli bəy Hüseynzadə, Banq, Mustafa Quliyev, akademik Marr, Lunaçarski və Tomsen Qurultayın Rəyasət Heyətinə fəxri üzv seçiliblər (1, s. 256). I Bakı Türkoloji Qurultayında türk dillərinin aşağıdakı yeddi böyük problemi müzakirə obyekti oldu və müvafiq qərarlara imza atıldı: 1. Əlifba məsələsi; 2. İmla-orfoqrafiya problemi; 3.Termin məsələsi; 4. Tədris-metodika məsələsi; 5. Qohum və qonşu dillərin qarşılıqlı əlaqəsi və interferensiya problemləri; 6. Türk dillərinin ədəbi dil problemləri, o cümlədən, ortaq ədəbi dil məsələsi; 7. Ulu dil nəzəriyyəsi və türk dillərinin tarixi problemləri. Qurultayın gündəliyində yer alan əsas məsələlərdən biri də ortaq ədəbi dil problemi idi. Bu ideyanın banisi Krım-tatar ziyalısı İsmayıl bəy Qaspıralının nəzəri ideyalarının davamı olaraq böyük elmi auditoriyanın müzakirəsinə verilmiş ortaq ədəbi dil məsələsi ətrafında türkologiyanın
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
81 tanınmış simaları: M.F.Köprülüzadə, B.Çobanzadə, X.S. Xocayev, A.Samoyloviç, N.Xakimov, X.Qabtiov və başqaları maraqlı elmi məruzələrlə çıxış etmişdilər (6, s. 260). Biz öncə bu ideyanın tarixi və məsələnin o dönəmdə qaldırılması ilə bağlı təşəbbüs və təsəvvürlərə baş vurmaq istərdik. Ortaq ədəbi dil ideyasının müəllifi görkəmli Krım tatar ziyalısı İ.Qaspıralı idi. Əslində onun ümumtürk ədəbi dili məsələsi ictimai-siyasi məzmun daşıyırdı. Ancaq o, qəzetçilik fəaliyyətində M.Kazımbəyin 50 il əvvəl başladığı dil təcrübəsinə əsaslanmışdı. İ.Qaspıralının təsisçisi olduğu “Tərcüman” qəzeti Krımdan başlayaraq Qafqaza, Volqaboyuna yayılmış, oxunmuş və anlaşılmışdı. Bunun bir əsas səbəbi də o idi ki, Krım tatar türkcəsi oğuz və qıpçaq ləhcələrinin elementləri əsasında formalaşmışdı. Türkiyə ilə daim sıx tarixi əlaqə Krım tatar türkcəsində oğuz elementlərini gücləndirdiyi kimi, Qazan tatarları ilə bilavasitə yaxınlıq, folklor- dastan müştərəkliyi qıpçaq faktını genişləndirmiş və yeniləşdirmişdi. Bu halda “Tərcüman”ın dilini oğuz və qıpçaq coğrafiyalarının ziyalıları rahat anlamalı idilər (7, s. 22). Azərbaycan mətbuatının banisi Həsən bəy Zərdabi də İ.Qaspıralının bu işini rəğbətlə qarşılayır və belə yazırdı: “Tərcüman 30 ildir ki çıxır. Bu otuz ilin müddətində hər tərəfin müsəlmanları qeyri qəzeti olmadığına görə onu aparıb oxuyublar. Odur ki, bəradərimiz İsmayıl bəy istəyir ki, “Tərcüman”ın dili ümumi dil olsun” (7, s. 23). Deməli, böyük ictimai xadim Həsən bəy Zərdabi də ümumi türk dili ideyasını bəyənirdi. Və deməli, ümumi türk ədəbi dili uğrunda böyük mübariz Əli Bəy Hüseynzadə bu fikri öz qəzetində çap etməklə böyük ideoloq İsmayıl bəy Qaspıralıya öz rəğbətini bildirmiş olurdu. Bütün bunlar onu göstərir ki, I Türkoloji qurultayın ideyasını verənlərin, onun təşkilatçılıq mexanizminin tərkib hissəsi olanların belə bir təşəbbüsə yiyələnmələri təsadüfi deyildi. Bütün layihə, demək olar ki, qurultaydan əvvəl nəzəri cəhətdən hazırlanmışdı. Ona görə də Səməd Ağamalıoğlunun rəhbərliyi ilə bu işə təşəbbüs edilməsi, hələ qurultaydan öncə türk dünyasının diqqət mərkəzində olan Bəkir Çobanzadənin Bakıya dəvət olunması türklər üçün nə qədər tarixi əhəmiyyət daşıyan məsələlərin müzakirəsinin labüd olduğunu və ciddi problemlərin aradan qaldırılmasını zəruri edirdi. Uzun əsrlər boyu müxtəlif imperiyaların qurbanı olmuş, xüsusilə də son yüzilliklərdə rusların ağır təcavüzünə məruz qalmış və nəticədə öz əlaqələrini zəiflətmiş türk xalqlarının bir araya gəlməsi üçün XX əsrin əvvəllərində münbit şərait yaranmışdı. XIX əsrdən başlayaraq millətpərəst ziyalıların aktiv fəaliyyəti bir regionda deyil, bütün türk coğrafiyasının sərhədlərinə qədər gedib çıxırdı. Nəticədə istər bədii, istər publisistik, istərsə də elmi müstəvidə öz əksini tapmış nəzəri konsepsiyaların artıq XX əsrin əvvəllərində praktik tətbiqi üçün bircə “siqnal verilməsi” yetərli idi və bu “səs” 1926-cı ildə türk xalqlarının tanınmış ziyalılarını Bakıda bir araya gətirdi. Əslində 1926-cı ildə belə bir qərarın verilməsi də bir qəribə görünür. Artıq Sovetlər Birliyinin qurulduğu bir dönəmdə belə bir sərbəstliyin verilməsi nəyə lazım idi? Niyə imperiya rəhbərləri belə bir təşəbbüsün gerçəkləşməsini könül xoşluğu ilə qəbul elədilər? Özü də bütün türk coğrafiyasını birləşdirəcək ümumi dil məsələsinin müzakirəsinə belə “səmimi” yanaşdılar? Təbii ki, bunlar göz önündə olan fəaliyyətlər idi, səhnəarxası nə proseslər gedirdisə, bunları dərinliklə müəyyən etmək mümkün deyildi. Ancaq bu dönəmdə Türkoloji qurultayın təşkil olunması, türk dünyasının görkəmli ziyalılarının bir araya gətirilməsinə göz yumulmasının arxasında çirkin bir niyyət gizlənirdi: gələcəkdə “dünya dövlətinə çevriləcək olan” Sovet İmperiyasını millətçi ziyalılardan təmizləmək (2, s. 65). Və elə də oldu. 1937-ci ildən başlayan repressiya maşını Türkoloji qurultayın təşkilatçısı və iştirakçısı olmuş ziyalıların böyük hissəsini aradan götürdü. Ancaq bu ideya ölmədi, bugünəcən yaşayır, çünki onun təməli möhkəm prinsiplər üzərində qurulmuşdu. Türklər üçün ortaq ədəbi dil məsələsi qurultayın 14-cü iclasında qaldırılmışdı: Türkiyədən gəlmiş professor M.F.Köprülüzadənin “Türk xalqlarında ədəbi dilin inkişafı” adlı məruzəsi ilə məsələ ətrafında qızğın müzakirələr getmişdi. M.Köprülüzadə qədim və yüksək mədəni inkişaf faktoru kimi türk xalqlarının mükəmməl ədəbi dilə sahibi olmalarından bəhs etmiş, hələ islamaqədərki dövrdə türk dilinin bir sıra ləhcələrə ayrılmış olmasından söz açmışdır. O, çıxışdan açıq şəkildə bildirmişdir ki, ortaq ədəbi dil yaradılsın, ancaq məruzəsinin adıyla, yəni “türk xalqlarında ədəbi dillərin inkişafı” yox, “ədəbi dilin inkişafı” deməklə öz məqsədini açıq şəkildə ifadə etmiş olurdu (5, s. 446).
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
82 Adından da göründüyü kimi, məruzədə söhbət türk ədəbi dilinin keçmişindən, tarixin hansı dərinliyində bu ədəbi dilin fəaliyyətə başlamasından, bu illərlə apardığı tədqiqatın nəticəsi olaraq, F.Köprülüzadə türk dilində sasanilər dövrünə (V əsr) gedib çıxan əsərlərin olduğunu söyləyir. Dünya mədəniyyətinə hələ XIX əsrdən məlumdur ki, məhz öz əlifbası ilə yazılmış Orxon abidələrinin kamil dili timsalında VIII əsrdə türkün mükəmməl ədəbi dili vardır. Bu, kifayət qədər inkişaf etmiş ədəbi dildir. Bu, Altaydan Dunaya qədər uzanan möhtəşəm imperiyanın dövlət dilidir (6, s. 261). Şübhəsiz, bu ucsuz–bucaqsız coğrafiyada az-çox özünəməxsus məhəlli əlamətlər qazanmış müxtəlif ləhcələr də olmalıydı. Bu nəhəng türk imperiyasının qövmləri olmaq etibarilə yerli türklərin yerli ədəbi ləhcələri də imperiya ədəbi-dövlət dilinin tərkib hissələridir və təbii ki, yerli ədəbi təzahürlər də əsas leksik, qrammatik norma imperiya - dövlət ədəbi dilinindir. Bəkir Çobanzadə də qurultayda M.F.Köprülüzadə kimi iki məruzə ilə çıxış etmişdi: “Türk dillərinin yaxın qohumluğu” (üçüncü iclas), “Elmi terminologiyanın sistemi haqqında” (səkkizinci iclas). Hər iki məruzəsində türk xalqları üçün ortaq ədəbi dilin yaradılması probleminə tarixi faktlara söykənərək tutarlı elmi dəlillərlə aydınlıq gətirmişdi. Türklər üçün ümumi ədəbi dil mübahisəsində vahid ədəbi dil tərəfdarlarının əsas söykənəcəklərindən biri bugünkü türklərin bir- birini anlaması faktı idi. B.Çobanzadənin məruzəsində bu məsələ canlı faktlarla özünəməxsus şəkildə cavablanmışdı, onun məruzəsində çox ibrətli məqamalar vardı. B.Çobanzadə türk xalqlarının ünsiyyətini iqtisadi həyat və təhsil kompleksinin birliyində görür. Görkəmli alim elm dilinin yaxınlaşması üçün məktəb təliminə böyük əhəmiyyət verir. Məsələyə çox real yanaşan dilçi görünür ki, beşik dili ilə elmi dil arasında, yerli ana dili ilə ümumi ədəbi dil arasında ziddiyyət yaratmamaq üçün inkişafın təbiiliyinə və tədriciliyinə ehtiyatla və diqqətlə yanaşır. Ümumi və ya ortaq dil, əlbəttə, yerli canlı danışıq dili deyil, bədii əsərlərin, bayatıların, laylaların dili deyil, kürsülərin və auditoriyaların dilidir, elmin və siyasətin dilidir, terminlərin, professionalların dilidir. Buna görə də B.Çobanzadə bu işi yaşın və intellektin artımı ilə bağlayır. Əvvələn, B.Çobanzadə hazır olan dillərdən birini ümumi dil kimi götürmür. Görünür, alim iki cəhəti nəzərə alıb: 1. Bütün türk xalqlarının zehni intellekti bir hazır dilə sığmaz, bu dil bütün türk soylarının intellektinin ümümiləşməsi olmalıdır - yeni, zəngin, hamısından yüksəkdə duran bir dil olmalıdır; 2. Mövcudlardan birini götürəndə başqa qardaşlarda ögeylik emosiyası dirçələ bilər (4, s. 205). Əksəriyyət bu qənaətdə idi ki, türklər üçün ümumi ədəbi dil yaratmaq mümkündür, həm də asanlıqla başa gələn hadisədir. Etiraz edən tərəf azlıq təşkil edirdi. F.Köprülüzadədən sonra birbaşa əks tərəfə söz verilir, tatar nümayəndəsi Neymət Xakimov əlavə məruzə ilə çıxış etdi, onun ardınca başqırd X.Qabitov nitq söylədi və Neymət Xakimovun mövqeyində dayandı. Türkmənistandan gəlmiş Bekki Berdiyev heç bir giriş vermədən N.Xakimovun məruzəsinin tənqidinə başladı. B.Berdiyev konkret danışdı, məntiqə söykəndi. Türkmən şivələri ilə ədəbi türkməncənin münasibətini ümumiləşdirdi. O göstərdi ki, türkmən ləhcəsinin şivələri bir-birindən və ədəbi türkməncədən xeyli fərqlənir. Məntiqli sual verir: “Bu deməkdirmi ki, ayrı-ayrı dialektləri və şivələri varsa, onda bütöv türkmən ləhcəsi (dili) yoxdur?” Əlbəttə, bu suala “hə” demək olmaz. O, halda analoji paraleli davam etdirərək deməlisən ki, yerli türk ləhcələri arasındakı fərqlər ortaq türk dili faktını rədd etmir. Türkmən dilçisi öz şəxsi müşahidəsinə söykəndi, dedi ki, o, tatar və başqırd dillərinin xüsusi olaraq öyrənməyib, ancaq N.Xakimov və X.Qabitovun çıxışlarını, nə dediklərini başa düşüb (N.Xakimov Qazan tatarcasında, X.Qabitov başqırd ləhcəsində danışmışdı). Ona görə də inamla dedi ki: “Göründüyü kimi, bir-birimizi anlamağa imkan verən kifayət qədər leksik material var” (11, s. 79). Bu da maraqlıdır ki, natiq məsələni özbaşına buraxmamağı, prosesə şüurlu münasibət göstərməyi, işə məqsədli müdaxiləni məsləhət görür: yerli ləhcələrin xüsusiyyətləri ədəbi dilə uyğunlaşdırılmalıdır; deməli, ədəbi dil yerli ləhcəyə yox (halbuki belə olsa, daha demokratik yanaşma olardı, proses təbii məcrada gedərdi), yerli ləhcə ədəbi dilə güzəştə getməlidir, yerli ünsiyyətdə vərdiş olunmuş materialdan müəyyən qədər imtina etməlidir. Təbii ki, bu da yerli ləhcə ilə ədəbi dil arasında ögey-doğmalıq intriqası yaradacaq bir işdir. Ümumiyyətlə, qurultayda əksər çıxışların məzmunu bu formada idi: türkcələr yaxındır, başa düşüləndir, rahatlıqla ortaq türk dili yaratmaq olar. Beləliklə, qurultayın gəldiyi nəticə bu idi: əvvəldən türk ləhcələri arasında danışıq dilləri səviyyəsində anlaşma olub, indiki iqtisadi, siyasi,
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
83 mədəni əlaqələrin, nəqliyyat və başqa kommunikativ vasitələrin çoxaldığı, təhsilin inkişaf etdiyi bir zamanda türklər üçün ümumi ədəbi dil yaratmaq ideyasını gerçəkləşdirmək olar. Ortaq türk dili ilə bağlı müzakirələrin 150 ildən artıq bir yaşı var. Amma türk dövlətləri müstəqillik qazandıqdan sonra bu məsələ yenidən gündəmə gəldi. Məsələnin ən mühüm cəhəti ondan ibarətdir ki, bu gün artıq bu sahədə prinsipial müəyyənlik yaranmışdır. Əgər bir vaxtlar müxtəlif türk dilləri əsasında süni bir ortaq türkcə, ortaq ünsiyyət vasitəsinin yaradılmalı olduğu düşünülürdüsə, indi həmin mülahizə gündəmdən çıxıb. Başqa bir mülahizə var idi ki, türk dillərindən hər hansı biri alınmalı və onun üzərində xeyli işlənilməlidir ki, o gəlib ortaq bir ünsiyyət vasitəsinə çevrilsin. Burada doğruluq, təbiilik var, amma yenidən sünilik meydana çıxırdı. İllərin təcrübəsi göstərdi ki, Türkiyə türkcəsi ortaq ünsiyyət vasitəsi rolunu oynayır (8). Hələlik vasitə rolunu, həmçinin, rus və ingilis dilləri oynayır. Ancaq bu gün Türkiyə türkcəsi öz ünsiyyət coğrafiyasını genişləndirir. Bunun da bir çox göstəriciləri var. Türkiyənin dövlət olaraq beynəlxalq nüfuzu, Türkiyə türkcəsinin inkişaf edən bir türkcə olması, eləcə də Türkiyənin bu gün ümumən dünyada bu türkcədə məktəblər açması, televiziyalar yaratması istiqamətində proses gedir. Əlbəttə, bu prosesin təbiiliyini qəbul etmək şərti ilə, hər bir məsələnin siyasi-ideoloji tərəfi var. Bəzən bu məsələ də gündəmə gəlir. Nəzərə almaq lazımdır ki, burada söhbət bu və ya başqa türk sıxışdırılmasından getmir. Söhbət Türkiyə türkcəsinin bu xalqlar arasında ortaq ünsiyyət dili kimi işlənməsindən gedir. Həqiqətən də bu gün türk xalqalarının hər biri haqqında düşünmək, onların iqtisadi və siyasi qayğılarını himayə etmək iqtidarında olan bir türk dövləti var. Bu dövlət tarix boyu dünyanın siyasi coğrafiyasının müəyyənləşməsində fəal iştirak etmiş türkün həmin tarixi missiyanı yerinə yetirməyə qüdrəti olan qüvvə indi Türkiyə Cümhuriyyətidir 1 . Özünün başqa türk dövlətləri ilə və qalan türk dövlətlərinin bir-biri ilə iqtisadi, mədəni, siyasi əlqaələnməsində Türkiyə televiziyası fəal iştirak edir. Bu əlaqələrdə birbaşa anlaşmanı gücləndirmək üçün dil əvəzsiz vasitədir. Türkiyə türk millətlərinin qohum və qardaşı olması ilə yanaşı, həm də bu gün Türkiyə sayılan, sözü keçən qüdrətli dünya dövlətidir (13, s. 38). Buna görə də uluslararası - beynəlxalq əlaqələrdə və bir-birilə əlaqalərdə yarayan bir xarici dil kimi Türkiyə türkcəsini bütün türk xalqları öyrənməlidir. Qeyd: Türkiyə türkcəsinə “xarici dil”, “yabançı dil”, “əcnəbi dil” demək nə qədər ağır səslənsə də, biz xarici dil anlayışının müasir dünya mədəniyyətindəki məlum beynəlxalq statusunu nəzərdə tuturuq. Yüngül-yüngül sözlərlə oynamaqdansa, bu sözün arxasındakı anlayışa hörmət etməliyik. Bu həm də Türkiyə türkcəsinin və ümumiyyətlə, türkcənin beynəlxalq statusunu böyüdür – otuza qədər türk dövlətində və ya muxtar dövlətində xarici dil kimi tədris olunmaq ciddi tarixi-siyasi nüfuzdur. Beləliklə, Türkoloji qurultay ortaq türk dilinin yaradılmasını qəbul edirdi, ancaq bugünkü baxışlar onu göstərir ki, ortaq türk dili yaratmaq yox, ortaq ünsiyyət dili yaratmaq daha düzgün variantdır. Necə ki, vaxtilə Sovetlər Birliyində bütün respublikalar bir-biri ilə rus dili vasitəsilə ünsiyyət qururdular, bu gün türk dünyası üçün də eyni şəkildə ortaq ünsiyyət dili olmalıdır, yəni türkcələrdən birini götürüb ümumi dil kimi istifadə etməliyik. Əgər tutarlı elmi faktlarla danışsaq, türk dillərinin tarixi inkişaf qatlarına baş vursaq, türk ləhcələri arasındakı münasibəti dərindən təhlil etsək və bunlar səmimiyyətlə qəbul edilsə, fikrimizcə, ortaq türkcə üçün daha əlverişli vasitə əslində Azərbaycan türkcəsidir. Vaxtilə dövlət dilinin adlandırılması ilə bağlı müzakirələrin birində ulu öndər H.Əliyevin tarixi çıxışı bunu bir daha təsdiq edir: “Biz türk mənşəli bir xalqıq. Bizim dilimiz türk dilləri qrupuna daxildir... Biz öz dilimizi heç bir başqa dilə nə qarışdırmalıyıq, nə də ona yapışdırmalıyıq, qoşmalıyıq.... Mən bunu demişəm, yenə də deyirəm, başqa dillər, türk dil qrupuna mənsub olan dillər, bizə həsəd apara bilərlər ki, bizim dilimiz nə qədər zəngin dildir. Hər bir dilə mən hörmət, ehtiramımı bildirirəm. Amma öz dilimizlə, Azərbaycan dili ilə hesab edirəm ki, biz hər birimiz fəxr edə bilərik.
1 Təbii ki, bu gün ulu öndər H.Əliyevin memarı olduğu müstəqil Azərbaycan Respublikası da dünyanın tanınmış türk dövlətlərindən birinə çevrilməkdədir. Bugünkü siyasi, iqtisadi və mədəni uğurlar da göz qabağındadır. İnanırıq ki, cənab İ.Əliyevin apardığı müdirk siyasət Azərbaycanı daha da böyük zirvələrə daşıyacaq, Azərbaycan daha da böyük tribunlardan öz ədalət səsini dünyaya layiqincə duyuracaqdır.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
84 Çünki bu zəngin dildir, dünyada artıq tanınmış dildir. Xalqımızın adı da tanınıb, respublikamızın adı da tanınıb, dilimizin adı da tanınıb”. Bu gün bunu beynəlxalq simpoziumlarda, qurultaylarda türkiyəli alimlərin özləri də səssizcə qəbul edirlər. Bunun digər tərəfi Türkiyə türkcəsinin daxilində xarici təsirlərlə bağlı gedən proseslərlə əlqəlidir ki, bu, özü də böyük narahatlıq doğurur. Ancaq bugünkü siyasi mənzərə və eləcə də yuxarıda qeyd etdiyimiz mədəni, iqtisadi, elmi faktorlar, yəni bütün dediklərimiz onu göstərir ki, bu gün yeganə variant Türkiyə türkcəsinin ortaq ünsiyyət dili olmasından ibarətdir. Artıq hadisələrin gedişi də problemin bu yöndə həlli istiqamətində müsbət təsəvvürlər yaratmaqdadır. Bu məsələdə öz möhürünü vurmuş mərhum alimimiz, akademik Tofiq Hacıyev demişkən: “Türkiyə türkcəsi yalnız türkiyəlilərin deyil...”
ƏDƏBİYYAT 1. Axundov A. Birinci Türkoloji qurultay və müasir türk dünyası. / Azərbaycan dilçiliyi müntəxəbatı. Bakı: “Abıs Alarco”, s. 255-259 2. Bayramov R. B.Çobanzadə və I Türkoloji qurultay (əlifba məsələsinə baxış). / Türkoloji araşdırmalar -1. Bakı: “Elm və təhsil”, 2015 s. 148-219. 3. Buran A. Kurşunlanan Türkoloji. Ankara: Erek matbaası, 2012 4. Çobanzadə B. Türk ləhcələrinin yaxın qohumluğu haqqında. / Azərbaycan dilçiliyi müntəxəbatı. Bakı: “Abıs Alarco”, s. 199-208 5. Eyvazov P. Bekir Çobanzadenin Dilcilik Araştırmalarında Edebi Dil meseleleri / X Uluslarası Büyük Türk Dili Kurultayı. Tam bildiri metnleri. Sarayevo, 2015, s. 441-453. 6. Hacıyev T. Birinci Türkoloji Qurultayda ədəbi dil məsələləri / Azərbaycan dilçiliyi müntəxəbatı. Bakı: “Abıs Alarco”, s. 259-261 7. Hacıyev T. Birinci Türkoloji Qurultayda dil məsələləri / BDU-nun “Bakı Universiteti Xəbərləri” elmi jurnalı. Bakı, 2006, № 2, s. 18-26. 8. Xəlilov B. Türkiyə türkcəsi də, Azərbaycan türkcəsi də, digər türkcələr də bir kökə bağlıdır / http://www.xalqcebhesi.az/news.php?id=3599 9. Qacarlı C. I Türkoloji qurultayda dil məsələləri. Bakı: “Azərnəşr”, 2006 10. Mehdiyeva S. Azərbaycan dili tarixi I Türkoloji qurultay işığında / Azərbaycan dilçiliyi müntəxəbatı. Bakı: “Abıs Alarco”, s. 259-262 11.
Mehdiyeva S. Ədəbi dil məsələləri. Bakı: Elm və təhsil, 2012 12.
Musaoğlu M. Türkoloji dilçilik I Türkoloji qurultaydan öncə və sonra / Azərbaycan dilçiliyi müntəxəbatı. Bakı: “Abıs Alarco”, s. 265-269 13. Musaoğlu M. Türkoloji dilçilik. Bakı: BSU, 2012 14. www.anl.az 15. www.bsu.edu.az Summary
In this study, I Turkish Congress held in Baku in 1926, have taken place on the agenda of historical importance for the Turkic world and one of the main issues - the question is about a common literary language. Here is the history of the idea of a common Turkic language spoken, before congress provides information on theoretical ideas. I Turkish Congress a report on the problems of common Turkic language articles comparative analysis of the ideas being discussed. At the same time return to the article, the idea of a common Turkic literary language is investigating the situation in the last 20 years, the issue of relations between Turkic languages are discussed. Keywords: Turkish Congress, Baku, linguistics, a common language, literary language, theoretical concept, Turkish geography
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
85
Bəsirə Əzizəliyeva, fil.ü.f.d., dos. AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu besi.azizali@gmail.com
MUHSİN KADIOĞLUNUN “KÜRESEL DÜŞÜN, ULUSAL DAVRAN” ƏSƏRİNDƏ TÜRKÇÜLÜK MƏSƏLƏLƏRİ
Müasir dünyamızda türkçülük ideyalarının yeni istiqamətdə inkişafında mühüm rol oynayan Yüklə 2,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|